Reader deel 1: Introductie bij de OPLEIDING FENOMENOLOGIE. voor bovenbouwleraren van de vrijescholen

Transcriptie

1 Reader deel 1: Introductie bij de OPLEIDING FENOMENOLOGIE voor bovenbouwleraren van de vrijescholen van februari tot november 2017 in de Stichtse Vrije School Zeist 1

2 Colofon: Deze introductie vormt het eerste deel van het lesmateriaal bij de Opleiding Fenomenologie en is mogelijk gemaakt door het Leraren Ontwikkelfonds (LOF). Auteurs: Guus van der Bie, Wolter Bos, Jan van Gils, Antoon van Hooft, Jan Diek van Mansvelt, Bas Pedroli, Bob Siepman van den Berg, Kees Veenman, Willem de Vletter Eindredactie: Pieter Geluk november 2016 Teksten uit deze reader mag je overnemen met bronvermelding en met respect voor de context. 2

3 INHOUD Een opleiding fenomenologie voor jou! 3 Programma: docenten en lesrooster Je verbinden met de natuur 5 Biologie: plant-, dier- en menskunde Oerfenomenen in natuur- en scheikunde 8 Scheikunde: organisch, anorganisch, de elementen Natuurkunde: kleurenleer, warmte, mechanica, elektriciteit, klank Fenomenologie: wat maakt het uit? 14 De praktijk: gastdocenten, eigen onderzoek, vervolg Een OPLEIDING FENOMENOLOGIE voor jou! Van harte welkom in de Opleiding Fenomenologie! Je geeft les op de bovenbouw van een vrijeschool in Nederland of Vlaanderen. Je bent meer of minder bekend met de manier waarop de vrijescholen de science vakken aanbieden. Met deze opleiding ga je werk maken van je fenomenologische scholing. In de fenomenologische benadering wordt bij het vrijeschoolonderwijs het wezenlijke zichtbaar van de natuur-wetenschappelijke vakken. Zonder deze scholing zijn we vaak overgeleverd aan de bekende wetenschappelijke modellen en theorieën, waarmee we de verschijnselen oorzakelijk en functioneel willen verklaren. Zo n reductionistische benadering doet geen recht aan de grondbeginselen van de vrijeschool. Een tiental ervaren vrijeschooldocenten in de vakken biologie, natuur- en scheikunde, ontwikkelde het afgelopen jaar de Opleiding Fenomenologie in het kader van het Leraren Ontwikkelfonds. Nog dit schooljaar bieden zij deze opleiding aan voor alle bovenbouwleraren. Als eerste ontvang je deze reader, die in de loop van de opleiding nog verder vorm zal krijgen. Het eerste deel hiervan is een inspirerend voorproefje. Alle deelnemende docenten introduceren hierin hun aandeel in de opleiding. Daarmee laten ze jou de rijke bron zien die de fenomenologie kan betekenen voor het vrijeschoolonderwijs. Laat je inspireren door je ervaren collega s en ontdek hoe deze opleiding jezelf en je lessen gaat verrijken. Namens de initiatiefgroep, Jan van Gils, Antoon van Hooft en Willem de Vletter november

4 TEAM VAN DOCENTEN Drs. Wolter Bos - Lange tijd leraar biologie, scheikunde aan het Rudolf Steiner College Haarlem. Drs. Ing. Jan van Gils MA - Docent natuurkunde aan het Rudolf Steiner College Rotterdam en Vrije School Den Haag. Drs. Antoon van Hooft - Tot 2015 docent scheikunde aan de Bernard Lievegoedschool te Maastricht. Drs. Bob Siepman van den Berg -Docent natuurkunde en projectieve meetkunde aan de Stichtse Vrije School Zeist. Drs. Kees Veenman - Docent Natuurkunde aan het Rudolf Steinercollege Haarlem. Drs. Ger van de Ven - Docent biologie, Rudolf Steiner College Rotterdam. Willem de Vletter - Docent biologie, Parcival College Groningen. PROGRAMMA De Opleiding Fenomenologie is opgebouwd uit vijf lesblokken van twee dagen van februari tot september en een afsluitende zaterdag in november. LESROOSTER blok 1 blok 2 blok 3 blok 4 blok 5 donderdag 9-feb 30-mrt 11-mei 14-sep 5-okt Lunch terug- en vooruitblik Waarnemen College dierkunde 1 natuurkunde 2 scheikunde 2 plantkunde 1 natuurkunde 4 Werkgroepen dierkunde 1 natuurkunde 2 scheikunde 2 plantkunde 1 natuurkunde 4 eigen onderzoek Maaltijd Gastcollege Van der Bie Van der Ree Pedroli Van Mansvelt Uitgeest vrijdag 10-feb 31-mrt 12-mei 15-sep 6-okt Zingen College natuurkunde 1 scheikunde 1 menskunde scheikunde 4 scheikunde 5 Werkgroepen natuurkunde 1 scheikunde 1 menskunde scheikunde 4 scheikunde 5 Lespraktijk Lunch College dierkunde 2 natuurkunde 3 scheikunde 3 plantkunde 2 natuurkunde 5 Werkgroepen dierkunde 2 natuurkunde 3 scheikunde 3 plantkunde 2 natuurkunde 5 eigen onderzoek koffie en thee Afsluiting zaterdag 11-nov presentaties eigen onderzoek 4

