OPLEIDING FENOMENOLOGIE

Transcriptie

1 Reader bij BLOK 1 van de OPLEIDING FENOMENOLOGIE voor bovenbouwleraren van vrijescholen en 10 februari 2017, Helicongebouw Zeist website: 1

2 ERRATA bij het voorafgaande deel INTRODUCTIE: Bij het lesrooster op pagina 4: - Het onderscheid tussen college en werkcollege vervalt - Gastcollege in februari door Van der Bie, moet zijn: Arie Bos - Eigen onderzoek op de vrijdagmiddag, moet zijn: afsluiting Bij het Eigen fenomenologisch onderzoek op pagina 15: Tweede alinea, linkerkolom: Verder moet je binnen de kring van docenten iemand vinden Moet zijn: Binnen de kring van docenten krijg je iemand toegewezen Colofon: Dit deel van de reader sluit aan bij het eerste lesblok van de Opleiding Fenomenologie en volgt op de Introductie. Auteurs: Guus van der Bie, Wolter Bos, Jan van Gils Eindredactie: Pieter Geluk februari 2017 Teksten uit deze reader mag je overnemen met bronvermelding en met respect voor de context. 2

3 INHOUD Vooraf OPLEIDING FENOMENOLOGIE READER BIJ BLOK 1 Errata bij Introductie, colofon 2 Website en reader 3 Deelnemers en lesrooster 4 Goethe s fenomenologische methode Guus van der Bie, Arie Bos De klinische blik 5 Goethe als pionier 7 Arie Bos - boekbespreking 8 Natuurkunde - Jan van Gils Leerplan, pedagogie, methodiek, warmteleer 9 Eigen onderzoek - suggesties door vakdocenten Biologie, natuurkunde, scheikunde 11 Wordt vervolgd 14 WEBSITE en READER bij deze opleiding Bij deze opleiding hoort de website voor het uitwisselen van actuele informatie. Daarnaast is aansluitend op de eerder verschenen Introductie - bij elk blok in de opleiding een begeleidende reader voorzien. Soms ter voorbereiding op de besproken thema s, soms ter verdere verdieping na afloop van het gegeven college. Deze inhouden verschijnen als eerste op de website. De definitieve versie van de reader verschijnt als te downloaden document op de dinsdag voorafgaand aan het betreffende lesblok. Je dient dit zelf uit te printen en mee te nemen. In dit eerste blok maken we als deelnemers en docenten kennis met elkaar en met de fenomenologische benadering van de natuurwetenschappelijke vakken. Op beide dagen is dat de dierkunde en op vrijdag ook de natuurkunde. Daarnaast maken we een begin met het eigen fenomenologisch onderzoek. Naast de bijdrage van docent natuurkunde Jan van Gils, heeft ook Guus van der Bie aanvullend studiemateriaal aangereikt over de fenomenologische methode. Het gastcollege wordt verzorgd door Arie Bos, rond de vraag: is er doelgerichtheid in de evolutie? Een syllabus bij de college s dierkunde wordt ter plekke uitgedeeld. Namens de docenten van het eerste blok, Pieter Geluk, (web)redacteur, februari

4 DEELNEMERS AAN DE OPLEIDING Ferdie van Assche natuurkunde Zeist Thomas Bernsen biologie Nijmegen Karen Braat biologie Zutphen Sjors van den Dries biologie Maastricht Daniël van Eerd scheikunde Maastricht Marie-Louise Furnee natuurkunde Den Haag Peter Gruijters natuurkunde Eindhoven Jan Egbert Harsveld vd Veen scheikunde Zeist Sander van Hesteren biologie Haarlem Ivon Hummel maatschappijleer Nijmegen Ymke Ma lich. opvoeding Groningen Timothy Prins scheikunde Den Haag Adrie Quist natuurkunde Rotterdam Marleen van der Sluijs biologie Zutphen Bert Verhoek natuurkunde Nijmegen PROGRAMMA eerste blok Lesrooster 1e blok donderdag 9 februari 2017 lunch opmaat kennismaking Antoon van Hooft waarnemen Jan van Gils dierkunde diergroepen Willem de Vletter eigen onderzoek eigen onderzoeksplan Wolter Bos e.a. maaltijd gastcollege evolutie Arie Bos Lesrooster 1e blok vrijdag 10 februari 2017 zingen kleur Hannah van Tilburg natuurkunde warmte Jan van Gils lespraktijk onbevangen waarnemen De Vletter, Van Gils lunch dierkunde evolutiebeelden Willem de Vletter afsluiting Antoon van Hooft koffie en thee

