NWO-jaarverslag Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Transcriptie

1 NWO-jaarverslag 2016 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

2

3 NWO-jaarverslag 2016 Den Haag, mei 2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

4 Colofon Dit gedrukte jaarverslag bevat de bestuurlijke verantwoording over 2016 van de raad van bestuur van NWO op basis van de prestatie-indicatoren en de jaarrekening. Het is in het bijzonder bedoeld voor de opdrachtgevers van NWO en haar bestuurlijke relaties in de wetenschap. Het jaarverslag is ook op internet te vinden op Met deze online-versie wil NWO de toegankelijkheid van haar jaarverslaginformatie verbeteren voor de brede kring van relaties in wetenschap en samenleving. NWO De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek is een van de belangrijkste wetenschapsfinanciers in Nederland en zorgt voor kwaliteit en vernieuwing in de wetenschap. NWO investeert jaarlijks zo n 850 miljoen in nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek, onderzoek met betrekking tot maatschappelijke uitdagingen en onderzoeksinfrastructuur. Op basis van adviezen van deskundige wetenschappers en experts uit binnen- en buitenland selecteert en financiert NWO onderzoeksvoorstellen. NWO stimuleert nationale en internationale samenwerking, investeert in grote onderzoeksfaciliteiten, bevordert kennisbenutting en beheert onderzoeksinstituten. NWO financiert bijna onderzoeksprojecten aan universiteiten en kennisinstellingen. Uitgever Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) Postbus AC Den Haag Telefoon +31 (0) voorlichting@nwo.nl Den Haag, juni 2016 Portretfotografie Monique van Zeijl

5 Inhoudsopgave Voorwoord 5 NWO in het kort 7 Bestuurverslag 1 Beleid en programma s 13 A Strategievorming en samenwerking 13 Samenwerken op alle niveaus en over grenzen heen 13 Uitgelicht 14 CSI in de wetenschap: van psychologie en chemie tot geneeskunde en ICT 14 Lessen voor de gouden driehoek: eindevaluatie programma Zee- en Kust Onderzoek 15 Millenniumdoelstellingen: onderzoek en wereldwijde gezondheidszorgsystemen verbinden 16 B Talent en vrij onderzoek 18 Talent stimuleren 18 Ruimte voor vrij onderzoek 22 Uitgelicht 23 Vidi-project: Wolven, beren, lynxen, grenshekken en juristen 23 Nederlands kolonialisme in Sri Lanka: Belastingregisters bieden zicht de geschiedenis 24 Spinozalaureaat bouwt aan levende cel 25 C Onderzoek aan maatschappelijke en economische uitdagingen 27 Van Nationale Wetenschapsagenda naar Investeringsagenda 27 Topsectoren 28 Regieorganen als bruggenhoofden tussen onderzoek en praktijk 31 Kennisbenutting belonen 32 Uitgelicht 33 Bouwstenen van leven: 10 miljoen euro voor cross-sectoraal onderzoek binnen 16 consortia 33 Kennisrotondes: Kennismakelaar beantwoorden vragen onderwijsbegeleiders online 34 Klimaatbestendige stad 35 Hersenkennis voor onderwijs: Van neuropsychologie naar apps en games in de klas 35 De Simon Stevinmeesters van D Grote onderzoeksfaciliteiten 37 Strategie ten aanzien van onderzoeksfacilititen 37 Apparatuur, dataverzamelingen en andere faciliteiten 37 Uitgelicht grote Nederlandse onderzoeksfaciliteiten op één digitale kaart 38 Nieuwe Nationale Roadmap: samenwerking als leidraad 39 Feestelijke lancering dataplatform Odissei 40 E Instituten 42 Acht onderzoeksinstituten 42 Naar een nieuwe institutenorganisatie 42 Enkele instituten uitgelicht 43 Dynamisering van het institutenstelsel 43 Voortzetting ILO-Net 43 Uitgelicht 44 Portfolio-evaluatie van de NWO- en KNAW-instituten: nulmeting Fontys Hogescholen starten nieuw avontuur met institutenlector 44 F Internationaal beleid 46 Faciliteren 46 Verbinden 46

6 Beïnvloeden 47 Uitgelicht 47 Sport- en gezondheidsonderzoek verbindt Nederlandse en Braziliaanse onderzoekers 47 NWO en het Nederlandse EU-voorzitterschap 48 Evaluatie Horizon G Open Science 50 Open access publishing 50 Optimale toegang tot data 50 Wetenschappelijke integriteit 51 Uitgelicht 52 NWO neemt voortouw in wereldwijde transitie naar open access publiceren 52 Onderzoekers krijgen voorlichting over open access en datamanagement 53 Uitdagingen om datamanagement in goede banen te leiden 54 2 Werkwijze 55 Procedures en honoreringskansen evalueren en verbeteren 55 Aanvraagdruk 55 Kennisbenutting 55 Gelijke kansen voor vrouwen en mannen 55 Peer review 56 Bezwaren 56 Uitgelicht 56 Stimulans voor replicatiestudies 56 Verantwoorde onderzoekspraktijken bevorderen 57 Women In Science Excel: Eerste WISE-toekenningen 58 3 Organisatie en Bedrijfsvoering 59 A NWO-organisatie, governance en transitie 59 NWO organisatie 59 Algemeen bestuur en algemene directie 59 NWO in transitie 59 Organogram 61 B Personeel 62 C Financiën 64 Jaarrekening 4 Jaarrekening 81 Overige gegevens Overige gegevens 149 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Bijlage 1: Exploitatie overzicht 2016 specifieke bijdragen 156 Bijlage 2: Samenstelling besturen NWO-koepel in

7 5 Voorwoord Voorwoord NWO staat voor excellentie van onderzoek en voor samenwerking over grenzen van wetenschap. Disciplinair en interdisciplinair, nationaal en internationaal, fundamenteel en toepassingsgericht, publiek en privaat, wetenschappelijk onderzoek en onderzoek gericht op verbetering van onderwijs. Vele spannende projecten, zowel ongebonden als thematisch onderzoek, gingen in 2016 dankzij de financiering van NWO van start. En onder Nederlands voorzitterschap werd een mijlpaal bereikt op het gebied van open science. Onder andere naar aanleiding van een grote conferentie bij NWO, spraken de lidstaten van de Europese Unie af dat met publiek geld gefinancierde wetenschappelijke publicaties per 2020 open toegankelijk moeten zijn. In het jaarverslag blikken we uitgebreid terug op wat NWO in 2016 heeft gedaan en bereikt. Het nieuwe NWO. Daar is in 2016 heel veel energie in gaan zitten. Over de volle breedte van de organisatie hebben veel mensen veel werk verzet om de in 2015 aangekondigde transitie voor te bereiden. Met de realisatie van het nieuwe NWO zelf wordt in 2017 een begin gemaakt. Dat er goed werk is verricht, blijkt wel uit het feit dat de medezeggenschap binnen NWO en de vakbonden eind 2016 hebben ingestemd met de plannen voor de transitie en het sociaal plan. NWO blijft staan voor excellentie van onderzoek. Daarom gaan we met het nieuwe NWO nadrukkelijker de regie nemen met betrekking tot het wetenschapsbeleid, gaan we de makelaarsrol meer vormgeven. NWO moet een sleutelrol gaan vervullen op het gebied van kennis en innovatie. We willen het beste onderzoek stimuleren. Dat doen we samen met kennisinstituten, onderwijsinstellingen en maatschappelijke partners. En door domeinoverstijgend onderzoek meer kansen te bieden, terwijl binnen de domeinen zelf de disciplines goed zijn geborgd. Een solide kennisbasis, een gedegen opleiding van studenten, excellent onderzoek en innovatie zijn belangrijk voor de samenleving. Ze hebben ook een prijs. Daarom heeft NWO zich met haar partners in de Kenniscoalitie sterk gemaakt voor één miljard euro extra per jaar voor onderzoek en innovatie: zowel ongebonden onderzoek als onderzoek samen met maatschappelijke partijen. Deze extra middelen zijn nodig om de sterke positie van Nederland in de wetenschap te behouden en belangrijke economische kansen niet mis te lopen. De kennisinfrastructuur mogen we niet verwaarlozen. Mensen met hoogwaardige kennis zijn een belangrijke reden waarom bedrijven in Nederland blijven of zich er vestigen. Wetenschap is één van de weinige grondstoffen die Nederland rijk is. Zij staat aan de basis van onze dienstensector, economie en welvaart. Ik hoop dat we, nog meer dan in het verleden, in staat zullen zijn dit uit te dragen. Prof. dr. C.C.A.M. Gielen Voorzitter raad van bestuur NWO

8

9 7 NWO in het kort NWO in het kort In 2016 werkte NWO voor het tweede jaar aan de realisering van haar strategie Een strategie waarin NWO zich nog sterker dan voorheen richt op haar rol als verbinder van wetenschap, samenleving en bedrijfsleven, tegelijkertijd met haar belangrijke rol als onderzoeksfinancier. Dit kwam op een aantal fronten sterk naar voren. Nationale Wetenschapsagenda NWO is ervan doordrongen dat de urgente uitdagingen waarvoor Nederland zich ziet gesteld, samen met het hele wetenschapsveld moet worden opgepakt. Het kader hiervoor is de Nationale Wetenschapsagenda waarvan het secretariaat bij NWO is ondergebracht. NWO zette zich in, samen met haar partners in de Kenniscoalitie en met hulp van experts uit kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven, om deze agenda door te ontwikkelen tot een Investeringsagenda. Deze heeft twee componenten. Spankracht geeft de thematische prioriteiten aan en Draagkracht adresseert het belang om in de volle breedte van het wetenschappelijk onderzoek een solide kennisbasis te onderhouden en uit te bouwen. De thematische onderzoeksactiviteiten kunnen daarop steunen. Op 15 september presenteerde de Kenniscoalitie de Investeringsagenda met een pleidooi hier jaarlijks minstens 1 miljard euro extra in te investeren. Grootschalige onderzoeksfaciliteiten Ook maakte NWO zich sterk voor grootschalige onderzoeksfaciliteiten. In 2016 leverde NWO een belangrijke bijdrage aan de nationale strategievorming op dit terrein. De Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur speelde hierin een sleutelrol. Nadat eerst een gedegen landschapsanalyse was gemaakt, die ook een digitale kaart met 113 faciliteiten opleverde, bood de Commissie in december de nieuwe Nationale Roadmap aan staatssecretaris Dekker aan. De Roadmap is gericht op de ontwikkeling en bouw van grootschalige onderzoeksfaciliteiten. De faciliteiten op de Roadmap komen in aanmerking voor financiering in Samenwerking wordt een belangrijke leidraad bij de selectie. NWO kende ook aan twintig projecten financiering toe in het kader van de financieringsprogramma s Investeringen NWO Groot en Middelgroot. Instituten NWO financierde en beheerde in 2016 acht nationale onderzoeksinstituten, nationale expertisecentra op specifieke wetenschapsvelden, van astronomie tot zeeonderzoek. De NWO-instituten geven onderzoekers toegang tot internationale samenwerkingsverbanden en onderzoeksfaciliteiten en werken samen met bedrijven aan de ontwikkeling van innovatieve technologie. De instituten werken nauw samen met onderzoeksgroepen op universiteiten, bedrijven en maatschappelijke organisaties en zijn belangrijke instrumenten voor NWO. In de Wetenschapsvisie 2025 heeft het kabinet aangegeven te streven naar een responsief en dynamisch institutenstelsel. Zo wil het beter kunnen inspringen op de wetenschappelijke ontwikkelingen en de Nationale Wetenschapsagenda. In dit kader gaan NWO en KNAW hun instituten in onderlinge samenhang periodiek evalueren op hun kwaliteit, nationale functie en meerwaarde (portfolio-analyse). In 2016 vond een nulmeting plaats. In 2018 volgt de eerste evaluatie.

10 8 NWO in het kort Nederlands EU-voorzitterschap Stedelijke innovatie, Big Science, circulaire economie, maatschappelijk verantwoord innoveren en Europese veiligheid waren vijf inhoudelijke thema s waarop NWO in de eerste helft van 2016 evenementen organiseerde in het kader van het Nederlands EU-voorzitterschap. Meer nog profileerde NWO zich op het thema open science, één van de speerpunten van het Nederlandse voorzitterschap. Onderzoeksresultaten die zijn verkregen met publieke middelen, moeten openbaar en vrij toegankelijk zijn. Dit standpunt droeg NWO ook in 2016 krachtig uit en op het terrein van open access publishing vervult NWO een gidsfunctie in Europa. Om internationale samenwerking te bespoedigen organiseerde NWO in maart een internationale conferentie waarbij zo n vijftig voorzitters van wetenschapsfinanciers, vertegenwoordigers van universiteiten en uitgevers bijeenkwamen. Ook droeg NWO begin april bij aan de Open Science-conferentie in het kader van het EU-voorzitterschap. Deze conferentie leidde tot het Europese actieplan Amsterdam call for Action on Open Science met concrete actiepunten en doelstellingen om zowel open access van publicaties als optimale toegang en hergebruik van onderzoeksdata te stimuleren. NWO was nauw betrokken bij voorbereidingen om dit Europese plan op nationaal niveau uit te werken tot het Nationaal Plan Open Science dat in februari 2017 het licht zou zien. Financiering van onderzoeksaanvragen Individuele talentontwikkeling en selectie van de beste onderzoekers en onderzoeksvoorstellen zijn belangrijke uitgangspunten van het NWO-beleid. Goede onderzoekers vormen de hoeksteen voor goede wetenschap. NWO hecht daarbij groot belang aan ruimte voor wetenschappelijke creativiteit en vrij niet aan thema s gebonden onderzoek. In 2016 financierde NWO wetenschappelijk onderzoek en onderzoeksinfrastructuur voor een bedrag van in totaal 818 miljoen euro. Hiervan ging ruim 260 miljoen euro naar programma s voor talent en vrij onderzoek, ongeveer 90 miljoen euro naar maatschappelijke en economische uitdagingen, ruim 130 miljoen euro naar onderzoeksinfrastructuur (inclusief instituten) en bijna 150 miljoen euro naar overige programma s. Het beoordelingsproces werd ondersteund door externe, meestal buitenlandse, referenten. NWO ontving aanvragen voor financiering, waarvan er werden toegekend (26,6 procent). Achtenzestig procent van de aanvragen werd ingediend in de vrije competitie en in de financieringsprogramma s voor talent. Het toekenningspercentage in deze programma s was 19,3 respectievelijk 21,6 procent (tabel 1). Tabel 1 Verhouding aantal (voor)aanvragen en toekenningen verdeeld over de verschillende categorieën financieringsinstrumenten. Strategische indeling financieringsinstrumenten Aantal (voor)aanvragen Aantal toekenningen Talent Vrije competitie Onderzoeksfaciliteiten en -apparatuur Maatschappelijke uitdagingen Overig Totaal Overig : Ruim veertig, veelal kleine programma s gericht op internationalisering en/of kennisbenutting. Hieronder vallen bijvoorbeeld de samenwerkingen met China, Japan, India en Brazilië en bezoekersbeurzen en programma s van NWO-WOTRO Science for Global Development, evenals KIEM, Take-off en programma s van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO).