5 JE VERBINDEN MET DE NATUUR Jan Diek van Mansvelt Kern van de fenomenologie is het onthullen van de openbare geheimen. De fenomenologie is een vergelijkende methode. Dat is haar grote kracht. Zij zoekt de verklaring van dat wat je waarneemt niet achter maar in de waargenomen werkelijkheid zelf. Ze verwacht geen oplossing van het doden, openknippen en analyseren, het wegenmeten-tellen (met fysica, chemie en statistiek) van dieren, planten, rivieren, gesteenten, landschappen, wolken... Ze verwacht ook geen oplossing van abstracte denkmodellen waarmee de samenstelling van de onderdelen verklaard worden. Door als buitenstaander de natuur te analyseren blijf je buiten de werkelijkheid staan, dring je er niet echt in door. Alleen door jezelf bewust met die werkelijkheid te verbinden: zelfkritisch waarnemend, denkend, handelend en ervarend, kunnen we ons er mee verenigen. Die zelfkritiek helpt ons te voorkomen dat we ons aan haar opdringen. Door het contact met de levende natuur bewust aan te gaan heffen we het dualisme op waarmee we ons de afgelopen eeuwen - het leven als zodanig ontkennend - van de natuur vervreemd hebben. Die vijandige houding ten opzichte van de levende natuur hadden we vermoedelijk nodig om autonoom te worden. Om ons te emanciperen van een onbewust één-zijn met de vanzelf tot ons sprekende (vanzelf-sprekende) natuur. Voor de fenomenologie als vergelijkende methode is niets onvergelijkbaar. Bergen met wolken, vissen met vogels, wormen met bijen: door ze te vergelijken kunnen ze zich allemaal in hun eigenheid én in hun relatie tot ons kenbaar maken. Zo ook de verschillende bijensoorten in het bijengeslacht als geheel, de opeenvolgende wolkenvormen bij verandering van weersomstandigheden, de geologie van de bergen met de ecosystemen die er op groeien, of de opeenvolgende geuren in de ontwikkeling van een plant Door helder te maken in welk opzicht je het een met het ander vergelijkt is de vergelijkbaarheid gelegitimeerd: elk object dat je in die vergelijking betrekt kan dan tot zijn recht komen. Het kan iets van zijn eigenlijke wezen aan je openbaren. Bewust één worden met de natuur leuk gezegd, maar hoe doe je dat en hoe voelt dat? Fenomenologie is een systematische, stapsgewijze onderzoeksweg naar dat eenheidsbesef. Zonder je verstand te verliezen leer je met je hart waar te nemen: je beide hersenhelften afwisselend gebruiken, zoals je loopt op twee benen. Jan Diek van Mansvelt, gastdocent 14 september