5 PATROONHERKENNING: DE KLINISCHE BLIK Guus van der Bie In het boek 'Wholeness in Science' een uitgave van Bolk's Companions, gaat Guus van der Bie in op de fenomenologische benadering van Goethe en de betekenis daarvan voor met name de medische wetenschap. Onderstaand fragment gaat over het ontwikkelen van een klinische blik, gevolgd door een tweede over Goethe als pionier van de fenomenologische methode. Vraag: Bestaat er maar één wetenschapsvorm die universeel toepasbaar is op alles dat wij willen bestuderen? Of vereisen verschillende onderzoeksgebieden verschillende en voor elk gebied geëigende wetenschapsvormen? Wat zou het nut kunnen zijn van een andersoortige vorm van wetenschap? Heeft het enig praktisch nut om aanvullende wetenschapsvormen te verkennen? Wat biedt de fenomenologie dat andere wetenschap niet bieden kan? Om die vragen te beantwoorden kan een voorbeeld uit de geneeskunde goed dienst doen. Als iemand ziek wordt, is het eerste waarnaar gevraagd en gezocht wordt: welke ziekte heeft de patiënt? Stel je voor, je hebt de patiënt niet zelf gezien en je weet dat de diagnose Ziekte van Pfeiffer is. Weet je dan welke symptomen de patiënt heeft? Geenszins. Patiënten met de ziekte van Pfeiffer kunnen allerlei verschillende symptomen hebben zoals bijvoorbeeld lymfklierzwelling, koorts, slikklachten, keelpijn, algemeen malaise gevoel, donkere urine en geelzucht. Moet de patiënt nu al deze symptomen hebben om voor de diagnose Ziekte van Pfeiffer in aanmerking te komen? Ook hierop moet ontkennend geantwoord worden en wel daarom, omdat de ene mens aan de ziekte van Pfeiffer kan lijden met een absoluut minimum aan symptomen, terwijl een ander dezelfde ziekte kan hebben waarbij alle symptomen aanwezig zijn. Als de symptomen zo sterk kunnen verschillen zou je toch haast menen dat er sprake moet zijn van verschillende ziekten? De vraag lijkt dus gerechtvaardigd of de ziekte van Pfeiffer dan eigenlijk wel bestaat. Hier doet zich een typisch medisch fenomeen voor. Een arts heeft door studie en ervaring een ziektebeeld leren kennen en heeft daarvan een algemene voorstelling en een duidelijk beeld. Hij kent de ziekte van 'Wholeness in science' is een uitgave in de serie Bolk's Companions. Van der Bie gaat daar in op de vraag: fenomenologie, hoe doe je dat? Die vraag heeft hij met praktische voorbeelden opgepakt. Te downloaden via de website, ook in Nederlandse vertaling 5