11 9 NWO in het kort Bijna twee derde van het totale aantal aanvragen was afkomstig van mannen en ruim een derde van vrouwen. Naar verhouding van het aantal door hen ingediende aanvragen verkregen vrouwen vaker een talentbeurs dan mannen, in de vrije competitie minder vaak. Het toekenningspercentage binnen de programma s voor talent en binnen de vrije competitie was lager dan binnen de programma s gericht op infrastructuur en maatschappelijke uitdagingen en de overige programma s (kennisbenutting en internationalisering). Figuur 1 laat dit zien. Aanvragen Toekenningen , Talent Vrije competitie Maatschappelijke uitdagingen Onderzoeksfaciliteiten en -apparatuur Overig Figuur 1 Percentage aanvragen en percentage toekenningen naar strategisch doel. Spinoza-laureaten Vier onderzoekers ontvingen een Spinozapremie, de hoogste Nederlandse onderscheiding voor topwetenschappers die in Nederland werkzaam zijn en baanbrekend onderzoek verrichten met een grote uitstraling: Professor dr. Wilhelm Huck (Fysisch-Organische Chemie, Radboud Universiteit), professor dr. Lodi Nauta (Geschiedenis van de Filosofie, Rijksuniversiteit Groningen), professor dr. Mihai Netea (Experimentele Interne Geneeskunde, Radboud Universiteit/ Radboud Universitair Medisch Centrum) en professor dr. Bart van Wees (Technische Natuurkunde, Rijksuniversiteit Groningen). Met de Spinozapremie wil NWO toponderzoek stimuleren. Onderzoekers en lopende onderzoeksprojecten In 2016 financierde NWO bijna fte onderzoekers en onderzoeksondersteuners aan diverse onderzoeksinstellingen, inclusief HBO-instellingen. Op het NWO-bureau werkten 489 fte medewerkers (tabel 2).

12 10 NWO in het kort Tabel 2 Door NWO (mede) gefinancierde onderzoekers en onderzoeksondersteuners (afgerond op hele fte) in Fte Totaal WP NWP Universiteiten NWO-instituten KNAW-instituten Overige onderzoeksinstellingen* NWO-bureau (incl. FOM en STW) Totaal Toelichting: NWO-instituten: Deze aantallen zijn inclusief de medewerkers die worden gefinancierd uit de basisfinanciering van de instituten van NWO. Onder overige instellingen vallen onder andere HBO-instellingen, TNO, Max Planck Instituut, KNMI, DELTARES, NKI en Naturalis Biodiversity Center. NWO financierde in 2016 bijna lopende onderzoeksprojecten aan universiteiten, instituten en andere onderzoeksinstellingen (tabel 3). Tabel 3 Verdeling lopende onderzoeksprojecten in 2016 over universiteiten, NWO-instituten, KNAW-instituten en overige instellingen waaronder HBO-instellingen. Indeling Aantal Totaal universiteiten Totaal NWO-instituten 157 Totaal KNAW-instituten 114 Totaal Overige instellingen 753 NWO-Totaal Toelichting Een onderzoeksproject is een toegekende financieringsaanvraag. Een onderzoeksproject wordt beschouwd als lopend in 2016 als het in 2016 niet is afgerond of als het in de loop van 2016 is afgerond. In de tabel zijn de aantallen van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) niet meegenomen. Deze cijfers zijn niet beschikbaar op instellingsniveau. Publicaties en andere resultaten In 2016 verschenen bijna wetenschappelijke publicaties en andere resultaten naar aanleiding van door NWO gefinancierd onderzoek (tabel 4). Ten minste 34 procent daarvan is open access gepubliceerd; dat is een forse toename ten opzichte van 2015 (19 procent) en 2014 (14 procent). Veel van het lopende onderzoek valt nog niet onder de strengere voorwaarden die NWO, per 1 december 2015, heeft gesteld met betrekking tot open access publiceren. Voor de komende jaren is dus, conform de gestelde doelen van het ministerie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en van NWO, nog een sterke toename te verwachten.

13 11 NWO in het kort Tabel 4 Publicaties en andere resultaten van NWO-projecten in Wetenschappelijke tijdschriften / boeken Proefschriften Overige Gepubliceerd via open access % van het totaal Totaal NWO ,3% Toelichting: Deze cijfers zijn waarschijnlijk een onderschatting van de werkelijke aantallen. NWO werkt samen met de VSNU, KNAW en SURF aan randvoorwaarden voor optimale registratie van output uit onderzoeksprojecten. Wetenschappelijke tijdschriften / boeken: boeken (monografie), hoofdstukken in boek/bijdragen aan boek, wetenschappelijk artikelen. Overig: Proefschriften, octrooien, databestanden, redacties, prijzen, columns, posterpresentaties, conference papers, publicaties voor een breed publiek/professionals. Naar een flexibeler, transparanter en slagvaardiger NWO In 2016 bouwde NWO gestaag voort op de fundamenten voor de nieuwe governance- en organisatiestructuur die in 2015 waren gelegd. Doel was om per 1 januari 2017 te kunnen starten met een vernieuwd NWO dat de transitie kan maken naar de flexibiliteit, slagvaardigheid, samenwerkingsgerichtheid en transparantie die de ontwikkelingen in de wetenschap én maatschappij vragen. Doel was ook dat NWO goed toegerust blijft om haar kerntaken uit te voeren: financiering en vernieuwing van het wetenschappelijk en toegepast onderzoek in Nederland en het bestuur en beheer van nationale onderzoeksinstituten.

14

15 13 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s 1 Beleid en programma s A Strategievorming en samenwerking Samenwerking, wetenschappelijke krachtenbundeling, organisatie en strategievorming zijn speerpunten in de strategie van NWO. Dankzij haar uitgebreide netwerk en jarenlange ervaring kan NWO samenwerking en strategievorming in het Nederlandse onderzoek ondersteunen en stimuleren. Dit geldt ook voor de internationalisering van dat onderzoek en in toenemende mate voor de verbinding met nietwetenschappelijke stakeholders. De nieuwe organisatiestructuur van NWO die in 2016 werd uitgewerkt, zal hier verder aan bijdragen. Samenwerken op alle niveaus en over grenzen heen Via programmering, financiering en de actieve ondersteuning van netwerken stimuleert NWO samen-werking op alle niveaus en over grenzen heen. Binnen onderzoeksgroepen, tussen wetenschappers uit verschillende disciplines, tussen onderzoeksinstellingen en over landsgrenzen heen. En met niet-wetenschappelijke stakeholders in maatschappij en bedrijfsleven. Een paar voorbeelden. Prof. dr. mr. Rianne Letschert rector magnificus Universiteit Maastricht Interdisciplinair onderzoek vergt cultuurverandering Een jurist die een groot sociaalwetenschappelijk onderzoek leidt. Dat is voor sommigen lastig te begrijpen. Toch laat mijn eigen Vidi-onderzoek, op het gebied van internationaal recht en victimologie, zien dat interdisciplinair onderzoek binnen een traditioneel monodisciplinair onderzoeksgebied kan worden gehonoreerd. Interdisciplinair onderzoek is belangrijk omdat het tot nieuwe theorieën en methoden van onderzoek kan leiden die anders niet tot stand zouden komen. Maar het is niet gemakkelijk. Naast de methodieken van je eigen vakgebied moet je immers ook die van een andere discipline leren kennen. Dat haalt je uit je comfortzone. Daarbij wil ik benadrukken dat je alleen maar goed interdisciplinair kunt werken vanuit een sterke monodisciplinaire basis. Monodisciplinair onderzoek blijft dus ook hard nodig. De incentives voor interdisciplinair onderzoek zijn nog niet optimaal. De wetenschappelijke wereld is er nog niet goed op ingericht. Hoe wordt zo n onderzoeksvoorstel bijvoorbeeld beoordeeld door de panels? Die zullen nog diverser van samenstelling moeten worden. Overigens verwacht ik dat de nieuwe domeinindeling van NWO en de domeinoverstijgende stimulansen zullen helpen om onderzoeksprogramma s over de disciplines heen mogelijk te maken. Daar heb ik veel vertrouwen in. Ik zie ook andere vragen waarbij NWO een rol kan spelen. Hoe beoordeel je interdisciplinair onderzoek in een omgeving waarin je nog steeds individueel wordt afgerekend op publicatielijsten? Op dat punt is een cultuurverandering nodig, en een verdere uitwerking en erkenning van het concept team science. Hoe kun je bijvoorbeeld de jongere generatie meenemen in de persoonsgebonden subsidies? Mijn Vidi is immers ook echt het project van mijn teamleden. Die zou ik liefst ook op hun naam zien staan. En hoe zorg je ervoor dat iemand niet alleen op individuele prestaties wordt afgerekend, maar ook op zijn of haar rol in de groepsoutput? De persoonsgebonden subsidies hebben als groot voordeel dat het onderzoeksthema vrij is. Die zogeheten vrije ruimte is met name ook belangrijk voor de creativiteit van jonge wetenschappers. Zonder hen de mogelijkheid te bieden hun eigen onderzoeksvraagstelling te definiëren, loop je de kans hen te verliezen. De vrije ruimte van NWO, als balans tegen de thematische programma s zoals de Nationale Wetenschapsagenda, vind ik dan ook een gouden greep.

16 14 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Het programma Forensic Science, looptijd , was het eerste brede, multidisciplinaire onderzoeksprogramma op het gebied van forensisch onderzoek in Nederland. De forensische wetenschap is een nieuwe discipline, gericht op het verzamelen en analyseren van wetenschappelijk gefundeerd bewijs om de daders van een misdrijf op te kunnen sporen. Ze heeft een sterk internationaal karakter waarin allerlei wetenschapsvelden samenkomen. In Uitgelicht wordt beschreven wat binnen dit programma tot stand is gebracht, ook voor de forensische praktijk. Het doel van het in 2007 opgezette Nationaal Programma Zee-en Kustonderzoek (ZKO) was de samenhang en samenwerking binnen het nationale mariene onderzoeksveld te versterken. Het was één van de eerste programma s waarbij de zogeheten gouden driehoek van wetenschap, overheid en bedrijfsleven de basis vormde voor onderzoeksprogrammering. Dit programma is in 2016 afgerond en geëvalueerd. Een reflectie op dit programma is te lezen in Uitgelicht. Met het internationale programma Global Health Policy and Health Systems Research financierde NWO multidisciplinaire onderzoeksprojecten die onderzoekers in Nederland en in lage- en middeninkomenslanden gezamenlijk uitvoerden. Het programma was geënt op de milleniumdoelstellingen voor gezondheidszorg van de Verenigde Naties. Ook niet-wetenschappelijke belanghebbenden, zoals ministeries, zorgaanbieders en verzekeraars, werden betrokken bij alle fasen en bij de uitkomsten van het programma. Toen het programma in 2010 van start ging, was het koploper in een internationaal opkomend veld op het gebied van het onderzoek naar gezondheidssystemen. In Uitgelicht een terugblik op dit programma, dat in 2016 werd afgerond. Nieuwe ideeën ontstaan vaak in netwerken en tijdens fysieke ontmoetingen van onderzoekers en belanghebbenden. Daarom bevordert NWO netwerkvorming en maakt ze ontmoetingen mede mogelijk. Zo ondersteunde NWO in 2016 de netwerkvorming in het ICT-onderzoek door op 22 en 23 maart in theatercomplex De Flint in Amersfoort het ICT.Open 2016 te organiseren, in samenwerking met ICT research Platform Netherlands (IPN). Dit jaarlijkse evenement trekt honderden ICT-onderzoekers en geïnteresseerden uit de ICT-industrie. Uitgelicht CSI in de wetenschap: van psychologie en chemie tot geneeskunde en ICT Niet alleen op tv is crime scene investigation enorm populair. Ook in de wetenschap ontwikkelt het forensisch onderzoek zich in razend tempo. De forensische wetenschap is gericht op het verzamelen en analyseren van wetenschappelijk gefundeerd bewijs om de daders van een misdrijf op te sporen. Binnen deze nieuwe discipline komen allerlei wetenschapsvelden samen, van psychologie en chemie tot geneeskunde en ICT. Van 2011 tot 2016 financierde NWO het programma Forensic Science: het eerste brede, multidisciplinaire onderzoeksprogramma op het gebied van forensisch onderzoek in Nederland. Binnen het programma was 3,5 miljoen euro beschikbaar. Met dit geld werkten negen teams, afkomstig uit de chemie, de informatica en de wiskunde, aan onderzoek op het gebied van gezichtsherkenning, het achterhalen van de herkomst van natuurlijke materialen en het opsporen van daders met DNA-gegevens van familieleden. Het programma was er ook op gericht nieuwe samenwerking tussen onderzoeksgroepen uit verschillende disciplines en tussen de wetenschap en de forensische praktijk tot stand te brengen. Door potentiële gebruikers van de onderzoeksresultaten vanaf het begin te betrekken bij het wetenschappelijk onderzoek wilde het programma toepassingsgericht en tijdig onderzoek stimuleren. Daarom werd binnen projecten samengewerkt met het Nederlands Forensisch Instituut (NFI), het Wetenschappelijke Bureau van het Openbaar Ministerie (WBOM) en het Studiecentrum Rechtspleging. De aantoonbare forensische relevantie en de toepasbaarheid van de onderzoeksresultaten hadden vooral de aandacht. Gezien het internationale karakter van het onderwerp werd ook de internationale samenwerking in de onderzoeksprojecten gestimuleerd.