6 BIOLOGIE: PLANTEN Ger van de Ven Toen de chimpansees van het Burgers Dierenpark voor het eerst op hun nieuwe eilandje mochten vertoeven werd er een interessante waarneming gedaan. Het bleek dat als de dieren ziek waren ze de planten gingen gebruiken die hen bijstonden weer gezond te worden. Helemaal opvallend was, dat het soorten waren die ze nog helemaal niet kenden. Ze waren via hun zintuigen en beleven blijkbaar in staat om de geneeskrachtige werking waar te nemen. Wij mensen doen daarvoor chemische analyses en medische experimenten. Zou het mogelijk zijn om zo om te gaan met wat een plant ons toont, dat wij ook in staat zijn om ze op een dergelijke wijze te lezen? Met de gangbare plantkunde kunnen we uitstekend de planten ordenen in families en klassen, we kunnen de sapstromen in de vaatbundels en wortels beschrijven, de werking van plantenhormonen, de afweerreacties tegen parasieten, de functies van alle plantendelen benoemen en de opbrengst maximaliseren. Pioenroos Maar hoe krijgen we toegang tot het eigene van een soort? Goethe heeft grote stappen op deze weg gezet, wat uiteindelijk ook leidde tot de vondst van de zogeheten oerplant. Met dit onderdeel van de Opleiding Fenomenologie duiken we in de fenomenologie van de planten, een dankbaar onderwerp om de fenomenologische benadering aan te oefenen. BIOLOGIE: DIERGROEPEN Willem de Vletter We zullen bouw en gedrag beschrijven van met name de hoefdieren en de knaagdieren. We gaan in hun huid kruipen en ervaren wat hen beweegt en wat voor hen volslagen onbekend terrein is. Er zal een opmerkelijke tegenstelling zichtbaar worden. Wat zegt dat ons? Wat voor karakteristiek leeft zich hier in uit? We zullen zoeken naar menselijke kwaliteiten die verwant zijn met wat we bij deze diergroepen ontmoeten. 6

7 BIOLOGIE: EVOLUTIEBEELDEN Willem de Vletter We laten ons oog langs verschillende evolutielijnen lopen en bewegen mee met het vormgevend vermogen dat zichtbaar wordt binnen het dierenrijk. Wat zijn de drijvende krachten die hier werkzaam zijn? Welke acteurs en dimensies zijn te benoemen? Kunnen we ons bevrijden van de beklemmende wetenschappelijke gedachtenkaders die onszelf lijken te reduceren tot stof in een Godverlaten leegte? Doel is om neo-darwin de plaats te geven die hem toekomt, hem aan te kleden en daarmee zijn aanwezigheid aangenaam te maken. BIOLOGIE: MENSKUNDE Wolter Bos Biologen uit de tijd vòòr Darwin voerden discussies over het doorslaggevende verschil tussen enerzijds de mens, anderzijds de dieren. Zo n verschil moest er zijn, meende men, ook in lichamelijk opzicht. Geruime tijd werd het ontbreken bij de mens van het tussenkaaksbeen in de bovenkaak, als het doorslaggevende verschilpunt beschouwd. Bij alle zoogdieren is dit bot, dat de snijtanden draagt, aan de voorkant tussen de twee kaakbeenderen ingevoegd. De mens heeft òòk een tussenkaaksbeen, maar het is bij hem zo vroeg en zo grondig met de kaakbeenderen vergroeid dat er geen naden zichtbaar blijven. Tussenkaaksbeen bij schaap en mens In uitzonderlijke gevallen zijn die er wel. Toen Goethe - de vader van de fenomenologie - het tussenkaaksbot bij de mens had ontdekt (1784), barstte hij in enthousiasme uit. Hij zocht het verschil tussen mens en dier niet in afzonderlijke details, maar in hun onderlinge metamorfose en in de specifieke manier waarop ze tot een geheel gerangschikt zijn. En inderdaad, dit éne gegeven over botvergroeiing in de menselijke bovenkaak blijkt te passen in een context van allemaal verwante gegevens, in de schedel, in het bewegen, etc. We zullen dat in dit menskundeblok onderzoeken en zo de voor de fenomenologie kenmerkende stap van feiten naar samenhangend beeld zetten. En nog een volgende stap is mogelijk. Uiteraard is het menselijk skelet een functionele eenheid, net als elk dierlijk skelet. Maar bovendien kunnen zulke vormgevingsmotieven iets gaan zeggen over wat in lichaamsbouw, psychologie en spiritualiteit typisch menselijk is. 7