6 Pfeiffer goed. En kennelijk kan de arts dit ziektebeeld, ook als het in allerlei verschillende gedaanten bij de verschillende patiënten voorkomt, herkennen en kan een arts al die verschillende verschijningsvormen van de symptomen toch herkennen als te zijn veroorzaakt door de ziekte van Pfeiffer. De diagnose berust op wat patroonherkenning genoemd wordt en vormt de essentie van de klinische blik. Daarbij is het beeld van een ziekte dynamisch: hoe een ziekte kan beginnen, ontwikkelen en genezen. Men spreekt dan wel van het beloop van een ziekte, niet alleen de symptomen, maar ook het beloop van de ziekte is per patiënt verschillend. Een arts heeft een beweeglijk maar toch herkenbaar beeld van de ziekte in zijn voorstelling: het klinische beeld. Een arts leeft in zijn voorstelling met een beeld van een ziekte als een totaalconcept. In die zin wordt de ziekte ervaren als de generator van vele mogelijke symptomen, alle behorend tot de ziekte, maar verschillend van combinatie en patroon bij verschillende patiënten. Het kan zelfs zo zijn dat een patiënt lijdend aan een chronische ziekte gedurende opflakkeringen (excacerbaties) of klachtenarme perioden (remissies) steeds weer andere symptomen vertoont: verschillend ernstig, verschillend qua combinatie van symptomen, verschillend in tijdsduur of verschillend qua optredende complicaties. De klinische kennis van de arts berust dus op kennis van iets dat zich op vele manieren kan manifesteren en vele vormveranderingen (metamorfosen) kent. En dit steeds anders verschijnende iets draagt de naam van de ziekte. De herkenning daarvan berust op patroonherkenning. Niet zelden treedt in dat geval herkenning in een oogopslag op. Dat duidt op het onmiddellijke herkennen van het patroon als een geheel. In het verwerven van klinische vaardigheden is het ontwikkelen van een klinische blik essentieel om een goed arts te worden. Dit houdt in dat je als arts vaardig moet worden om verschijningsvormen van diverse symptomen terug te voeren op een ziekte die de symptomen veroorzaakt. Deze methode van praktische kennisontwikkeling berust op zich al op een methode waarbij ervaring de hoofdrol speelt. Wat op deze manier ambachtelijk ontwikkeld wordt, groeit uit tot expertise en berust op ons natuurlijk aanwezig vermogen door ervaring en nabootsing te leren. Het scholen en wetenschappelijk verder ontwikkelen van deze methode is dus voor elk die in de geneeskunde werkt een zinvolle scholing ter verwerving van een professioneel ontwikkeld inzicht in patiënten en ziekten. Het zelfde geldt voor beroepen waarbij ervaringsleren een essentiële rol speelt zoals bij pedagogen, psychotherapeuten, maar ook landbouwers, zeevarenden of kleuterleidsters. Hiermee is een eerste stap van een fenomenologische vorm van wetenschap gekarakteriseerd. Bij het streven naar een wetenschap van gehelen zullen wij een nog nauwelijks begrepen menselijk vermogen ontmoeten: het kunnen herkennen en lezen van patronen en beelden (Friedenberg en Silverman 2006). Patroonherkenning is de meest gangbare methode van herkennen en begrijpen. Alle expertise is goeddeels gebaseerd op patroonherkenning en de zo ontstaane expert knowledge (Böhme en Schiemann 1997). De waarde van deze ervaringskennis van experts wordt alom erkend. De methodische ontwikkeling daarvan lijkt echter nog in de kinderschoenen te staan. Uit: Wholeness in Science (chapter 1.1) vertaling van de auteur 6