17 15 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s (Beeld: Shutterstock.com) Het programma, en de daaruit voortvloeiende projecten, hebben veel concrete resultaten opgeleverd. Het onderzoek naar het chemische archief dat in haren ligt opgeslagen, is hiervan een voorbeeld. Met deze technologie kan aan de hand van de haren op tien dagen nauwkeurig worden bepaald aan welke stoffen iemand in deze periode is blootgesteld. De technologie kan zeer breed worden toegepast. Niet alleen binnen het forensisch onderzoek, maar ook in de veeteelt, de geneeskunde en de sport. Het programma Forensic Sciences was een gezamenlijk initiatief van de NWO-gebieden Exacte Wetenschappen en Chemische Wetenschappen en het voormalige Netherlands Genomics Initiative (NGI). Het is mede tot stand gekomen in samenwerking met het NFI en het WBOM. Het programma is eind 2016 afgesloten. Momenteel onderzoeken ZonMw en NWO samen hoe zij een vervolg kunnen geven aan dit programma. Door deze samenwerking kan de aansluiting tussen fundamenteel onderzoek en de (forensische) praktijk verder worden versterkt. Lessen voor de gouden driehoek: eindevaluatie programma Zee- en Kust Onderzoek Water, dijken, zee en kust zijn onlosmakelijk verbonden met Nederland. Het onderzoek op dit terrein is in ons land dan ook vergevorderd. Om de samenhang en samenwerking binnen het nationale mariene onderzoeksveld te versterken is in 2007 het Nationaal Programma Zee- en Kustonderzoek (ZKO) opgezet. Dit programma is in 2016 afgerond en geëvalueerd. (Beeld: Shutterstock.com)

18 16 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s De doelstellingen van het ZKO om excellent onderzoek te stimuleren en faciliteren zijn ruimschoots behaald, zo constateert de evaluatiecommissie. De hoge ambities ten aanzien van de kwaliteit en de kwantiteit van het onderzoek zijn gerealiseerd en de resultaten sluiten aan bij (inter)nationale programma s en kennishiaten in het onderzoeksveld. Onderzoekers binnen het programma werken goed samen en zijn ook internationaal sterk vertegenwoordigd. Hun onderzoeksprojecten omspannen verschillende disciplines. Met name voor de Wadden heeft het kennisprogramma nieuwe duurzame impulsen gegeven voor onderzoek en monitoring. De commissie trekt uit de evaluatie ook enkele belangrijke lessen. Deze worden meegenomen naar andere programma s die binnen de zogeheten gouden driehoek van wetenschap, overheid en bedrijfsleven worden opgezet. Zo is het ZKOprogramma er niet volledig in geslaagd om het gat tussen fundamenteel en beleidsgericht onderzoek te dichten, maar er zijn wel belangrijke eerste stappen gezet. Een aanmoediging voor NWO om krachtiger op te treden als makelaar voor kennisoverdracht naar beleid en maatschappij. Alle betrokken partijen hebben een eigen rol om het proces van kennisoverdracht in goede banen te leiden. Wetenschappers stellen hun kennis beschikbaar, beleidsmakers volgen het programma en zetten de nieuwe kennis om in beleid en strategie en de private sector benut kansen voor de vertaalslag naar producten en diensten. Het ZKO-programma was een van de eerste programma s waarbij de gouden driehoek tussen wetenschap, overheid en bedrijfsleven de basis vormde voor gezamenlijke onderzoeksprogrammering. Doel was om de samenwerking, integratie en synergie tussen kennisinstellingen (universiteiten, academische onderzoeksinstituten, Imares, Deltares, KNMI), overheid en bedrijven op het gebied van het zee- en kustonderzoek te bevorderen. Verschillende ministeries, het NWO-gebied Aard- en Levenswetenschappen, de NAM en een aantal andere private partijen sloegen hiervoor de handen ineen en brachten voor de looptijd van vijf jaar een totaal bedrag van ca. 21 miljoen euro bijeen. Millenniumdoelstellingen: onderzoek en wereldwijde gezondheidszorgsystemen verbinden Bijdragen aan het behalen van de Millennium Development Goals (MDG s) op het gebied van gezondheid, ofwel: bijdragen aan een voor iedereen toegankelijke, kwalitatief goede gezondheidszorg in landen waarvan een groot deel van de bevolking op de armoedegrens leeft. Dat was het doel van het onderzoeksprogramma Global Health Policy and Health Systems Research (GHPHSR) van NWO-WOTRO. Toen het programma in 2010 van start ging, was het koploper in een internationaal opkomend veld op het gebied van het onderzoek naar gezondheidssystemen. Bij de afronding was veel bereikt voor het gezondheidsbeleid, maar minder ten aanzien van de hervorming van gezondheidssystemen. Binnen het GHPHSR-programma werden negen onderzoeksvoorstellen geselecteerd. Hierbij waren meer dan vijfentwintig universiteiten en onderzoeksinstituten in Afrika en Nederland betrokken. De onderzoeken gingen niet zozeer over de vraag hoe ziektes, zoals aids of malaria, te bestrijden maar vooral over de vraag hoe gezondheidssystemen in lage- en middeninkomenslanden te verbeteren. Daarbij ging veel aandacht uit naar het betrekken van niet-wetenschappelijke stakeholders bij het onderzoek en de onderzoeksresultaten. Zo werkten Nederlandse onderzoekers in Afrika samen met Afrikaanse onderzoekers enerzijds en uitvoerders in de zorg, zoals verzekeringsmaatschappijen en (lokale) overheden, anderzijds. Dit om te bevorderen dat deze stakeholders de resultaten van het onderzoek daadwerkelijk zouden gebruiken. Het Knowledge Translation Network (KTNet) heeft hierbij een cruciale rol gespeeld. Met dit netwerk werden onderzoekers van de verschillende projecten gestimuleerd om contact te leggen met elkaar, en vooral met de relevante spelers in het gezondheidsveld. Binnen verscheidene projecten heeft dit mede geleid tot een duurzame relatie met de betrokken ministeries. Zo is in Congo een van de onderzoekers lokale minister van gezondheid geworden en in Ghana en Ethiopië zijn zorgverzekeringen verbeterd op grond van de behaalde onderzoeksresultaten.

19 17 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Baptist Medical Centre, Ghana. (Beeld: flickr commons William Haun Photography) Het GHPHSR-programma werd afgesloten tijdens een bijeenkomst in Uganda in augustus Hier zijn de resultaten uit de projecten gepresenteerd en besproken. Zowel inhoudelijk op welke manier hebben de projecten bijgedragen aan de MDG s? als in termen van best practices en leerpunten over de relatie tussen onderzoek, beleid en implementatie. De resultaten van de Uganda-bijeenkomst zijn tijdens het vierde Global Health Systems Symposium in Vancouver in november 2016 gepresenteerd aan de internationale onderzoeksgemeenschap. Een eindevaluatie over de opbrengsten van het programma en advisering met betrekking tot toekomstige programmering volgt in Het programma Global Health Policy and Health Systems Research van NWO-WOTRO werd medegefinancierd door de ministeries van Buitenlandse Zaken en Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

20 18 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s B Talent en vrij onderzoek Individuele talentontwikkeling en selectie van de beste onderzoekers en onderzoeksvoorstellen zijn belangrijke uitgangspunten van het NWO-beleid. Goede onderzoekers vormen de hoeksteen voor goede wetenschap. In 2016 kregen 505 onderzoekers in uiteenlopende stadia van hun carrière een talentbeurs om hun vernieuwende ideeën en hun wetenschappelijke loopbaan te ondersteunen. Daarnaast kende NWO financiering toe aan 247 projecten in de vrije competitie. Talent stimuleren Individuele NWO-beurzen en -premies zijn er voor jonge onderzoekers die aan het begin van hun wetenschappelijke carrière staan tot en met zeer gevorderde en vooraanstaande wetenschappers. De Vernieuwingsimpuls is hierin het belangrijkste financieringsinstrument, met een volume van zo n 160 miljoen euro. In 2016 ontvingen 505 onderzoekers via dit instrument financiering om hun carrière vooruit te brengen. Eén van hen was jurist Arie Trouwborst, die een Vidi-grant verwierf om onderzoek te verrichten naar predator proof law in Europe, ofwel: hoe zorgen we voor Europese wetgeving die een balans vindt tussen belangen van mensen en de bescherming van grote roofdieren? Zie Uitgelicht. Spinozapremies, de hoogste onderscheiding in Nederland voor topwetenschappers, waren er voor vier toponderzoekers: Professor dr. Wilhelm Huck (Fysisch-Organische Chemie, Radboud Universiteit), professor dr. Lodi Nauta (Geschiedenis van de Filosofie, Rijksuniversiteit Groningen), professor dr. Mihai Netea (Experimentele Interne Geneeskunde, Radboud Universiteit/ Radboud Universitair Medisch Centrum) en professor dr. Bart van Wees (Technische Natuurkunde, Rijksuniversiteit Groningen). In Uitgelicht een portret van één van hen, chemicus prof. dr. Wilhelm Huck. De NWO- Spinozalaureaten doen voortreffelijk en baanbrekend onderzoek dat een grote uitstraling heeft. De laureaten kregen elk 2,5 miljoen euro, te besteden aan wetenschappelijk onderzoek. Het is een eerbewijs en een stimulans voor verder onderzoek. Hiermee stimuleert NWO toponderzoek in Nederland. Tot de talentprogramma s behoren: de promotiebeurs voor leraren; Rubicon (buitenlandervaring voor jonge onderzoekers); de Vernieuwingsimpuls (Veni: 0-3 jaar na promotie, Vidi: 3-8 jaar na promotie, Vici: 8-15 jaar na promotie); de Spinozapremie; Aspasia (vrouwelijk talent in hogere posities); disciplinegerichte programma s zoals promoties in de Geesteswetenschappen en het Fom/v-stimuleringsprogramma. In de financieringsrondes van de talentprogramma s werden in totaal aanvragen ingediend, waarbij 505 aanvragen konden worden toegekend (gemiddeld 19,2 procent, bijna 2 procent meer dan in 2015), zie tabel 5. Het toekenningspercentage was evenals vorige jaren het laagst in de Vernieuwingsimpuls (15 procent).

21 19 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Tabel 5 Aantal (voor)aanvragen, toekenningen talentprogramma s. Talentprogramma s Aantal (voor)aanvragen Aantal toekenningen Man Vrouw Man Vrouw Vernieuwingsimpuls-Veni Vernieuwingsimpuls-Vidi Vernieuwingsimpuls-Vici Rubicon Promotiebeurs voor leraren Talentprogramma s gebiedsspecifiek Totaal Toelichting: Het aantal (voor)aanvragen is het aantal initieel ingediende aanvragen. Dit kunnen zogeheten vooraanvragen zijn of uitgewerkte aanvragen. Vooraanvragen zijn beknopt en kosten de onderzoeker minder tijd. NWO beoordeelt deze vooraanvragen op haalbaarheid en adviseert onderzoekers om deze wel of niet uit te werken. Het aantal Veni-toekenningen blijft wat toenemen ten opzichte van voorgaande jaren. Het toekenningspercentage was gemiddeld 14,9 procent. Vrouwelijke aanvragers kregen naar verhouding vaker een toekenning dan mannelijke aanvragers, evenals in Het verschil is toegenomen van 0,8 procent in 2015 naar 2,1 procent in Het aantal Vidi-aanvragen, 574, was hoog in vergelijking met voorgaande jaren (517 in 2015, 542 in 2014). Het aantal van 87 toekenningen was vrijwel gelijk aan dat in Het toekenningspercentage is daarom gezakt ten opzichte van eerdere jaren, namelijk naar 15,1 procent. Vrouwelijke aanvragers waren in deze ronde wat minder succesvol dan mannelijke aanvragers; het verschil in toekenningspercentage ten opzichte van 2015 is echter afgenomen van 4 naar 1,7 procent. Het aantal Vici-aanvragen was nagenoeg gelijk aan Omdat er wat minder budget was dan in 2015, konden wat minder aanvragen worden toegekend. Daardoor zakt het toekenningspercentage van 16,7 procent in 2015 naar 15,2 procent in Vrouwelijke aanvragers waren in deze ronde succesvoller (toekenningspercentage 18,8 procent) dan mannelijke aanvragers (14,1 procent). In 2015 was dit andersom, het verschil in toekenningspercentage tussen mannen en vrouwen was toen 3 procent. Voor Rubicon steeg het toekenningspercentage ten opzichte van 2014 en 2015 (17 respectievelijk 18,4 procent) verder naar 21 procent, waarbij mannelijke en vrouwelijke aanvragers even succesvol waren. Promotiebeurs voor leraren: Dit programma kent altijd een relatief hoog toekenningspercentage, in ,8 procent. De vrouwelijke aanvragers, die altijd in de meerderheid zijn in dit programma, waren naar verhouding iets succesvoller dan mannen bij het verkrijgen van een aanvraag, evenals eerdere jaren. Onder Overige talentprogramma s vallen de programma s FOM/v stimuleringsprogramma, Museumbeurzen, Wiskundeleraar in onderzoek, en Promoties in de geesteswetenschappen. Carrières Een belangrijk doel van de Vernieuwingsimpuls is perspectief te bieden op een wetenschappelijke carrière. In figuur 2 is voor Veni-, Vidi- en Vici-laureaten het carrièreverloop in beeld gebracht. Uit de figuren is af te leiden dat het aandeel van de laureaten dat na afloop van het project een hogere positie heeft dan bij de aanvang, flink toeneemt.