8 OERFENOMENEN IN DE NATUUR- EN SCHEIKUNDE Bob Siepman van den Berg Wat opvalt bij de bestudering van met name Goethe's kleurenleer is, dat hij meestal reeksen van verwante proeven presenteert. Goethe geeft zelf een toelichting op deze werkwijze in zijn essay Het experiment als bemiddelaar van object en subject : hij stelt dat één enkel experiment weinig zegt en dat het de hoogste plicht is voor een natuuronderzoeker om te streven naar reeksen verwante verschijnselen en experimenten omdat deze veel beter de principes en wetmatigheden laten zien dan een losstaand experiment. Langs deze methodische principes wordt het mogelijk om door te dringen tot wat Goethe noemt de oerfenomenen. Dit zijn elementaire of enkelvoudige fenomenen die niet verder verklaard hoeven worden, maar waarmee je omgekeerd de ingewikkelde of samengestelde fenomenen kunt verklaren, namelijk door ze af te leiden uit deze oerfenomenen. In de opleiding gaan we deze methodische principes - die zeer bruikbaar zijn in het natuur- en scheikunde-onderwijs op vrijescholen - toepassen op concrete groepen van verschijnselen en experimenten. een reeks van verwante verschijnselen Het grote gevaar bij één enkele proef is, dat ons verstand gaat speculeren over verklaringen, waardoor we de doorleefde verbinding met de verschijnselen kwijtraken. Zo'n reeks van verwante verschijnselen levert iets op wat Goethe noemt een ervaring van een hogere soort. Hierdoor wordt meestal veel duidelijker wat de werkzame principes en wetmatigheden zijn. Een ander, maar verwant kenmerk van Goethe's aanpak is dat hij bij het doen van proeven probeert de verschillende omstandigheden waaronder een bepaald verschijnsel optreedt, op een geleidelijke manier te veranderen. Het wezenlijke van het landschap ervaar ik vooral door geluiden en geuren, door een gevoel van evenwicht of onbalans, door een impuls in beweging te komen of even in te houden. Ten slotte beleef ik het landschap ook in de levende samenhangen die door mensen worden onderhouden. Ik heb alle zintuigen nodig om het landschap nabij te komen. Bas Pedroli, gastdocent, 11 mei

9 SCHEIKUNDE Wolter Bos en Antoon van Hooft Karakteristiek voor de scheikunde is dat er stofveranderingen optreden. Hierbij ontstaat er iets wat er eerst nog niet was. Regulier wordt het scheikundeproces uitgelegd als een verandering van de rangschikking van al bestaande deeltjes (atomen en moleculen). In de fenomenologie richten we ons juist op het begrijpen van het ontstaan van nieuwe kwaliteiten terwijl andere kwaliteiten verdwijnen. Het komt er dus op aan vertrouwd te raken met kwaliteiten: kleur, smaak, textuur, vorm, gevoeligheid voor warmte, enzovoorts. Het eigen karakter van de stoffen kun je leren kennen door veel experimenten en waarnemingen te doen. Het is zaak je hierbij niet te laten storen door te denken dat je al weet wat er gebeurt. Deze attitude oefenen we bij de experimenten die tijdens de opleiding uitgevoerd zullen worden. We volgen globaal de opbouw van het leerplan scheikunde van de vrijeschool. Het leerplan begint met de organische chemie, daarna de anorganische chemie en in de hoogste klassen worden de chemische elementen behandeld. Anorganische chemie Uit de periode van klas 10 behandelen we de anorganische scheikunde die leidt tot een systematiek in de stoffenwereld. We zullen experimenten doen met zouten, zuren en basen. Hoe kunnen we de polariteit van zuren en basen karakteriseren? Organische chemie We beginnen met de organische chemie uit de 8e klas. Is het mogelijk om zo over de fotosynthese te denken, dat het wonderlijke van dit basale levensproces niet wordt geëlimineerd? Ook komen de kwaliteiten van zetmeel en koolstof aan bod. zwavelkristallen De elementen Uit de hogere klassen nemen we voorbeelden van chemische elementen uit de groep van de metalen en de niet-metalen. Wat is het portret van zwavel? Welke polariteit laten koper en ijzer zien? kopersulfaat koperdraad 9