7 GOETHE ALS PIONIER VAN EEN WETENSCHAP VAN GEHELEN Guus van der Bie Hier willen wij aandacht besteden aan Goethe als onderzoeker, die een essentiële impuls heeft gegeven aan een fenomenologische, wetenschappelijke methode voor het onderzoek van de levende natuur. Het zal blijken dat dat een methode is om patroonherkenning en expert knowledge wetenschappelijk te ontwikkelen. Fenomenologie kan als volgt omschreven worden: 'Fenomenologie is een vorm van wetenschap die bij de verschijnselen stil staat, zoals die zich aan de toeschouwer voordoen. De wijze waarop de samenhang tussen verschijnselen onderzocht wordt, berust op een vergelijkende methode en daarin bestaat het onderscheid met de gangbare natuurwetenschappelijke methode.' (naar Böhme en Schiemann 1997) Wat Newton betekent voor de reductionistische natuurwetenschap van de wereld van het levenloze, betekent Goethe voor een wetenschap van de wereld van het levende, de organische wereld. Newton richtte zich op het analyseren, ordenen, kwantificeren van de onderzochte verschijnselen, bijvoorbeeld het licht of de zwaartekracht. Hij ontwikkelde mathematische rekenmodellen die de bewijsevidentie hebben van wiskundige zekerheden. Het grote succes van de hedendaagse natuurwetenschap op het terrein van de geneeskunde, berust op de hoge ontwikkeling die de op Newton voortbouwende wetenschap heeft bereikt. Levenswetenschappers hebben vervolgens gepoogd dezelfde exact wetenschappelijke analyse en kwantificeerbaarheid op biologisch en medisch terrein tot stand te brengen. Ook daar zijn de herhaalbaarheid van het experiment en de reproduceerbaarheid van het resultaat tot fundamentele aspecten van wetenschappelijkheid verheven. Dit in weerwil van het feit dat in de praktische geneeskunde geen enkele situatie zich op identieke wijze zal kunnen herhalen door de ontwikkeling van de patiënt, de ziekte, de maatschappij en de arts. Maar ook planten en dieren veranderen elke dag! Door de natuurwetenschappelijke ontwikkeling bleef het inzicht in grotere biologische samenhangen en ecologische systemen achter. Ook de mens als individu in ontwikkeling raakt steeds meer uit beeld. In de geneeskunde kennen wij dit streven naar exacte wetenschappelijkheid als Evidence Based Medicine (EBM). Een wetenschap van levende gehelen, ontwikkelt zich sinds de laatste jaren progressief binnen de systeembiologie. Maar ook de systeembiologie mist nog wat de methode van Goethe wel bieden kan: het inzicht in het zichzelf regulerende organisme als een geheel. Het is eigen aan de fenomenologie en in het bijzonder aan Goethe s methode, om wat wij onderzoeken als een geheel in tact te laten, zoals in de eerder gegeven beschrijving is aangeduid. In dit boek wordt speciaal aandacht geschonken aan de betekenis daarvan voor de geneeskunde. Goethe is niet de enige die een fenomenologie ontwikkeld heeft. Sinds Goethe zijn er meer onderzoekers, die met een fenomenologische methoden werken. Binnen de fenomenologie is in de loop der tijd een differentiatie ontstaan door de inbreng van filosofisch georiënteerde wetenschappers als Merlau Ponty, Husserl en anderen. Uit: Wholeness in Science (chapter 1.2) 7

8 HOE DE STOF DE GEEST KREEG (Arie Bos) Dit boek gaat over de samenhang tussen stof en geest (2008). Het is in de wetenschap gebruikelijk de mens geheel te verklaren vanuit de stof. Anderen, de spirituelen, zijn vaak alleen geïnteresseerd in de geest, die de stof naar zijn hand zou kunnen zetten. Beide benaderingen zijn eenzijdig en leiden elk uiteindelijk naar een extreme kijk op het menselijke leven en de cultuur. Maar we leven nu eenmaal in een wereld die wij graag als samenhangend willen verklaren. Op de zoektocht naar die verklaring komen we vragen tegen als: wat is het verschil tussen dieren, de vroegste mensachtigen, de Neanderthaler en de moderne mens? Wat is leven? Bepaalt DNA wie wij zijn? Zouden wij vrij kunnen handelen als we alleen maar natuur zouden zijn? Of zijn we ook geest? Zo ja, wat hebben beide met elkaar te maken en wat is de geest dan eigenlijk? De auteur probeert samenhangen aan te tonen en te verklaren. Deze zoektocht kan onze opvattingen over de menselijke natuur ten goede komen. (Uitgeverij Christofoor) MIJN BREIN DENKT NIET, IK WEL (Arie Bos) Het college dat mijn studenten neurofilosofie altijd het meest fascineert (en tegelijkertijd het meest haten omdat we er niet uitkomen) gaat over de vraag: hebben we een geest? En, zo ja, hoe verhoudt zich die tot het lichaam (inclusief het brein)? En maakt het uit wat we daarover denken? Precies die vraag staat centraal in het nieuwe boek van Arie Bos (2014). Eindelijk een breinboek voor beide hersenhelften! Arie Bos rekent overtuigend af met de modieuze en naïeve veronderstelling dat we ons brein zouden zijn. Door de vele wetenschappelijke bevindingen in een groter perspectief te plaatsen, maakt Arie Bos overtuigend duidelijk dat het materialistische wereldbeeld achterhaald en onhoudbaar is. De mens is geen biologische computer, maar een bewuste schakel in een zinvolle, naar vrijheid strevende evolutie. (Klaas van Egmond, hoogleraar Milieukunde en Duurzaamheid aan de Universiteit Utrecht). (Uitgeverij Christofoor) 8