22 20 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Veni totaal aanvang Veni totaal eind Postdoc Universitair hoofddocent Universitair docent Hoogleraar Buiten de wetenschap/overig Toelichting: Van de Veni-laureaten die tot en met 2016 projectfinanciering hebben ontvangen, heeft 71 procent bij aanvang een positie als postdoc en ruim 24 procent een aanstelling als universitair docent. Na afloop is dit respectievelijk 38 en 41 procent. Bijna 13 procent is dan universitair hoofddocent geworden en 3 procent hoogleraar. Ruim 5 procent heeft geen baan als onderzoeker meer. Dat is een stijging ten opzichte van 2014 en 2015 (respectievelijk 2 en 3 procent). Prof. dr. Ben Feringa hoogleraar organische chemie Rijksuniversiteit Groningen Het fundament gezond houden De oorsprong ontdekken van de unieke spiegelbeeldsymmetrie van moleculen. Dat is mijn droom. Hoe zijn die links- en rechtsdraaiende varianten ontstaan? En waarom zijn linksdraaiende aminozuren in de natuur dominant? Dat is heel fundamenteel onderzoek naar de oorsprong van ons bestaan, én essentieel voor de ontwikkeling van bijvoorbeeld geneesmiddelen. Fundamenteel onderzoek is voor mij over de grenzen van de huidige wetenschap naar de toekomst toe kijken. Een tipje oplichten van de sluier van wat we niet weten. Daar haal ik mijn inspiratie uit. Wat vaak wordt vergeten, is dat fundamenteel onderzoek noodzakelijk is om praktische toepassingen te kunnen ontwikkelen. En dat kost tijd. Tien jaar geleden hadden we bijvoorbeeld nog geen smartphones, maar de materialen daarvoor zijn al in de vijftiger jaren ontdekt. Met fundamenteel onderzoek geven we onze studenten ook handvatten mee om op termijn oplossingen te vinden voor belangrijke problemen. Welke chemische processen zijn bijvoorbeeld nodig wanneer de samenleving minder op olie gaat draaien? De kennis van nu volstaat daarbij niet. Fundamenteel onderzoek is risicovol, kostbaar en vergt durf. Daarom is het zo belangrijk dat NWO daar met haar financiering een basis voor biedt. Daarbij staat ze voor een hoge kwaliteit van het onderzoek, dankzij de zware competitie, de hoge standaards en de beoordeling door internationale experts. Hierdoor scoort de Nederlandse wetenschap internationaal hoog, ondanks de (te) beperkte middelen. Maar meer geld is nodig om niet achterop te raken. Om verder te komen met de grote vraagstukken moeten de wetenschapsgebieden meer samenwerken. Ik verwacht dat het nieuwe NWO meer dan ooit die samenwerking zal faciliteren, ook internationaal. Daarbij gaat het er wel om de balans tussen disciplinaire en disciplineoverstijgende programma s te bewaken. Want sterkte op een discipline moet je niet alleen benutten, die moet je ook behouden. Ik waardeer NWO voor de financiering van langetermijnonderzoek, het hooghouden van de kwaliteit daarvan en het daarbij overstijgen van de individuele belangen van disciplines, universiteiten en industrie. NWO, pas op je winkel en zorg dat je je fundament, de kennisbasis, goed houdt!

23 21 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Vidi totaal aanvang Vidi totaal eind Postdoc Universitair hoofddocent Universitair docent Hoogleraar Buiten de wetenschap/overig Toelichting: Van de 626 Vidi-laureaten heeft 31 procent bij aanvang een postdoc-positie, na afloop nog maar 7 procent. Het aandeel dat bij aanvang een positie bekleedt als universitair docent, is 46 procent en bij afloop nog 18 procent. Het aandeel dat universitair hoofddocent of hoogleraar is, stijgt daarentegen van 20 procent bij aanvang naar 71 procent na afloop. Vici totaal aanvang Vici totaal eind Postdoc Universitair hoofddocent Universitair docent Hoogleraar Buiten de wetenschap/overig Toelichting: Bij de 193 Vici-laureaten is bij aanvang 41 procent universitair (hoofd)docent en 52 procent hoogleraar. Na afloop is 90 procent hoogleraar. Figuur 2 Carrières laureaten Vernieuwingsimpuls.

24 22 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Ruimte voor vrij onderzoek NWO hecht groot belang aan ruimte voor wetenschappelijke creativiteit en biedt daarom financiering voor ongebonden wetenschap. Ongebonden of vrij onderzoek wil zeggen dat de aanvrager het onderzoeksthema zelf kan kiezen. Vrij onderzoek kent naast de bovengenoemde talentprogramma s ook andere financieringsinstrumenten. Die andere instrumenten worden tezamen wel de vrije competitie genoemd. Binnen de vrije competitie concentreren beoordeling en selectie zich op de wetenschappelijke kwaliteit en de mogelijke bijdrage aan wetenschappelijke vooruitgang. De vrije competitie kent projectfinanciering voor zowel individuele onderzoekers als onderzoeksgroepen. In 2016 hadden alle wetenschapsgebieden bij NWO één of meerdere financieringsinstrumenten in de vrije competitie. De naamgeving, voorwaarden en omvang van de instrumenten verschilden per wetenschapsgebied. Vanaf 2017 zullen de financieringsinstrumenten meer worden geharmoniseerd. Dit gebeurt in het kader van de transitie van NWO naar een minder pluriforme en meer transparante organisatie die in haar financieringsinstrumentarium meer ruimte biedt voor multidisciplinaire samenwerking. Tabel 6 Aantal aanvragen en toekenningen in de vrije competitie per NWO-onderdeel. Programma Aantal (voor)aanvragen Aantal toekenningen Man Vrouw Man Vrouw ALW CW EW GW MaGW N/FOM NRPO-SIA STW ZonMw Totaal * Gebruikte afkortingen: ALW Aard- en Levenswetenschappen, CW Chemische wetenschappen, EW Exacte Wetenschappen, GW Geesteswetenschappen, MaGW Maatschappij/ en Gedragswetenschappen, N/FOM Natuurkunde, NRPO-SIA Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA, STW Technologiestichting STW, ZonMw Medische wetenschappen. Toelichting: In 2016 werden in de vrije competitie aanvragen voor financiering ingediend. Daarvan ontvingen 247 aanvragers financiering voor hun projectaanvraag. Het toekenningspercentage was gemiddeld 21,6 procent. Dit is meer dan in 2015 (18,4 procent) en vergelijkbaar met de jaren ( 19 tot 22 procent). Vrouwen waren gemiddeld genomen minder succesvol in het verkrijgen van financiering in de vrije competitie (het toekenningspercentage bij mannen was 23,2 procent, bij vrouwen 17,4 procent). Dit verschilt echter per wetenschapsgebied, net zoals in Omdat deze verschillen niet consistent zijn met 2015, kan niet worden gezegd dat het ene gebied structureel hogere of lagere toekenningspercentages kent voor aanvragen die door mannen of door vrouwen zijn ingediend. Verschillen lijken daarmee willekeurig. Zwaartekracht In 2016 leidde de financieringsronde (call) voor onderzoeksvoorstellen van het programma Zwaartekracht tot 37 aanvragen. Besluitvorming en communicatie hierover vindt plaats in april Met Zwaartekracht stimuleert de overheid excellent onderzoek in Nederland. Zwaartekrachtfinanciering is bedoeld voor wetenschappelijke consortia die de potentie hebben om tot de wereldtop op hun gebied te gaan behoren. Het betreft eerstegeldstroomfinanciering (direct vanuit de Rijksoverheid). Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft NWO gevraagd de

25 23 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s selectieprocedure voor Zwaartekracht uit te voeren. In de in 2016 uitgezette ronde is op verzoek van het ministerie in de procedure extra aandacht besteed aan de positie van vrouwen en van de alfa- en gammawetenschappen. Ook de tussentijdse en de eindevaluatie van de toegekende Zwaartekrachtprojecten worden door NWO uitgevoerd. In 2016 heeft een onafhankelijke commissie de zes Zwaartekrachtprojecten uit de eerste ronde (2012) tussentijds geëvalueerd. Het doel hiervan was om de kwaliteit van de uitwerking van het ingediende onderzoeksprogramma te toetsen. Zijn de projecten goed uit de startblokken en op stoom gekomen? Wordt aan de randvoorwaarden voldaan om deze projecten tot een succes te brengen en is financiering van de tweede termijn van vijf jaar daarmee gerechtvaardigd? Naar aanleiding van de positieve resultaten van de evaluatie heeft OCW besloten de financiering van alle projecten voor de tweede termijn van vijf jaar voort te zetten. Over de opvolging van de aanbevelingen moeten de consortia over een jaar aan NWO rapporteren. Uitgelicht Vidi-project: Wolven, beren, lynxen, grenshekken en juristen Het gebruik van grenshekken, veelal bedoeld om de vluchtelingenstromen buiten te houden, is de laatste jaren enorm toegenomen. In Eurazië alleen al staat er zo n kilometer aan hekken. Maar onbedoeld werpen die ook blokkades op voor, toch al kwetsbare, wilde dieren. Beren, wolven en lynxen worden verstoord in hun zwerftochten, beperkt in hun leefgebied of raken verstrikt in het prikkeldraad van de afrasteringen. De gevolgen voor de natuur zijn fors. Consequenties voor het natuurbeschermingsrecht en -beleid zijn er ook. Met zijn onderzoeksgroep Ius Carnivoris bestudeert mr.dr. Arie Trouwborst de rol van het recht bij de bescherming en het beheer van Europese grote roofdieren. Hij stuitte op de grenshekkenproblematiek via de internationale expert group Large Carnivore Initiative for Europe, waarvan hij lid is: In Slovenië maakten biologen zich grote zorgen over de gevolgen van het hek dat langs de grens met Kroatië werd opgericht om vluchtelingen tegen te houden. Dat hek gaat dwars door Dinarische wolven-, lynxen- en berenpopulaties heen. Ik kreeg de vraag of dit niet in strijd was met het Europese natuurbeschermingsrecht. (Beeld: Flickr commons, Harald Deischinger)

26 24 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Met Ius Carnivoris-medewerkers Floor Fleurke en Jennifer Dubrulle bracht Arie Trouwborst in kaart welke internationaalrechtelijke verplichtingen staten kunnen schenden door grenshekken te plaatsen. En in samenwerking met biologen en sociale wetenschappers bedachten zij aanbevelingen om de negatieve gevolgen van bestaande en geplande hekken tot een minimum te beperken: Door op strategische plaatsen bijvoorbeeld openingen in het hek te laten en daar met videobewaking te werken, kunnen dieren toch ongestoord de grens over. Tijdens zijn, door NWO gefinancierd, Vidi-onderzoek blijft jurist Trouwborst niet achter zijn bureau. Hij probeert ook een glimp op te vangen van zijn viervoetige onderzoeksonderwerpen: Het is toch een beetje zielig als je ergens als roofdierdeskundige wordt geïntroduceerd en je de dieren zelf nog nooit in het wild hebt gezien. Inmiddels heb ik wolf, beer, goudjakhals en Iberische lynx met eigen ogen in het wild gezien. De zoektocht naar de Europese lynx en de veelvraat een van de grootste op het land levende marterachtigen loopt nog. Onderzoek naar de effecten van grenshekken op de natuur en het natuurbeschermingsrecht was nog niet eerder gedaan. Dat dit voor velen een eyeopener was, blijkt uit de vele aandacht in de media voor het onderzoek van Trouwborst. Onder andere BBC, Guardian, Independent, Washington Post, El País en veel Nederlandse kranten berichtten erover. Met het onderzoek wil Trouwborst beter begrijpen hoe het Europese en internationale recht kunnen bijdragen aan de bescherming en het beheer van de grote roofdieren in Europa, en die bijdrage verder optimaliseren. De grenshekkenproblematiek is hier slechts één aspect van. Nederlands kolonialisme in Sri Lanka: Belastingregisters bieden zicht de geschiedenis Hoe functioneerden Nederlandse koloniale instituties zoals rechtbank en kerk in de achttiende-eeuwse Sri Lankaanse samenleving? Welke invloed hadden zij op het dagelijks leven van Sri Lankaanse boeren, handelaren en vissers? In 2016 ontving dr. Alicia Schrikker (Universiteit Leiden) binnen het Vrije Competitie-programma van Geesteswetenschappen een beurs waarmee zij de komende vijf jaar met deze vragen aan de slag kan. Samen met haar onderzoeksteam, waaronder collega s van de Radboud Universiteit, zal zij levensverhalen reconstrueren van Sri Lankanen die gebruik maakten van deze instituties. National Museum in Kandy, Sri Lanka. (Beeld: Wikimedia Commons, Felix Krohn)

27 25 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Hiermee ontwikkelt het project een nieuwe kritische visie op de koloniale geschiedenis én blaast het dit stukje lokale geschiedenis nieuw leven in. Schrikker en haar collega s combineren verschillende bijzondere bronnen met elkaar, zoals gedetailleerde belasting- en strafregisters en kerkarchieven. Al deze bronnen zijn zeer goed gedocumenteerd en opgeslagen, waardoor een uniek inkijkje wordt geboden in de lokale samenleving van destijds. Dit nieuwe en interdisciplinaire perspectief is niet alleen relevant voor de wetenschap, maar ook voor de lokale bevolking. Dr. Schrikker: Familiegeschiedenis en het uitpluizen van stambomen staat steeds meer in de belangstelling. Dat geldt ook voor de Sri Lankaanse bevolking. Ook zij zijn benieuwd naar wie hun voorouders waren en hoe hun dagelijks leven eruit zag. Zo kunnen ze bijvoorbeeld achterhalen in welk dorp hun voorouders woonden en welk stukje land zij bebouwden. Binnen het onderzoeksproject zal dan ook veel aandacht worden besteed aan de kennisoverdracht naar de lokale maatschappij. Zodra er concrete resultaten zijn, zullen Schrikker en haar team een maandelijkse column publiceren in een grote Sri Lankaanse krant. Ook zijn er plannen om een reizende tentoonstelling op te zetten. Daarnaast zal een onderzoeksgids over familieonderzoek in Sri Lanka worden opgesteld. Uiteraard wordt hierbij nauw samengewerkt met de Open University of Sri Lanka in Colombo, waar Alicia Schrikker een deel van haar onderzoekstijd zal doorbrengen. Dit wordt mede mogelijk gemaakt door de beurs die zij ontving. Schrikker: Ik kan nu de komende vijf jaar samen met mijn team lekker aan de slag met dit thema. De onderzoekstijd is minder gefragmenteerd dan wanneer ik zonder deze beurs dit project zou uitvoeren, waardoor er ook lokaal veel onderzoek kan worden verricht. Het einddoel en de planning zijn helder en dat werkt voor iedereen erg prettig. Dr. Alicia Schrikker (UL) Colonialism Inside Out: Everyday Experience and Plural Practice in Dutch Institutions in Sri Lanka (c ) Spinozalaureaat bouwt aan levende cel Het bouwen van een synthetische, levende cel. Het zou het ultieme bewijs zijn dat de wetenschap begrijpt hoe cellen werken. Voor zijn baanbrekende chemische onderzoek op dit gebied kreeg prof.dr. Wilhelm Huck (Radboud Universiteit) op 13 september 2016 de NWO-Spinozapremie uitgereikt. Ik was verbaasd en blij verrast toen ik het nieuws hoorde. Er zijn immers zoveel goede chemici en de cel is nog niet gebouwd. Het is een mooie aanmoediging om door te gaan op onze zoektocht. Bart van Wees, Mihai Netea, Lodi Nauta en Wilhelm Huck ontvingen op 13 september 2016 de Spinozapremie uit handen van staatssecretaris Sander Dekker in de Nieuwe Kerk in Den Haag. V.l.n.r. Scheidend NWO-voorzitter Engelen, Van Wees, Netea, Lodi, Huck en staatssecretaris Dekker. (Beeld: Sacha Schalkwijk Fotografie)