10 NATUURKUNDE GOETHE s KLEURENLEER Kees Veenman De moderne natuurkunde beschouwt licht als samengesteld uit deeltjes (Newton) of fotonen van verschillende golflengte. Goethe zag dit heel anders: Het licht is het eenvoudigste, meest ongedifferentieerde en homogene verschijnsel dat we kennen. Het is niet samengesteld. intensiverende processen tot uitdrukking, die van geel naar rood en die van blauw naar violet. Beide processen voeren tot een culminatie in het ontstaan van magenta, voor Goethe de kroon op de kleur. Waar voor Newton en zijn navolgers de ene kleur moet worden gescheiden van de andere, bijvoorbeeld met een prisma, kwam Goethe tot de slotsom dat kleur daar ontstaat waar licht en duisternis op elkaar inwerken. Dat is op verschillende wijzen mogelijk. Bij de kleuren aan de hemel door verduistering van het licht bij het geel of rood van de zonsop- of ondergang of het blauw van het duistere firmament, wanneer de atmosfeer door de zon wordt doorlicht. Bij de kleuren in het prisma doordat het aan elkaar grenzende licht en duister tot samenwerking komen. De proeven die Goethe ontwierp hebben vaak de eigenschap dat alle varianten van een fenomeen in één proef te aanschouwen zijn, wat helpt om te leren doorzien wat de eenvoudigste situatie is die aan een gebied van kleur ten grondslag ligt, het zogenoemde oerfenomeen. We zullen zien dat elke kleur een unieke ontwikkelingsdynamiek heeft of kortweg een gebaar. Kleur spreekt in gebarentaal. Zo komt de kleur rood tot stand in een verdichtingsproces en het gebaar is gestuwd. De kleurencirkel De zes hoofdkleuren geel, rood, magenta, violet, blauw en groen plaatste Goethe in een kleurencirkel. Daarbij komen twee Totaliteit Goethe s kleurencirkel Zo tendeert de kleurontwikkeling naar een totaal, het zogenaamde totaliteitsprincipe. Ditzelfde principe wordt, zoals we zullen zien, ook werkzaam bij het nabeeld, dat ontstaat bij de waarneming van een kleur, waartoe de nabeeldkleur zich complementair verhoudt. De oorspronkelijke kleur en de nabeeldkleur vormen dan ook een totaliteit. De zoektocht naar het unieke van een fenomeen kan langs meditatieve weg worden voortgezet. Afhankelijk van de interesse van de groep kunnen we tot een eerste kennismaking met dit gebied komen. Mijns inziens zal zo n benadering voor het onderwijs steeds belangrijker gaan worden. 10

11 NATUURKUNDE: WARMTE Jan van Gils Warmte als ervaring of warmte als modelbeschrijving staan heel ver van elkaar vandaan. Rudolf Steiner wijdde er een hele cursus aan voor de eerste vrijeschoolleerkrachten. Hiermee maakte hij een begin met een natuurkunde die niet alleen het abstracte voorstellen aanspreekt maar waar de mens zich ook voelend, denkend en willend mee kan verbinden. Een natuurkunde die recht doet aan de holistische samenhang in de natuur maar ook aan de mens en de totale wereld. Een aantal fenomenen zal vragend onderzocht worden op een open en ontvankelijke wijze vergelijkbaar met hoe je een collega wil leren kennen. Die wil je ook niet onderbrengen in een voorstellings-model en dan zijn gedrag van daaruit verklaren. Als eerste gaan we gezamenlijk een brandende kaars waarnemen en beschrijven. We zullen zien welke vragen en gedachten - die in close connection met de waarnemingen blijven - hieraan willen opvlammen. Mogelijk komen we ook toe aan de 4 oerfenomenen van de warmte die het hele scala van warmteverschijnselen omvatten. NATUURKUNDE: MECHANICA Bob Siepman van den Berg Hoe kunnen we vanuit de waarneming tot een oerfenomeen komen? De mechanica, de aero- en hydrodynamica lenen zich er uitstekend voor om aan dit proces te werken. De basis vormt een reeks van ongeveer zeven proeven, waarbij in stromende lucht of stromende vloeistof een onderdruk ontstaat. In de gangbare hydrodynamica wordt dit beschreven als de wet van Bernoulli. Daarnaast gaan we op zoek naar een oerfenomeen in een proevenreeks met een roterend fietswiel. Door te werken aan deze concrete groep van verschijnselen en experimenten, ontdekken we de bruikbaarheid van de methodische principes van de fenomenologie voor het natuurkundeonderwijs op vrijescholen: het doen van reeksen verwante proeven en het geleidelijk veranderen van de proefomstandigheden. In de organische architectuur gaat het niet om een bepaalde stijl, maar om het vinden van de passende vorm voor een bepaalde opgave. In de levende natuur is het immers ook zo dat een vorm zowel bepaald wordt door invloeden van binnenuit, als van buitenaf. Pieter van der Ree, gastdocent, 30 maart