9 NATUURKUNDE: warmte Jan van Gils 1. Leerplan op basis van de ontwikkelingsfasen Mijn ervaringen als docent natuurkunde zijn beschreven in de VPC-uitgave Natuurkunde klas negen vrijeschoolleerplan, waarin ook de leerstof naar de Steiner-indeling van het leerplan is verwoord. Dit boek is te downloaden via de website, als geheel, maar ook de betreffende hoofdstukken. Driemaal wordt, op een steeds hoger niveau, een proces doorlopen, dat voert: van een uit de wilspool opstijgende drang tot begrijpen, via een sterk gevoelsmatige rijpingsen stabiliseringsfase, tot een door het denken gericht handelen. 2. Pedagogie en mensbeeld, groei naar volwassenheid Naast kundige docent, ben je ook pedagoog en leerplanontwikkelaar. Dat is langzaamaan common sense geworden. Elke leraar voelt van tijd tot tijd in zich de behoefte opkomen: 'Waarom doe ik eigenlijk wat wanneer en hoe?' Waarom? - het eigenlijke pedagogische motief Wat? - de leerstofinhoud Wanneer? - het ontwikkelingspsychologische aspect Hoe? - de didactiek. Het natuurlijke volwassenwordingsproces duurt 21 jaar. Het is globaal te verdelen in drie fasen (3 x 7 jaar). Nun kann natürlich in unsere Schule das eigentliche Geistesleben nur dadurch hineinkommen, dass sich unsere Lehrerschaft eben aus Anthroposophen zusammensetzt. Dadurch, nicht durch das Lehren der Anthroposophie - unsere Schule darf eben nicht Weltanschauungsschule sein -, aber durch die ganze Art und Weise, wie sich unsere Lehrer verhalten, durch dasjenige, was sie in ihrer Seele tragen, wird wie durch seelische lmponderabilien das Geistig- Seelische in unsere Schule hineingetragen 3. Methodiek Rudolf Steiner Make a chain of phenomena which are in close connection with each other. : vindt binnen de veelheid aan fenomenen het oerfenomeen dat aan het begin staat van de hele reeks. 9

10 4. Lesinhouden De vier elementen - aarde, water, lucht en vuur - als elementaire krachten. Kaars- en vlamfenomenen. Vier warmtefenomenen: Warmtecapaciteit Straling Uitzetting. Geleiding De fenomenologische methodiek start altijd met waarnemen, met datgene wat in de wereld gegeven is als natuurlijk fenomeen of als proef. Meten, wegen en tellen alsmede hulpmiddelen behoren tot deze stap. De fenomenologische weg leid tot begrip, inzicht en doorzicht en mogelijk zijn daarbij nieuwe begrippen nodig. Aan de hand van de kaars en de vlam zullen we op weg gaan naar fenomenologische inzichten. Een paradigma van de huidige methodiek is: alles zit er al in. Zoals elektriciteit in de stof, warmte als beweging van kleinste entiteiten enzovoort. Wanneer we deze paradigma s tijdelijk parkeren, wat voor inzichten kunnen zich dan uitspreken? De belangrijkste aanname sinds de negentiende eeuw is: er bestaat alleen materie en biologie is niets anders dan natuur- en scheikunde. Die afspraak heeft de wetenschap ver gebracht. En zonder die wetenschap was ook dit boek niet mogelijk. Een van de consequenties van deze aanname is dan, dat bewustzijn een fysiek fenomeen zou moeten zijn en daarmee ligt de conclusie dat wij ons brein zijn voor de hand. Maar klopt het ook? Arie Bos Uit: Mijn brein denkt niet, ik wel. 10