28 26 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Die zoektocht betreft het moment waarop een cel gaat leven. Huck beschouwt de levende cel als een zakje met moleculen die steeds met elkaar reageren, ofwel als een groot netwerk met chemische reacties. Hoe zo n netwerk werkt, is nog niet bekend. Door zelf netwerken van chemische reacties te bouwen, hoopt Huck de cel beter te begrijpen: Wat is de minimale omvang van het netwerk van chemische reacties dat je nodig hebt voor een levende cel? En kan zo n cel ook een beetje levend zijn? Beweegt een cel zich van levend naar dood of andersom? We weten het niet. Zijn aanpak is redelijk uniek: Biologen kijken naar cellen en proberen zo te begrijpen hoe die werken. En chemici zijn vooral geïnteresseerd in opbrengst of materialen. Wij willen juist weten hoe je een set reacties kunt maken die leiden tot het juiste molecuul. Leven is geen machine waarvan je de onderdelen uit elkaar kunt halen om ze vervolgens weer in elkaar te zetten. Toch proberen wij juist dat te doen, bij relatief eenvoudige cellen van de bacterie E. coli. Met onze methode zijn we al een eind op weg om de fysische omgeving voor een cel te creëren. Als we er vervolgens in slagen the spark of life te vinden, dan weten we hoe het werkt: leven. Huck omschrijft de meerwaarde van zijn onderzoek vooral in termen van kennis. En die kennis kan weer leiden tot nieuwe invalshoeken voor de ontwikkeling van medicijnen medicijnen zonder bijwerking, omdat ze gerichter werken of, in de sfeer van de robotica, voor de ontwikkeling van levende, programmeerbare materialen. De Spinozapremie bestaat uit een bedrag van 2,5 miljoen euro voor wetenschappelijk onderzoek. Met het geld gaat Huck vooral nieuwe onderzoekers aannemen: promovendi en postdocs. Want het onderzoek is zeer arbeidsintensief. Ik hoop nu altijd de beste onderzoekers een goed perspectief te kunnen bieden voor een goed contract omdat het geld voor het onderzoek al gegarandeerd is. Het beeldje dat bij de prijs hoort, staat thuis op de kast. Naast Wilhelm Huck ontvingen filosoof Lodi Nauta (Rijksuniversiteit Groningen), internist/infectioloog Mihai Netea (Radboud Universiteit/Radboud umc) en nanofysicus Bart van Wees (Rijksuniversiteit Groningen) de NWO-Spinozapremie, als een eerbewijs en vooral ook een stimulans voor verder onderzoek. NWO kent de Spinozapremies jaarlijks toe aan onderzoekers die in Nederland werken en naar internationale maatstaven tot de absolute top van de wetenschap behoren. Inclusief de nieuwe laureaten telt Nederland nu 81 NWO-Spinozalaureaten.

29 27 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s C Onderzoek aan maatschappelijke en economische uitdagingen NWO wil bevorderen dat wetenschap bijdraagt aan maatschappelijke en economische uitdagingen. Daarom financiert zij naast vrij onderzoek ook onderzoek dat thematisch is ingekaderd. NWO streeft steeds naar een gezonde balans tussen thematisch en vrij onderzoek. In haar themabeleid richt NWO zich op het verbinden van topsectoren, de Nationale Wetenschapsagenda en internationale agenda s, waaronder het Europese programma Horizon Daarbij opent NWO de dialoog over de vormen van samenwerking die verbindend kunnen werken tussen de Nationale Wetenschapsagenda, topsectoren en departementale agenda s. Van Nationale Wetenschapsagenda naar Investeringsagenda NWO is ervan doordrongen dat de urgente uitdagingen waarvoor Nederland zich ziet, gesteld samen met het hele wetenschapsveld moeten worden aangepakt. Het kader voor deze gezamenlijke aanpak is de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) die is opgesteld door de Kenniscoalitie. Het secretariaat van de NWA is gevestigd bij NWO. In 2016 is de NWA, met hulp van experts uit kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven, verder uitgewerkt in 25 onderzoekbare thema s (zogeheten routes). Het Portfolio voor onderzoek en innovatie dat hieruit voortkwam, vormt de basis voor een meerjarige Investeringsagenda die twee componenten heeft. Spankracht geeft de thematische prioriteiten aan en Draagkracht adresseert het belang om in de volle breedte van het wetenschappelijk onderzoek in Nederland een solide kennisbasis te onderhouden en uit te bouwen. De thematische onderzoeksactiviteiten uit Spankracht steunen op de kennisbasis van Draagkracht. Op 15 september 2016 presenteerde de Kenniscoalitie de Investeringsagenda en het Portfolio. Zij deed dat met een pleidooi om jaarlijks 1 miljard euro extra te investeren in wetenschappelijk onderzoek. De coalitie is van mening dat Nederland daarmee het onderzoek- en innovatiebestel kan dynamiseren en de in de NWA geïdentificeerde en gebundelde kansen om de grote maatschappelijke uitdagingen aan te pakken, kan verzilveren. Minister Bussemaker, staatssecretaris Dekker (OCW) en minister Kamp (EZ) nemen de Investeringsagenda en het Portfolio voor onderzoek en innovatie in ontvangst. Klik voor grotere weergave. (Beeld: Robert Tjalondo)

30 28 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s De Wetenschapsagenda is mede richtinggevend voor het themabeleid van NWO, het Zwaartekrachtprogramma, de Nationale Roadmap voor Grootschalige Onderzoeksfaciliteiten en de nationale onderzoeksinstituten. Topsectoren Topsectoren zijn kennisgebieden waarin het Nederlandse bedrijfsleven en Nederlandse onderzoekscentra wereldwijd uitblinken. Er zijn negen topsectoren: Agri & Food, Chemie, Creatieve Industrie, Duurzame Energie, High Tech Systemen en Materialen, Logistiek, Life Sciences & Health, Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, Water & Klimaat. Ook zijn er topsectordoorsnijdende initiatieven zoals ICT, nanotechnologie, biobased economie en de Sociale Infrastructuur Agenda (SIA). Ondernemers en onderzoekers van de negen topsectoren bundelen hun krachten om met excellente wetenschap innovatieve producten en diensten te ontwikkelen. Een mooi voorbeeld daarvan is het langdurige (tien jaar) cross-sectorale programma Bouwstenen van Leven (zie Uitgelicht) waarbij de topsectoren Agri&Food, Chemie, High Tech Systemen & Materialen, Life Sciences & Health, en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen zijn betrokken. In tweejaarlijkse Kennis- en Innovatiecontracten geven bedrijven, publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen en de overheid hun beoogde bijdragen aan en onderschrijven zij de inhoudelijke ambities voor de topsectoren. NWO zal in de periode 2016/2017 over de volle breedte van het beleid een bijdrage leveren met een totale omvang van 550 miljoen euro (275 miljoen euro per jaar) aan eigen middelen (hiernaast dragen ook het ministerie van Economische Zaken en het ministerie van Buitenlandse Zaken bij). Deze bijdrage is bestemd voor hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek met grote relevantie voor de topsectoren. Er zijn drie pijlers: Prof. dr. Jan Raaijmakers boegbeeld topsector Life Sciences & Health Een gezamenlijk punt op de horizon definiëren Fundamenteel onderzoek ligt ten grondslag aan innovatie, en is dus in grote lijnen bepalend voor de vooruitgang die we kunnen boeken. Daar investeren we als maatschappij te weinig in. Ook naar internationale maatstaven. NWO kan een belangrijke rol spelen bij de agendering en prioritering van onderzoek, en doet dat ook. Ik pleit daarbij voor twee vernieuwingen. In de eerste plaats meer overleg en afstemming met de topsectoren en het bedrijfsleven, om te komen tot een gemeenschappelijk gedragen, krachtige onderzoeksagenda. In de tweede plaats meer monitoring en evaluatie, om te zien of iets een zinvolle investering is. Dat gebeurt nu te weinig, voor zover ik kan zien. Meer overleg is nodig om te zoeken naar gemeenschappelijke thema s, die elkaar kunnen versterken. NWO kan partijen samenbrengen om te komen tot een gezamenlijk punt op de horizon voor wetenschap, topsectoren, bedrijfsleven en overheid. In Nederland is het grotendeels het gebruikelijke selecte gezelschap dat de sfeer van de wetenschappelijke agenda bepaalt. En die agenda sluit niet noodzakelijkerwijs aan bij wat maatschappelijk gezien het meest nodig is aan onderzoek. Binnen de topsector Life Sciences & Health proberen we bijvoorbeeld om thema s op te halen in de markt, en in de regio, en deze te koppelen aan de Nationale Wetenschapsagenda. Vervolgens brengen we die thema s onder in een meerjarenprogramma waaraan volgens onze stakeholders behoefte bestaat. Op de innovatie-indexen doet Nederland het goed. Maar om die plaats te behouden zijn monitoringmechanismen nodig: waaraan besteden we het onderzoeksgeld en wat is het rendement? Kortom: we moeten het punt op de horizon goed in de gaten houden. Tijdens mijn jaren in de farmaceutische industrie heb ik geleerd dat het monitoren en evalueren van investeringen veel oplevert. Ook van negatieve ervaringen kunnen we leren. Waarom loopt een programma niet goed? Waarom is het niet tot een eindproduct gekomen? Hoe hadden we het beoogde punt op de horizon wel kunnen bereiken? Daar kunnen we van leren voor toekomstige programmering.

31 29 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s 1. PPS: bij deze publiek-private samenwerking gaat het om gezamenlijke programmering waarbij een private bijdrage vereist is; 2. PPP: bij de publiek-private programmering gaat het om gezamenlijke programmering waarbij geen private bijdrage vereist is; 3. Vrij onderzoek gericht op de topsectoren: hierbij kunnen verschillende NWO-instrumenten worden ingezet, bijvoorbeeld talentprogramma s. Vaak wordt onderzoek dat binnen deze categorie valt, pas achteraf gelabeld als relevant voor de topsectoren. Onderzoekers zijn dus niet beperkt geweest in hun keuze voor een onderwerp. Op de NWO-website is een uitgebreide toelichting op de NWO-bijdrage aan het contract te vinden. NWO houdt zich daarbij aan de in 2013 afgesproken spelregels voor publiek-private samenwerking in fundamenteel en toegepast onderzoek. De spelregels houden rekening met ieders rol en verantwoordelijkheden. In 2016 heeft NWO aan het ministerie van Economische Zaken (EZ) gerapporteerd over de realisatie van het werkpakket 2014/2015. Aan de spelregels en de afspraken voor pijler 2 en 3 is geheel voldaan. Het is niet helemaal gelukt de afspraken in het kader van de PPS (pijler 1) binnen de periode te realiseren, omdat programma s uitliepen. Resultaat van twee Kennis- en Innovatiecontracten Van de 275 miljoen euro per jaar die NWO uit eigen middelen bijdraagt aan het topsectorenbeleid, wordt circa 100 miljoen euro bestemd voor onderzoek dat plaatsvindt in de context van publiekprivate samenwerking (de eerste pijler). Uit realisatiecijfers over de innovatiecontracten (gerapporteerd aan het ministerie van EZ in 2014) en kan de balans over een periode van vier jaar worden opgemaakt. In totaal realiseerde NWO 463 miljoen euro aan PPS-bijdragen (figuur 3a) en 158 miljoen euro aan PPP-bijdragen (figuur 3b) voor projecten. ChemieM 35 Water M 41 High Tech Systemen en Materialen (HTSM) M 136 Energie M 31 Life Sciences & Health M 70 Creatieve Industrie M 23 Agri & Food M 42 Logiestiek M 18 Tuinbouw en uitgangsmaterialen Topsectordoorsnijdende initiatieven M 47 M 21 Biobased M 1 economie ICT M 26 Nano M 1 Sociale Infrastructuur M 18 Agenda Figuur 3a De nettobijdrage van NWO voor publiek-private samenwerkingen (pijler 1) in het kader van de negen topsectoren en de vier topsectordoorsnijdende initiatieven.