12 NATUURKUNDE: ELECTRICITEIT Jan van Gils Historisch is elektriciteit heel lang een verborgen fenomeen gebleven. Pas na 1800 kreeg elektriciteit, door de ontdekking van het galvanische element en later door de uitvinding van de dynamo, een belangrijke rol in de ontwikkeling van wetenschap en techniek. De gesloten elektrische kring was en is een raadselachtige fenomeen. Dit verklaren met het begrip stroming geeft een soort geruststelling. De wereld samenvatten in modellen is de dominante methodiek waar bijvoorbeeld Michael Faraday zich altijd tegen verzet heeft. Hij wilde de samenhang van natuurkrachten doorgronden door ze niet als afgeleiden te zien van een microwereld, maar als primaire natuurkrachten. Voor hem was warmte niet een gevolg van verborgen vibrerende deeltjes en magnetisme geen gevolg van bewegende elektriciteit, maar waren dit fenomenen op zichzelf die hij in hun eigenheid wilde leren kennen. Hij was een fenomenoloog bij uitstek. Voor het grote publiek hield hij lezingen waar hij aan de hand van proeven de samenhang tussen afzonderlijke fenomenen toonde. Faraday: elektromagnetische rotatie In dit blok gaan we met behulp van de fenomenologische methodiek elektriciteit en magnetisme in hun samenhang en gebarentaal leren kennen. Een rationele proevenreeks zal de leidraad zijn. Faraday in

13 NATUURKUNDE: KLANK Jan van Gils De klankervaring gaat direct samen met een uiterlijke waarneming van harmonische bewegingen. Volgens John Locke en later ook de zintuigfysiologie, zetelt de klankervaring alleen in de mens tussen de oren en niet in de (buiten)wereld. In de wereld en in het lichaam - dat daar deel van uitmaakt bestaat er alleen trilling. Klankervaring zou pas optreden in de hersenen. De overgang tussen deze beide is echter niet aan te wijzen of te onderzoeken. Door met de klas van begin af aan de klankervaring en de beweging-in-de-wereld als twee nauw samenhangende fenomenen te beschrijven voorkom je deze eenzijdige benadering. Klankervaring en beweging-in-de-wereld Mijn aandacht en mijn wil om te horen en te luisteren maken even krachtig deel uit van de wereld als de uiterlijke waarneming van trillende - veelal harmonische - bewegingen. In trilling komen kan door aanstoten, aanblazen of aanstrijken: door slag-, blaas- en snaarinstrumenten. Een logische vervolgvraag is: waar komt de klank, de toon dan vandaan? Hier laten zich vele historische verhalen mee verbinden, zoals de sferenharmonie van Pythagoras en het boek Harmonices Mundi van Kepler. Ook Mahler schreef in een brief over zijn achtste symfonie Stelt u zich voor, dat het universum begint te klinken. Dan zijn het geen menselijke stemmen meer, maar planeten en zonnen die om elkaar heen draaien. In dit blok willen we tevens meer duidelijkheid krijgen over hoe de eerder besproken warmte, elektriciteit en magnetisme zich verhouden tot de vier elementen en de ethersoorten. De elementen en de ethersoorten 13

14 WAT MAAKT HET UIT? Jan Diek van Mansvelt Voor het praktische leven maakt het enorm veel uit of je de natuurlijke wereld om je heen bij voorbaat als dingen (puur materiele objecten) beschouwt die op zich (in zichzelf, in wezen) geen betekenis hebben. Of dat je ze als wezenlijke elementen ervaart, als elementen van een groot geheel waarvan je zelf ook deel uit maakt. Delen die je weliswaar nog niet zomaar begrijpt, maar waarvan je hart aanvoelt dat je ze zou kunnen leren begrijpen. De fenomenologie helpt om ze tot spreken te brengen. In het lager onderwijs geeft dat bijvoorbeeld houvast om de kinderen aan te moedigen hun fantasiebeelden van de natuur aan de zichtbare verschijnselen te ijken: hoe boos blaft de hond? hoe bang of juist speels? hoe trots is de roos en hoe kwetsbaar? En het geeft steun om natuurgetrouwe sprookjes te verzinnen. Hoe trots en hoe kwetsbaar? (De Kleine Prins) In het middelbaar onderwijs geeft de fenomenologie bijvoorbeeld houvast voor het vergelijken van cultuurgewassen en huisdieren met diverse wilde soortgenoten: wat zagen we (ooit) in die wilde soorten? Hoe veranderden we deze door ze in ons huishouden in te passen? Hoe veranderen eiwitten als er meer of minder koolstof, zwavel, fosfor of stikstof in zit? Wat vertelt dat over die stoffen? Natuurlijk komt daarnaast ook de materialistische kant van de natuur grondig aan de orde. In de medische en landbouwkundige opleidingen doet respect voor de natuur ook veel deugd. Hoe zie je de lever ten opzichte van hart en nieren functioneren? Waar kom je in de plantenwereld vergelijkbare gebaren tegen binnen het ene of het andere lantengeslacht? Hoe veranderen de verhalen van zwavel en ijzer als ze samen pyriet vormen? Wat gebeurt er met koeienmest als je die in een koeienhoorn stopt? Het is van grote betekenis voor de medische beroepspraktijk om een klinische blik te ontwikkelen en patronen te herkennen bij patiënten en ziektebeelden. Hetzelfde geldt voor andere beroepen waarbij expertise een sleutelrol speelt, zoals bij opvoeding, onderwijs en psychotherapie. Fenomenologie verbetert het zelfvertrouwen, de professionaliteit en de slagvaardigheid. Guus van der Bie, gastdocent 9 februari 2017 Fenomenologie helpt je het openbare geheim van de natuur, haar beeldentaal, op een vredevolle wijze te ontraadselen. En zoals je iets of iemand begrijpt zo ga je er mee om: dodelijk agressief of vredevol levenwekkend. 14