11 EIGEN FENOMENOLOGISCH ONDERZOEK suggesties door vakdocenten Onderstaand vind je een aantal mogelijke suggesties voor een eigen fenomenologisch onderzoek, gerangschikt naar vakgebied. Deze zijn vooral bedoeld ter inspiratie eigen initiatief is zeer welkom. Het is in veel gevallen zinvol om een thema te kiezen waar je al eerder in je biografie mee in aanraking bent gekomen. En omdat het de bedoeling is dat je echt concrete waarnemingen verricht, zit er aan de keus van een thema ook een praktische kant. Op de eerste cursusdag inventariseren we ieders onderzoeksvoorstel. Ook wordt dan een begeleider toegewezen. In het tweede blok stellen we ieders onderzoeksthema definitief vast. Biologie (planten): > Twee boomsoorten met elkaar vergelijken wat betreft bladvorm, wintergestalte, kroonvorming, enz. > Vergelijking van de Nederlandse coniferen > Twee plantensoorten met elkaar vergelijken: is het mogelijk op grond van de overeenkomsten en verschillen in blad- en bloemvormen, groeiwijzen, levenscycli, standplaatsen, uitspraken te doen over de eigen kwaliteit van een plantensoort? > Vergelijk twee paardenbloemen: één in rijke grond in halfschaduw, één in volle zon op arme grond. Vergelijk tenslotte, na de bloei, de bladeren in hun volgorde. > Vergelijking van de gebaren van de in het voorjaar bloeiende boterbloem-soorten > Een kruid van zaad tot bloei volgen. Kies één plek, één plant (zaad). Volg met regelmaat: eerst dagelijks, later wekelijks. Kijk, teken, herinner, voorspel. Wissel detail en geheel af. Betrek de omgeving: dagdeel, zon, regen. > Een plantensoort volgen in het jaarverloop: hoe ontwikkelt een plant zich gedurende zijn groeiseizoen, welke verschillende gebaren zijn daarbij te onderscheiden? > Een of twee landschappen volgen in het jaarverloop: planten, dieren, veranderingen in de lichtsituatie, enz. Biologie (dieren): > Twee diersoorten met elkaar vergelijken: gedrag, lichaamsbouw, waarnemingsvermogens, enz. > Vergelijkend observeren van meerkoet, wilde eend, waterhoen, zwaan > Vergelijking landdier - waterdier: bijvoorbeeld vis en hagedis (kat of hond mag ook). Verschil in ledematen en beweging, de relatie met de vier elementen. > Observeren van de ontwikkeling van de kikker: ei - kikkervis - kikker. Vormveranderingen in de loop van de tijd, het verschil in bewegen. Tekenen, beschrijven. vergelijkend onderzoek 11