32 30 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Tuinbouw en uitgangsmaterialen Life Sciences & Health M 35 M 5 High Tech Systemen en Materialen (HTSM) M 47 Agri & Food M 7 ChemieM 11 Water M 5 EnergieM 26 Logiestiek Creatieve Industrie Topsectordoorsnijdende initiatieven M 3 M 10 M 7 Sociale Infrastructuur M 4 Agenda ICT M 3 Figuur 3b De nettobijdrage van NWO voor publiek-private programmering (pijler 2) in het kader van de negen topsectoren en de vier topsectordoorsnijdende initiatieven. Tegenover deze NWO-bijdrage stond een cofinanciering door bedrijven en andere (publiek gefinancierde) instellingen van 156 miljoen euro aan cashbijdragen en 93 miljoen euro aan bijdragen in natura, inclusief een TKI-toeslag van 4 miljoen euro. Zie tabel 7. Dat betekent dat bedrijven en andere (publiek gefinancierde) instellingen gemiddeld 54 eurocent toevoegden aan iedere euro die NWO uitgaf voor publiek-privaat onderzoek in het kader van het topsectorenbeleid. Tabel 7 Realisatie PPS-bijdragen : NWO-bijdrage en cofinanciering. Topsector NWO-bijdrage (M ) Cofinanciering in natura (M ) Cofinanciering in cash (M ) (incl. TKI-toeslag) Agri & Food 41,6 8,2 10,1 Chemie 35,2 3,3 17,2 Creatieve industrie 23,3 5,3 1,9 Energie 31,3 4,5 28,2 High Tech Systemen en Materialen 136,2 27,8 55,5 Life Sciences & Health 69,6 21,5 9,2 Logistiek 17,7 5,2 4,3 Tuinbouw & Uitgangsmaterialen 20,8 2,8 4,8 Water 41,1 5,7 9,7 Topsectordoorsnijdende initiatieven ICT 26,3 7,1 9,7 Sociale Infrastructuur Agenda 17,9 1,3 5,1 Biobased Economy 1,1 0,1 0,1 Nano 1,3 0,1 0,0 Totaal 463,4 92,9 155,8 Multiplier 0,54

33 31 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Agenda s verbinden NWO wil in de komende jaren een rol oppakken in het verbinden van verschillende agenda s, zoals de Nationale Wetenschapsagenda, topsectoren, en departementale agenda s. Om op deze wijze integraal aan opgaven te kunnen werken en coherentie te krijgen in het ontwikkelen van breed gedragen onderzoeksinitiatieven. NWO zal daartoe de dialoog openen over de vormen van samenwerking die verbindend kunnen werken tussen deze agenda s. En wil daarbij onderzoeken of maatschappelijke uitdagingen en de voor Nederland relevante sleuteltechnologieën hierbij een verbindende factor kunnen vormen. Eerste concrete aanleiding daartoe is de totstandbrenging van een nieuw Kennis- en Innovatiecontract voor de jaren 2018/2019. Regieorganen als bruggenhoofden tussen onderzoek en praktijk Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek Het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) werkt aan verbetering en vernieuwing van het onderwijs. Dat doet het NRO door onderwijsonderzoek te coördineren en te financieren, en door de verbinding tussen praktijk en onderzoek te verbeteren. In 2016 startte NRO met een nieuwe programmering voor , met zeven hoofdthema s: onderwijsaanbod en curriculum; onderwijs en technologie; de socialiserende functie van onderwijs; ontwikkeling van onderwijsprofessionals; onderwijs en levensloop; Prof. dr. Louise Gunning voorzitter Nationale Wetenschapsagenda NWA: Nieuwsgierigheid in samenleving, speelsheid in wetenschap Ik vergelijk de Nationale Wetenschapsagenda wel met een boom. De vele vragen uit de samenleving die aan de basis staan van de NWA, vormen de wortels. De stam is de agenda zelf, die we uit die vragen hebben gedestilleerd. De routes waarlangs we de vragen willen omzetten in onderzoekbare thema s, vormen de takken en aan die takken beginnen nu de blaadjes te ontspringen: de concrete mogelijkheden om iets voor elkaar te krijgen. Over de hele breedte van de wetenschap. De kracht van de Nationale Wetenschapsagenda is dat deze de wetenschap weer uit haar ivoren toren heeft gehaald en terug in de samenleving heeft gebracht. Dat blijkt wel uit de massaliteit waarmee mensen destijds onderzoeksideeën hebben aangedragen. Het was een experiment waarbij de nieuwsgierigheid van Nederlanders is aangeboord. Een experiment ook dat bij wetenschappers tot meer speelsheid leidt, zo merkte ik bijvoorbeeld tijdens de routeworkshops. Wetenschappers uit verschillende disciplines spraken daar zeer gepassioneerd met elkaar over de essentie van hun vakgebied. Want ze hebben elkaar nodig. De energietransitie vergt bijvoorbeeld niet alleen technische knowhow maar ook kennis over gedragsverandering. De NWA krijgt dat boven tafel. NWO is de plek waar dit alles gaat samenkomen. Daarover waren alle partijen uit de Kenniscoalitie die de Wetenschapsagenda heeft opgesteld, het eens. Dat vertrouwen heeft NWO. Het programma Spankracht van de NWA zou naast de reguliere begroting van NWO moeten komen te staan. Eigenlijk introduceren we met de NWA een andere manier om geld aan partijen toe te delen en de krachten te bundelen. Niet door de gebruikelijke competitie op onderzoeksvoorstellen, maar door een grote som geld beschikbaar te stellen voor consortia die op een onderzoeksvraag over de hele keten van fundamenteel tot toegepast onderzoek aan de slag gaan. De procedure moet zo worden ingericht dat deze nieuwe samenwerkingsverbanden stimuleert. Tussen wetenschappers van verschillende disciplines, maar ook tussen verschillende kennisinstellingen, ministeries en maatschappelijke organisaties. Publiek-privaat én publiek-publiek.

34 32 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s het onderwijsbestel en sturing van en in het onderwijs; onderwijsvernieuwing en de rol van onderzoek. NRO lanceerde in 2016 ook de Kennisrotonde, een online loket voor de beantwoording van actuele kennisvragen uit en over het onderwijs. Het is een van de manieren waarop het NRO onderwijsonderzoek en onderwijspraktijk verbindt (zie Uitgelicht). In februari werd ook de eerste evaluatie van NRO afgerond. Een onafhankelijke evaluatiecommissie stelde vast dat het NRO sinds de oprichting in 2013 voortvarend van start gegaan is. NRO is een belangrijke verbindende factor aan het worden tussen onderzoeksveld en onderwijspraktijk. De commissie formuleerde daarnaast een aantal aanbevelingen voor het regieorgaan. Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA Het Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA (Regieorgaan SIA), sinds 2014 bij NWO ondergebracht, financiert en stimuleert praktijkgericht onderzoek door hogescholen. Voor hogescholen is dit de basis voor een volwaardige tweede geldstroom voor praktijkgericht onderzoek. Onderzoek dat wordt gedaan in samenwerking met bedrijfsleven en publieke sector en dat cruciaal is voor de taak van hogescholen om nieuwe kennis te creëren en te verspreiden, voor het onderwijs en de beroepspraktijk. Een mooi voorbeeld daarvan is het onderzoek van de Hogeschool Amsterdam met betrekking tot een klimaatbestendige stad. In 2016 financierde het Regieorgaan 209 lopende projecten, waarvan er 99 in dit jaar zijn gestart en 4 zijn afgerond. Naast hogescholen zijn ook bedrijven en vaak ook universiteiten en andere kennisinstellingen partners in de projectvoorstellen. In 2016 stelde het regieorgaan een zelfevaluatie op, als inbreng voor de eerste evaluatie door een onafhankelijke externe commissie die in 2017 plaatsvindt. Deze evaluatie is te beschouwen als een tussenevaluatie. Het is een eerste toetsing van de koers die het regieorgaan heeft ingezet om zijn taak te realiseren. De volgende evaluaties staan gepland voor 2020 en Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie Het Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie (NIHC) is in het leven geroepen om hersen- en cognitiewetenschappen als een geïntegreerd vakgebied in Nederland te verankeren. Door onderlinge samenwerking slaat het NIHC een brug tussen wetenschappelijke disciplines, en tussen fundamentele wetenschap en praktijk. Het NIHC brengt wetenschappelijke en maatschappelijke partners bij elkaar. Binnen dit onderzoeksverband doen taalwetenschappers, ICT-wetenschappers, psychiaters, neurologen, biologen, psychologen en pedagogen gezamenlijk onderzoek naar de hersenen en hun invloed op menselijk gedrag en de maatschappij. Om alle inzichten uit de onderzoeksresultaten te delen met onderwijsprofessionals en er zo voor te zorgen dat al deze kennis en innovatieve onderwijsmethoden daadwerkelijk in de klas terechtkomen, zijn de onderzoeksresultaten van het Nationaal Initiatief Hersenen en Cognitie in 2016 ook op Leraar24 gepubliceerd. Dit is een online platform van en voor leraren. Hier staat niet alleen de opgedane kennis beschreven, maar ook wat dit betekent voor de onderwijspraktijk (zie Uitgelicht). Kennisbenutting belonen Voor onderzoekers die originele ideeën hebben voor de vertaling van resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar maatschappelijke en economische toepassing, heeft NWO verschillende mogelijkheden om hen daarin te erkennen en ondersteunen. De Simon Stevinprijs van de Technologiestichting STW is daar één van. In 2016 werden prof. dr. ir. Maarten Steinbuch (TU Eindhoven) en prof. dr. Suzanne Hulscher (Universiteit Twente) benoemd tot Simon Stevin Meesters (zie Uitgelicht).

35 33 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Uitgelicht Bouwstenen van leven: 10 miljoen euro voor cross-sectoraal onderzoek binnen 16 consortia Kennis van de moleculaire basis van het leven is spectaculair toegenomen dankzij technologische doorbraken binnen de fysica, de chemie, de biologie, de informatica en de systeemanalyse van enorme databestanden. Daardoor moet het mogelijk zijn een beter begrip te krijgen van cellulaire systemen en van de dynamiek en de interacties die aan de basis liggen van de functies van cellen, en deze kennis uiteindelijk toe te passen voor bijvoorbeeld de ontwikkeling van medicijnen, meetapparatuur, voeding en gewassen. Dat is precies het doel van het cross-sectorale NWO-programma Bouwstenen van leven. Eind 2016 kenden NWO, ZonMw, FOM en STW in dit kader ruim 10 miljoen euro toe aan onderzoekers in zestien verschillende publiek-private consortia. De Nederlandse wetenschap bevindt zich in een uitstekende positie om op dit gebied een beslissende stap voorwaarts te zetten. Hiervoor is het noodzakelijk de verschillende expertises te bundelen door nauwe interdisciplinaire samenwerking tussen onderzoekers, het bedrijfsleven en andere private partners, zoals gezondheidsfondsen. De binnen het programma Bouwstenen van Leven beschikbaar gestelde financiering is dan ook bedoeld om multidisciplinaire samenwerkingen tussen academische onderzoekers en private bedrijven te versterken. De private partners dragen 10 procent bij aan het projectbudget. Hoe passen cholerabacteriën zich bijvoorbeeld aan om het darmkanaal van hun gastheer (of -vrouw) te kunnen koloniseren? Hoe kunnen we interacties bestuderen tussen stoffen, voedingsingrediënten, micro-organismen, darmcellen en het afweersysteem in de menselijke darm? Welke bouwstenen van de spier zorgen voor functieafname bij veroudering en hoe kan dit worden tegengegaan door voeding? En hoe maakt DNA-schade een einde aan een tumor? Het zijn voorbeelden van vragen die in de gehonoreerde onderzoeksvoorstellen centraal staan. (Beeld: Shutterstock.com) Met het onderzoek zijn innovaties te voorzien op belangrijke wetenschappelijke en technologische terreinen zoals gezondheidszorg (bijv. personalised medicine), voedselvoorziening, duurzame gewasproductie, hybride techno-biologische systemen, nieuwe materialen, intelligente robots gebaseerd op neuronale netwerken, organismen die onder extreme omstandigheden nieuwe taken uitvoeren, enzovoorts.

36 34 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Het programma Bouwstenen van Leven is een cross-sectoraal initiatief vanuit de (voormalige) NWO-gebieden Aard en Levenswetenschappen, Chemische Wetenschappen, FOM/Natuurkunde en ZonMw en STW. Het is opgezet in samenwerking met de Topsectoren Agri&Food, Chemie, High Tech Systemen & Materialen, Life Sciences & Health, en Tuinbouw&Uitgangsmaterialen. Kennisrotondes: Kennismakelaar beantwoorden vragen onderwijsbegeleiders online Welke soort buitenschoolse behandelingen voor dyslexie zijn effectief? En kunnen ze ook op school worden ingezet? Wat is er bekend over de relatie tussen rekeninterventies en motivatie bij leerlingen in het praktijkonderwijs? Wat is het effect van cijfers (of studiepunten) op de motivatie van studenten? Voor deze en andere concrete, en onderzoekbare, vragen over onderwijs kunnen docenten en andere onderwijsbegeleiders terecht bij de Kennisrotonde: een online loket voor de beantwoording van actuele kennisvragen uit en over het onderwijs. Hier komen onderwijsonderzoek en onderwijspraktijk samen. Het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek bij NWO lanceerde de Kennisrotonde in In 2016 zijn er bij de Kennisrotonde ruim 130 vragen binnengekomen. Bijna de helft daarvan is inmiddels beantwoord. Dit naar tevredenheid van de vragenstellers, want de bruikbaarheid van de antwoorden werd gemiddeld gewaardeerd met een 7,7. Zo stelt Sacha Schrier, leerkracht aan Montessorischool De Amstel: Door een vraag in te dienen bij de Kennisrotonde krijg je een wetenschappelijke onderbouwing of misschien wel ontkrachting van wat je instinctief denkt te weten. Ik denk dat het van belang is dat mythes in het onderwijs worden onderzocht op waarheid en dat onderwijs wordt aangepast op bewezen effectieve methodes. De Kennisrotonde helpt daarbij. (Beeld: Shutterstock.com) Achter de schermen werkt een tiental zogenoemde kennismakelaars : onderwijsonderzoekers, adviseurs en beleidsmakers van onderwijsinstellingen. Samen met onderwijsexperts gaan zij aan de slag gaan om de kennisvragen te beantwoorden. Mocht een kennisvraag lastig te onderzoeken zijn, dan neemt de kennismakelaar contact op met de vragensteller om samen de vraag te herformuleren tot een onderzoekbare vraag. Alle antwoorden zijn terug te vinden op zodat de informatie voor iedereen beschikbaar is. Dat de Kennisrotonde in een belangrijke kennisbehoefte voorziet, bleek uit de evaluatie van dit pilotprogramma. Het ministerie van OCW heeft dan ook besloten de subsidiëring te continueren. De Kennisrotonde is een initiatief van het ministerie van OCW, PO-Raad, VO-raad, MBO-Raad en de Onderwijscoöperatie. Het loket is ondergebracht bij het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) bij NWO.