15 FENOMENOLOGIE IN DE PRAKTIJK De gastdocenten Op de vijf donderdagavonden in de opleiding, spreken gastdocenten over hun ervaringen met de fenomenologische methode in hun eigen vakgebied (zie ook de kaders op de genoemde pagina s). 9 februari: Dr. Guus van der Bie, huisarts en docent aan artsenopleidingen (p. 14). 30 maart: Prof. Ir. Pieter van der Ree, architect, hoogleraar organische architectuur (p. 11). 11 mei: Dr. Bas Pedroli, landschaps-ecoloog aan Wageningen Universiteit (p. 8). 14 september: Dr. Jan Diek van Mansvelt, voormalig bijzonder hoogleraar Alternatieve landbouw (p. 5). 5 oktober: Dr. Wil Uitgeest, onderzoeker, verteller, beeldend kunstenaar (p. 15). Eigen fenomenologisch onderzoek Centraal in de opleiding staat het uitvoeren van een eigen fenomenologisch onderzoek, op basis van een persoonlijke interesse of leervraag, maar wel in relatie tot de inhoud van de opleiding. Dit onderzoek geeft je de mogelijkheid om de methodische en inhoudelijke suggesties uit de opleiding, praktisch toe te passen. Je kunt je daardoor de fenomenologie echt eigen maken. Je bouwt aan een persoonlijke verhouding tot de natuurverschijnselen en oefent een zelfstandig, beweeglijk denken. Het is van belang een thema te kiezen, dat zich leent voor het verrichten van eigen observaties. Het gaat niet primair om literatuuronderzoek. Verder moet je binnen de kring van docenten iemand vinden die voor het gekozen thema als begeleider wil optreden. In elk lesblok is tijd opgenomen voor uitwisseling over het onderzoek. Tussen de lesblokken door communiceer je hierover per , maar onderweg, op 12 mei 2017, presenteren alle deelnemers kort waar ze met hun onderzoek staan en ga je in gesprek met de andere studenten en de docenten. Bij de afsluiting van de opleiding op 11 november, vindt de eindpresentatie van alle onderzoeken plaats. Deze bijeenkomst heeft een feestelijk tintje en staat open voor belangstellenden. Er is meer tussen hemel en aarde dan ik kan begrijpen, maar ik ben wel een groot voorstander van gedegen onderzoek. Ik ben iemand die zeker in voorweten gelooft, maar kijk wel of mijn eigen intuïtieve bevindingen kloppen. Wil Uitgeest, gastdocent 5 oktober 2017 Certificaat De opleiding wordt afgesloten met een certificaat bij minimaal 80% aanwezigheid en een voldoende beoordeelde eindpresentatie. 15

16 Wordt vervolgd Deze introductie is het eerste deel van de reader die hoort bij de Opleiding Fenomenologie. In de loop van de opleiding wordt de reader verder aangevuld met literatuur voor verdere studie, zowel over de fenomenologische methode in het algemeen, als over de toepassingen daarvan in de drie vakgebieden biologie, scheikunde en natuurkunde. 16