12 > Mieren. Volg een mierenhoop in de loop van een aantal maanden. Neem waar hoe zij zich bewegen met elkaar. Volg een mierenspoor. Hoe werken ze samen? Rode bosmieren zijn al vroeg in het jaar actief (op zonnige dagen in februari). > Ruimtelijke oriëntatie van een kat. Geef je kat eten op een nieuwe plek. Zichtbaar door glas maar alleen via een kleine of grote omweg bereikbaar. Wat kun je aflezen aan het gedrag tijdens het aanleren over de ruimtelijke oriëntatie van de kat? > Vrij lopende kippen. Volg een groepje kippen gedurende een deel van de dag. Mogelijk kijkrichtingen: welke plaatsen bezoeken ze? wat zijn pleisterplaatsen en wat zijn doorgangsgebieden? wat doen ze daar? welke relatie hebben ze tot elkaar? hoe gedraagt een haan zich anders dan de kippen? hoe gaat de verplaatsing van de groep in zijn werk? is het een groep? hoe gaan ze slapen? welke geluiden worden door wie gemaakt? Biologie (mens): > Enkele menselijke zintuigen met elkaar vergelijken: welke kwaliteiten worden er beleefbaar als je de bouw, werking en kwaliteit van de sensaties van verschillende zintuigen met elkaar vergelijkt? > Vergelijking van twee zintuigen. Bijvoorbeeld gehoor en evenwicht, tast en zicht. Wat leveren de verschillende zintuigen je voor een beeld? Wanneer zet je ze in? Hoe bewust ben je van deze verschillende zintuigen? > Het skelet van de mens vergelijken met dat van een diersoort; wat is de typische kwaliteit van het skelet van de mens, welke vormtendensen kunnen daarin gevonden worden, wat valt er op als je het vergelijk met dat van een dier? > Verschillende organen van de mens met elkaar vergelijken; welke kwaliteiten kunnen gevonden worden bij het vergelijken van anatomie en fysiologie van de organen? Natuurkunde (elektriciteit): > Elektronica: wat zijn de basisfenomenen? > De gesloten elektrische kring als basisfenomeen. > Eigenschappen van positieve en negatieve elektriciteit. > Drie vormen van elektriciteit: statisch, dynamisch en zenders. > Elektriciteit, magnetisme en hun wisselwerking via een spoel. Natuurkunde (kleurenleer): > Nabeelden en gekleurde schaduwen. Verschillen en overeenkomsten. > Goethes zelfkritiek op zijn verklaring van prismatische kleur tegenover Eckermann. Natuurkunde (klank): > Klank: Zoals een dirigent of componist uitspreekt dat de klank er al is: het hangt als het ware in de lucht. > Onderscheid tussen de ervaring en meetbare grootheden: de eenheid van kwalitatieve ervaring (bv klankervaring) en meetbare kwantiteit (golflengte) > Steigerung in de kleurontwikkeling bij hemelkleuren, prismatische kleur en chemische vloeistoffen. - Het begrip inner- en outer space. De ruimte wordt veelal gezien als een vat waarin processen plaats vinden. Hoe kunnen we de ruimte in een inherente samenhang zien met de fenomenen die optreden. Zoals het ontstaan van klank en weer wegebben. Of het ontstaan van licht of het ontstaan van quantumfenomenen. 12

13 Natuurkunde (divers) > De structuur van de ruimte aan de hand van fenomenen > Het her-denken van fenomenen als absorptie, terugkaatsing en doorschijnend zijn, anders dan een veelheid van verschillende soorten lichtstralen die wel of niet gezeefd worden. > Het fenomeen warmte zonder golven en botsingen. > Donkere energie en materie > Astronomie en astrofysica vanuit een fenomenologische aanpak. Scheikunde > karakteriseren van kalium en natrium aan de hand van proeven > karakteriseren van mono- en disachariden > karakteriseren van alkanolen > kies twee metalen en zoek naar hun karakters op basis van experimenten. Scheikunde (en andere vakgebieden) > Zoek naar experimenten om het verschijnsel vlam beter te leren kennen > Onderzoek het kookproces van water > Vergelijk de vegetatie op een kalkbodem met die op een kiezelbodem. Methodisch onderzoek > Onderzoek naar wetenschappelijke methodiek: de plaats van de fenomenologie daarin > Bezinnen op waarnemingen, begrippen en modellen en het helder onderscheiden daarvan. Zoals gemeld: deze suggesties zijn vooral bedoeld ter inspiratie eigen initiatief is zeer welkom. Op de eerste cursusdag inventariseren we ieders onderzoeksvoorstel en wordt een begeleider toegewezen. In het tweede blok stellen we ieders onderzoeksthema definitief vast. 13

14 Wordt vervolgd Tot zover de reader bij het eerste lesblok. Een syllabus bij de beide colleges dierkunde wordt ter plekke uitgedeeld en verschijnt ook op de website. Bezoek regelmatig deze site voor actuele informatie. Kort voorafgaand aan het volgende blok (eind maart) wordt alle relevante informatie weer verzameld in de reader bij dit tweede blok. Te downloaden vanaf dinsdag 28 maart. 14