37 35 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Klimaatbestendige stad Ons klimaat verandert. We worden steeds vaker geconfronteerd met extreme weersomstandigheden: meer en zwaardere buien, maar ook vaker droogte en hitte. In de stad kan dit leiden tot allerlei problemen, wateroverlast, dalende grondwaterstanden en zelfs gezondheidsklachten door hitte. Een klimaatbestendige inrichting van de stad draagt bij aan oplossingen voor deze problemen. Maar hoe richt je in de praktijk een straat klimaatbestendig in? Hogeschool Amsterdam heeft hiervoor een onderzoek opgezet, samen met de Hanzehogeschool Groningen, vier gemeenten en een waterschap. Doel is te komen tot een inrichting van de openbare ruimte die extreem weer aankan en niet duurder hoeft te zijn dan een traditionele inrichting. Het resultaat: een concrete aanpak, ontwerpprincipes, instrumenten en informatie voor gemeenten waarmee zij hun straten en buurten regen- en hittebestendig kunnen maken. Het onderzoek naar de klimaatbestendige stad draagt niet alleen bij aan een leefbare stad. Het speelt ook in op het besluit van de Rijksoverheid dat klimaatbestendig inrichten uiterlijk in 2020 onderdeel is van het beleid en het handelen van overheden (Deltaprogramma 2015, Deltabeslissing Ruimtelijke adaptatie). Het onderzoek wordt financieel gesteund door de RAAK-regeling van Regieorgaan SIA. Het doel van deze regeling is om de onderzoeksamenwerking tussen hogescholen en het professionele werkveld te bevorderen. Hersenkennis voor onderwijs: Van neuropsychologie naar apps en games in de klas Wat weten we over hersenen en wat betekent dat voor het onderwijs? Onderwijs is een van de (drie) pijlers van het onderzoeksprogramma Hersenen & Cognitie maatschappelijke innovatie van het NWO-regieorgaan voor hersenen en cognitie (NIHC). In dit deel van het onderzoeksprogramma draait alles om hersenen in relatie tot onderwijs en het functioneren op school. Zo is er bijvoorbeeld hersenonderzoek gedaan naar taalontwikkeling: welke neurocognitieve processen spelen hierbij een rol? En vooral: hoe zijn die processen te beïnvloeden? Welke rol speelt slaap bij schoolprestaties? De nadruk binnen het onderzoeksprogramma van het NIHC lag op de verbetering van leerprestaties en de leermotivatie van zowel kinderen, jongeren als volwassenen. Binnen het onderzoeksprogramma is een aantal (digitale) leermiddelen ontwikkeld die onder andere zijn gebaseerd op neuropsychologische principes. Goede educatieve software die evidencebased is, kan leerlingen helpen effectief te leren. Apps, games en driedimensionale puzzels en hun didactische waarde spelen dan ook een steeds belangrijker rol. Om alle inzichten uit de onderzoeksresultaten te delen met onderwijsprofessionals en er zo voor te zorgen dat al deze kennis en innovatieve onderwijsmethoden daadwerkelijk in de klas terechtkomen, zijn de NIHC-onderzoeksresultaten in 2016 ook op Leraar24 gepubliceerd: een online platform van en voor leraren. Hier staat niet alleen de opgedane kennis beschreven, maar ook wat dit betekent voor de onderwijspraktijk. Er wordt dus direct een vertaalslag gemaakt naar de toepassingsmogelijkheden van onderwijsonderzoek. Zo kunnen belangrijke onderwijskundige vraagstukken gezamenlijk worden aangepakt. Het onderzoek werd uitgevoerd door een samenwerkingsverband van acht universitaire onderzoeksgroepen en enkele onderwijsinstellingen. De Simon Stevinmeesters van 2016 In juli 2016 werden prof.dr.ir. Maarten Steinbuch (TuE) en prof.dr. Suzanne Hulscher (UT) benoemd tot Simon Stevin Meester. Deze eretitel wordt door het NWO-domein Toegepaste en Technische Wetenschappen (TTW, voorheen Technologiestichting STW) jaarlijks verleend aan zeer prominente technisch-wetenschappelijke onderzoekers aan de Nederlandse universiteiten en instituten. Omdat de titel voor de 35 e keer werd uitgereikt, viel de titel niet toe aan één prominente wetenschapper, zoals gebruikelijk, maar aan twee. Beide wetenschappers ontvingen de prijs voor hun onderzoek en de wijze waarop zij bruggen slaan tussen wetenschap en praktijk.

38 36 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Maarten Steinbuch, Suzanne Hulscher. (Beeld: Bart van Overbeeke) Maarten Steinbuch onderzoekt samen met zijn vakgroep en het bedrijfsleven bijvoorbeeld technologieën die het (elektrisch) autorijden veiliger, gemakkelijker en efficiënter maken. Daarnaast ontwikkelt hij robots waarmee chirurgen extreem nauwkeurige operaties kunnen uitvoeren die met mensenhanden niet mogelijk zijn, bijvoorbeeld bij oogchirurgie. Steinbuch werkt binnen deze projecten niet alleen samen met bedrijven en organisaties als Philips en TNO, maar ook met mkbbedrijven. Zo worden wetenschap en bedrijfsleven samen ingezet om maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Mede dankzij Steinbuch is Nederland een hotspot voor ontwikkelingen rondom elektrisch rijden, de regeling van precisiesystemen en microchirurgie. Ook Suzanne Hulscher werkt aan een belangrijke maatschappelijke uitdaging. Haar onderzoek richt zich namelijk op water in Nederland: hoe gedraagt water zich in rivieren en langs de kust? Hoe kunnen we water sneller afvoeren om overstromingen te voorkomen? Maar ook de vraag wat er na bepaalde ingrepen gebeurt, is onderwerp van onderzoek. Zo kijkt Hulscher bijvoorbeeld naar de invloed van zandwinning op zee en de gevolgen daarvan voor de bescherming van onze kust. Haar onderzoek leidt niet alleen tot een beter begrip van delta s en riviersystemen. Ze zorgt er ook voor dat resultaten uit haar onderzoek direct een toepassing vinden. Daarvoor werkt ze nauw samen met bedrijven en andere organisaties, zoals Rijkswaterstaat, waterschappen, Deltares, ingenieursbureaus en baggeraars. De manier waarop Hulscher haar onderzoek en de toepassing daarvan met elkaar verweeft, zorgt ervoor dat Nederland voorop blijft lopen op het gebied van watermanagement en waterbouwkunde. Naast de titel Simon Stevin Meester ontvingen de laureaten ook een geldprijs van euro, vrij te besteden aan onderzoek naar keuze. Daarmee is deze prijs Nederlands grootste prijs voor technisch-wetenschappelijk onderzoek. Hiernaast ontvingen zij een bronzen sculptuur van kunstenaar Rob Raaijmakers.

39 37 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s D Grote onderzoeksfaciliteiten Goede onderzoeksfaciliteiten zijn onmisbaar voor toponderzoek. Daarom investeert NWO structureel in hoogwaardige apparatuur, dataverzamelingen en andere faciliteiten voor onderzoek. Ook maakt NWO zich sterk voor de Nederlandse deelname aan zeer grootschalige internationale faciliteiten. In 2016 leverde zij een belangrijke bijdrage aan de nationale strategievorming op het gebied van onderzoeksfaciliteiten via de Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur. In december bood de Commissie de nieuwe Nationale Roadmap aan staatssecretaris Dekker aan. De faciliteiten op de Roadmap komen in aanmerking voor financiering door NWO in Samenwerking wordt een belangrijke leidraad bij de selectie. Ook kende NWO aan twintig projecten financiering toe in het kader van de instrumenten Investeringen Groot en Middelgroot. Strategie ten aanzien van onderzoeksfacilititen NWO levert een bijdrage aan de nationale strategievorming op het gebied van onderzoeksfaciliteiten via de Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur, die in 2015 werd ingesteld. Deze strategie is leidend voor de update van de Nationale roadmap voor grootschalige onderzoeksfaciliteiten. De commissie, bestaande uit twaalf leden onder voorzitterschap van professor dr. ir. Hans van Duijn, adviseert aan het bestuur van NWO. Nationale Roadmap De Nationale Roadmap Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur is gericht op de ontwikkeling en bouw van grootschalige onderzoeksfaciliteiten. Hiervoor is eens per twee jaar zo n 80 miljoen euro beschikbaar. In 2016 werkte de Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijk Infrastructuur aan een nieuwe Roadmap. Hiertoe maakte de Commissie eerst een landschapsanalyse van de grote onderzoeksfaciliteiten in Nederland. Het resultaat hiervan is gepresenteerd op een interactieve website, zie Uitgelicht. Na deze analyse heeft de Commissie zich afgevraagd welke onderzoeksfaciliteiten de komende vier jaar de hoogste prioriteit hebben voor de wetenschap in Nederland. Deze faciliteiten zijn op de Nationale roadmap gekomen, zie Uitgelicht. Bij het opstellen van de roadmap heeft de Commissie nadrukkelijk geselecteerd op faciliteiten die een goede aansluiting hebben bij strategische prioriteiten, zoals de Nationale Wetenschapsagenda, de topsectoren en de Europese roadmap voor grootschalige onderzoeksfaciliteiten (ESFRI). Naast individuele faciliteiten staan ook clusters van onderzoeksfaciliteiten op de roadmap. De Commissie heeft deze clusters gevraagd om met één gezamenlijk investeringsplan te komen. De eerstvolgende financieringsronde voor de Nationale roadmap is inmiddels gestart en zal in 2018 tot toekenningen leiden. Apparatuur, dataverzamelingen en andere faciliteiten Hoogwaardige apparatuur en andere onderzoeksfaciliteiten staan aan de bron van nieuwe wetenschap. Daarom investeert NWO hierin structureel. Daarmee komt geld beschikbaar voor universiteiten, kennisinstituten en wetenschappelijke bibliotheken om hoogwaardige faciliteiten aan te schaffen of te ontwikkelen. Naast de Nationale Roadmap heeft NWO hiervoor de financieringsinstrumenten Investeringen NWO Groot en NWO Middelgroot beschikbaar. Ze stelt ook subsidies beschikbaar om van infrastructuur gebruik te kunnen maken. Een voorbeeld is het financieringsinstrument Dutch-Belgian Beamline (DUBBLE), dat onderzoekers van Nederlandse en Vlaamse universiteiten en instituten de mogelijkheid geeft experimenten te doen bij de synchrotron stralingsfaciliteit ESRF in Grenoble. in 2016 ontving NWO hiervoor 91 aanvragen, waarvan 56 werden toegekend.

40 38 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Investeringen Groot Het financieringsinstrument Investeringen NWO Groot is bedoeld voor de inrichting van onderzoeksfaciliteiten, dataverzamelingen en softwareprojecten die een nationaal karakter hebben en tussen de circa 1 en 10 miljoen euro aan investeringen vergen. In 2016 kende NWO in dit kader aan zeven projecten voor vernieuwende wetenschappelijke apparatuur financiering toe voor een totaalbedrag van 17,9 miljoen euro (uit een totaal van 54 aanvragen). Vier miljoen hiervan ging naar een samenwerkingsproject van vijf Universitaire Medische Centra die in samenwerking met onder andere Philips s werelds eerste METAbolisme-scanner ontwikkelen: een beeldvormingsinstrument gebaseerd op ultra high field MRI. Met deze scanner kan worden gevolgd welke effecten therapieën hebben voor individuele patiënten. Dat gebeurt door te kijken naar veranderingen in de stofwisseling en de morfologie. De onderzoekers richten zich hierbij op kanker, cardiovasculaire, spier- en leverziekten. De scanner kan een belangrijke hulpmiddel worden bij personalized medicine. Investeringen Middelgroot Het instrument Investeringen NWO Middelgroot richt zich op investeringen tussen de circa en 1,5 miljoen euro die zijn bedoeld voor de aanschaf van apparatuur of voor het opzetten, koppelen en/ of verrijken van dataverzamelingen. In 2016 financierde NWO in totaal dertien projecten (uit 36 aanvragen), onder meer op het terrein van de exacte wetenschappen. Een eerdere toekenning via dit instrument droeg bij aan een wetenschappelijke doorbraak in het onderzoek naar de genetische basis van schizofrenie. De studie is gebaseerd op gegevens van meer dan individuen, en werd uitgevoerd door meer dan 170 wetenschappers en clinici uit Noord- Amerika en Europa. Het team ontwikkelde een gestandaardiseerde methode op de Nederlandse LISAsupercomputer om het DNA van mensen met schizofrenie en gezonde controles te analyseren. De resultaten van de studie werden in 2016 gepubliceerd. Instituten Ook de NWO-instituten stellen hun instrumenten en laboratoria beschikbaar aan collega s in binnenen buitenland. Op hun onderzoeksgebied spelen zij een belangrijke rol als toegangspoort tot zeer grootschalige internationale onderzoeksfaciliteiten voor alle Nederlandse onderzoekers. Zie hiervoor ook hoofdstuk E (instituten). Uitgelicht 113 grote Nederlandse onderzoeksfaciliteiten op één digitale kaart In 2016 heeft de Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur het Nederlandse landschap van grootschalige onderzoeksfaciliteiten in kaart gebracht. Dit landschap is nu ook te raadplegen op een website. In deze online database kunnen onderzoekers, beleidsmakers en andere geïnteresseerden 113 grootschalige onderzoeksfaciliteiten vinden die van belang zijn voor wetenschap en technologie. Hier kunnen ze ook mogelijkheden tot samenwerking verkennen. De Permanente Commissie lanceerde de website onderzoeksfaciliteiten.nl op 24 juni Alle vormen van grootschalige onderzoeksfaciliteiten uit de volle breedte van de Nederlandse wetenschap komen hier aan bod: van telescopen, drones en weefselbanken, tot databases en ICT-infrastructuren.

41 39 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Nieuwe Nationale Roadmap: samenwerking als leidraad Welke onderzoeksfaciliteiten hebben de komende vier jaar de hoogste prioriteit voor de wetenschap in Nederland? Op 13 december 2016 maakte de Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur bekend welke onderzoeksfaciliteiten op de Nationale Roadmap Grootschalige Wetenschappelijk Infrastructuur staan. Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Sander Dekker nam de Roadmap met de 33 geselecteerde faciliteiten en clusters in ontvangst. (Beeld: Meelvin Tas)

42 40 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Eerder in 2016 bracht de Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur 113 bestaande en nieuwe onderzoeksfaciliteiten met een investeringsbehoefte in kaart. Zij deed dit met een landschapsanalyse. Omdat er te weinig geld is om al deze faciliteiten in Nederland te ondersteunen, is een selectie gemaakt. Bij het opstellen van de Roadmap heeft de Permanente Commissie nadrukkelijk geselecteerd op aansluiting bij strategische prioriteiten, zoals de Nationale Wetenschapsagenda, de topsectoren en de Europese roadmap voor grootschalige onderzoeksfaciliteiten (ESFRI). Daarnaast staan niet alleen individuele faciliteiten op de Roadmap, maar heeft de Commissie ervoor gekozen om clusters van onderzoeksfaciliteiten te vormen. De Commissie heeft deze clusters gevraagd om met één gezamenlijk investeringsplan te komen. Voorzitter Van Duijn: Dit leidt tot meer samenwerking en afstemming en tot een zo efficiënt mogelijke inzet van de beperkte middelen. Samenwerking is van groot belang om tot excellente wetenschap te komen. Zoals staatssecretaris Dekker zegt: Wetenschappelijk onderzoek is dé sleutel voor vooruitgang. Excellente wetenschap kan niet zonder hoogwaardige en toegankelijke onderzoeksinfrastructuur. Wetenschap moet impact hebben. En dat betekent: samenwerken, kennis delen en nieuwsgierig blijven. De Nationale Roadmap gaat over het gereedschap dat wetenschappers nodig hebben om hun belangrijke wetenschappelijke werk voor de samenleving te kunnen doen. Terecht is samenwerken een rode draad hierin. De faciliteiten op de Roadmap komen in aanmerking voor financiering door NWO, waarbij elke twee jaar in totaal circa 80 miljoen euro zal worden toegekend. Medio 2017 kunnen de 33 voor de Roadmap geselecteerde onderzoeksfaciliteiten hun financieringsaanvraag indienen. De toekenningen worden in het voorjaar van 2018 verwacht. Feestelijke lancering dataplatform Odissei Sinds 27 oktober 2016 is Nederland een nieuw dataplatform rijker: Odissei (Open Data Infrastructure for Social Sciences and Economics Innovation). Pearl Dykstra (EUR), boegbeeld en een van de initiatiefnemer van Odissei, verrichtte samen met Pieter Hooimeijer (bestuursvoorzitter NWO-MaGW) en Huib van de Stadt (CBS) de symbolische openingshandeling in het Centraal Museum in Utrecht: zij onthulden de naam. Sinds 27 oktober 2016 is Nederland een nieuw dataplatform rijker: Odissei (Open Data Infrastructure for Social Sciences and Economics Innovation). Pearl Dykstra (EUR), boegbeeld en een van de initiatiefnemer van Odissei, verrichtte samen met Pieter Hooimeijer (bestuursvoorzitter NWO-MaGW) en Huib van de Stadt (CBS) de symbolische openingshandeling in het Centraal Museum in Utrecht: zij onthulden de naam. (Beeld: Arend Jan Hermsen, Par-pa

43 41 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Met Odissei komt een nationale data-infrastructuur beschikbaar voor alle onderzoekers in de sociale wetenschappen in Nederland. Pearl Dykstra: Nederlandse surveyonderzoekers behoren sinds de jaren tachtig al tot de wereldtop, zowel methodologisch als inhoudelijk. Maar zij werken met afzonderlijke dataverzamelingen: denk aan de grote drie surveys ESS, GGP en SHARE. We gaan nu deze dataverzamelingen koppelen met vele andere. We creëren hiermee een gekoppeld virtueel netwerk, met een groeimodel, dat ons in staat stelt nieuwe vragen te beantwoorden en bestaande vragen op een nieuwe manier te onderzoeken. Huib van de Stadt voegt hier aan toe: Het platform biedt ongekende mogelijkheden om vraagstukken over migratie, werkgelegenheid, veiligheid en gezondheid aan te pakken, vanuit verschillende disciplines, met behulp van actuele bevolkingsgegevens. Ook Pieter Hooimeijer ziet de oprichting van het platform als een belangrijke stap voorwaarts: De urgentie én de wenselijkheid van Odissei zijn voelbaar. De wetenschap staat in steeds grotere mate in het teken van samenwerken, tussen universiteiten én disciplines. Odissei is ontstaan in samenwerking tussen de Nederlandse universiteiten, projectleiders van dataverzamelingen, NWO, CBS, DANS, Rijkskennisinstellingen, Hogescholen, overheden en bedrijven. Het dataplatform is opgenomen op de Nationale Roadmap van de Permanente Commissie Grootschalige Infrastructuur. De organisatie van Odissei wordt nu verder uitgewerkt en opgezet in overleg met het Social Sciences and Humanities-beraad van de KNAW en de decanenoverleggen voor de Sociale Wetenschappen, Economie en Bedrijfskunde en Rechtsgeleerdheid.

44 42 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s E Instituten NWO financierde en beheerde in 2016 acht nationale onderzoeksinstituten. De langlopende financiering van deze instituten ondersteunt enerzijds continuïteit in het onderzoek en biedt anderzijds een goede uitvalsbasis om nieuwe wegen in te slaan. In 2016 bereidden de instituten zich voor op de nieuwe institutenorganisatie, die vanaf 2017 gaat vorm krijgen. Voor enkele instituten kende 2016 bijzondere hoogtepunten, hetzij op wetenschappelijk, hetzij op organisatorisch gebied. Ter voorbereiding op de door het kabinet gewenste evaluatie van het geheel aan nationale instituten vond in 2016 een nulmeting plaats in samenwerking met de KNAW. In 2016 heeft NWO besloten om de ondersteuning van het het samenwerkingsverband van Nederlandse Industrial Liaison Officers (ILO s) verbonden aan landelijke onderzoeksinstituten en universiteiten voor drie jaar te continueren. NWO financierde en beheerde in 2016 acht nationale onderzoeksinstituten. Dit zijn nationale expertisecentra op specifieke wetenschapsvelden, van astronomie tot zeeonderzoek. De NWOinstituten geven onderzoekers toegang tot internationale samenwerkingsverbanden en onderzoeksfaciliteiten en werken samen met bedrijven aan de ontwikkeling van innovatieve technologie. De instituten werken nauw samen met onderzoeksgroepen op universiteiten, bedrijven en maatschappelijke organisaties. De nationale instituten zijn belangrijke instrumenten voor NWO. De langlopende financiering hiervan ondersteunt continuïteit, stabiliteit, coördinatie en internationalisering in het onderzoek en biedt een goede uitvalsbasis om nieuwe wegen in te slaan. Acht onderzoeksinstituten NWO financiert en beheert acht onderzoeksinstituten: ASTRON Netherlands Institute for Radio Astronomy (radioastronomie); Centrum Wiskunde en Informatica (CWI); FOM-instituut AMOLF (moleculair- en materiaalonderzoek); FOM-instituut voor funderend energieonderzoek DIFFER; FOM-instituut voor subatomaire fysica Nikhef; NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (zee- en kustonderzoek); Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving; SRON Netherlands Institute for Space Research (ruimteonderzoek). Daarnaast co-financiert NWO: Nederlands E-Science Center (in samenwerking met SURF, de ICT-samenwerkingsorganisatie van het onderwijs en onderzoek in Nederland); DANS (Data Archiving Networking Services) voor duurzame opslag van en toegang tot digitale onderzoeksgegevens (in samenwerking met KNAW); Advanced Research Centre for NanoLithography, een publiek-private samenwerking met ASML en de universiteiten van Amsterdam (UvA/VU). Alle instituten maken een eigen jaarverslag. Naar een nieuwe institutenorganisatie Een belangrijke activiteit voor de instituten in 2016 was de voorbereiding op de nieuwe institutenorganisatie, die vanaf 2017 gaat vorm krijgen. Het nieuwe onderdeel NWO-institutenorganisatie ondersteunt dan de voormalige FOM-instituten ARCNL, AMOLF, DIFFER en Nikhef en de universitaire werkgroepen van FOM. Vanaf 2017 vormt de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) en onderzoekscentrum ARCNL samen met andere NWO-onderdelen de nieuwe NWO-institutenorganisatie. Het voornemen is dat op 1 januari 2018 ook de overige NWO-instituten ASTRON, CWI, NIOZ, NSCR en SRON in de NWO-institutenorganisatie te fuseren.

45 43 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Enkele instituten uitgelicht De Vrije Universiteit Amsterdam en het NWO-instituut NSCR (Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving) hebben in 2016 hun samenwerking verlengd voor een periode van tien jaar. Naast een basis voor multidisciplinair onderzoek biedt de samenwerking ook voordelen voor het wetenschappelijk onderwijs. Experts geven via het NSCR aansprekende gastcolleges aan studenten van de masteropleiding Criminologie aan de Vrije Universiteit. De samenwerking biedt studenten die zich in onderzoek willen bekwamen daarnaast de kans om stage te lopen bij het NSCR. Het NWO-instituut ASTRON wierf in 2016 een nieuwe directeur die haar functie in april 2017 aanvaardt: professor Carole Jackson. Zij speelde onder andere een sleutelrol in de ontwerpfase van het Square Kilometre Array (SKA) project. Nederland is nauw betrokken bij de voorbereidingen van deze internationale radiotelescoop die vanaf 2018 in Australië en Zuid-Afrika wordt gebouwd. Bij NWO-instituut DIFFER (Dutch Institute for Fundamental Energy Research) is eind 2016 de eerste institutenlector benoemd. Dr. Peter Thüne, docent aan Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen, bekleedt het lectoraat Solar Fuels vanaf 1 februari In het Kennis- en Innovatiecontract heeft NWO zich gecommitteerd aan de instelling van acht lectorenposities bij de instituten. De samenwerking dient twee doelen: de versterking van het onderzoek in de kennisketen en de beschikbaarheid van technisch talent. Op 11 februari 2016 werd het nieuws bekend dat wetenschappers voor het eerst rimpelingen in de ruimtetijd, zogeheten zwaartekrachtsgolven, hadden waargenomen. Deze zwaartekrachtsgolven waren afkomstig van een extreem heftige gebeurtenis in de kosmos. Deze eerste meting van zwaartekrachtsgolven bevestigt een belangrijke voorspelling van Albert Einsteins algemene relativiteitstheorie uit 1915 en opent een nieuw venster op de kosmos. Nederlandse wetenschappers van het NWO-instituut Nikhef waren nauw betrokken bij deze baanbrekende ontdekking: niet alleen bij de bouw van Advanced Virgo, de Italiaans-Frans-Nederlandse detector van zwaartekrachtsgolven, ook bij de data-analyse van de zwaartekrachtsgolven zelf. Sindsdien is dit onderzoeksgebied in een stroomversnelling terecht gekomen. Om de wetenschappelijke en technologische samenwerking op het gebied van zwaartekrachtsgolvenonderzoek verder te versterken besloten NWO-instituut Nikhef en het Duitse Albert-Einstein-Institut de krachten te bundelen. Plan is ook om een gezamenlijke visie te ontwikkelen op een nieuwe (derde generatie) detector voor zwaartekrachtsgolven. Op 25 april ondertekenden zij hiervoor, in aanwezigheid van minister-president Mark Rutte, een verklaring. De ondertekening vond plaats tijdens de Hannover Messe 2016, de grootste technologiebeurs ter wereld. Dynamisering van het institutenstelsel In de Wetenschapsvisie 2025 heeft het kabinet aangegeven te streven naar een responsief en dynamisch institutenstelsel. Zo wil het beter kunnen inspringen op de wetenschappelijke ontwikkelingen en de Nationale Wetenschapsagenda. NWO deelt de visie van het kabinet. In dit kader zijn NWO en KNAW gevraagd om hun instituten in onderlinge samenhang periodiek te evalueren op hun kwaliteit, nationale functie en meerwaarde (portfolio-analyse). De eerste portfolioevaluatie is gepland voor In 2016 vond een nulmeting plaats: een beknopt, feitelijk overzicht van alle instituten en de (beleids)omgeving waarbinnen zij hun activiteiten uitvoeren. Voortzetting ILO-Net ILO-Net is het samenwerkingsverband van Nederlandse Industrial Liaison Officers (ILO s) die verbonden zijn aan landelijke onderzoeksinstituten en universiteiten. Het initiatief voor dit netwerk is gekomen vanuit de NWO-instituten. De activiteiten van het ILO-netwerk sluiten aan bij de ambitie van NWO om publiek-private samenwerking in onderzoek te vergroten en kennisbenutting te versterken. Om die reden geeft NWO ILO-Net financiële en personele ondersteuning voor praktische

46 44 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s en organisatorische zaken, waardoor zij hun taken doelmatiger verrichten. In 2016 heeft NWO besloten om de ondersteuning van het ILO-Net voor drie jaar te continueren. Het is de missie van de Nederlandse Industrial Liaison Officers om het Nederlandse hightech-bedrijfsleven te ondersteunen bij het verwerven van opdrachten voor Big Science-projecten. Deze projecten zijn van belang voor de continuïteit van die bedrijven en voor het hightech-bedrijfsleven in het algemeen. Ook voor de wetenschap is het goed omdat zij gemakkelijker toegang krijgt tot hooggekwalificeerde bedrijven. De betrokken wetenschappelijke instituten en de betrokken bedrijven leren elkaar kennen, wisselen kennis uit en werken samen. Uitgelicht Portfolio-evaluatie van de NWO- en KNAW-instituten: nulmeting 2016 Sluit het totale palet aan onderzoeksactiviteiten in Nederland aan bij de nationale behoefte? Om op die vraag een antwoord te krijgen kondigde het kabinet in de Wetenschapsvisie 2025 aan het stelsel van NWO- en KNAW-instituten 24 in totaal periodiek te willen evalueren. En wel in onderlinge samenhang. Natuurlijk wordt elk van de instituten afzonderlijk regelmatig aan een evaluatie onderworpen, maar zo n gezamenlijke evaluatie is nieuw. NWO en KNAW willen deze essentiële vraag van het kabinet zorgvuldig beantwoorden. Daarom hebben zij, in overleg met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), gekozen voor een tweefasenaanpak. De eerste fase is de nulmeting in 2016: een beknopt, feitelijk overzicht van alle instituten en de (beleids)omgeving waarbinnen zij hun activiteiten uitvoeren. De tweede fase is de daadwerkelijke evaluatie van het portfolio van alle instituten tezamen in Deze zal voor het eerst een inzichtelijk beeld geven van wat het geheel aan nationale instituten betekent voor de Nederlandse wetenschap en haar internationale positie. De nulmeting van 2016 geeft een helder inzicht in de meerwaarde die de instituten bieden voor het gehele Nederlandse landschap van onderzoek en innovatie. Deze komt tot uitdrukking in de specifieke rollen die de instituten vervullen, zoals internationaal erkend expertisecentrum, verbinder of kraamkamer voor wetenschappelijke vernieuwing. Het oudste instituut (het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, KITLV) stamt uit Andere (zoals het Advanced Research center for Nanolithography, ARCNL) zijn van veel recenter datum. Het kleinste (het Spinoza Centre for Neuroimaging) telt een handvol medewerkers en het grootste (het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee, NIOZ) meer dan 250. De budgetten houden daarmee gelijke tred. Verder brengt de evaluatie in kaart hoe de 24 instituten van NWO en KNAW zich verhouden tot de topsectoren, de Nationale Wetenschapsagenda en de grand challenges van Horizon Het beeld dat beklijft, is dat van een sterk opererend stelsel dat van grote waarde is voor het veld. De nulmeting is echter beschrijvend van aard en geeft dus geen oordeel over de samenstelling van het portfolio of over de responsiviteit en de dynamiek van het institutenstelsel. Daarvoor is de evaluatie in 2018 bedoeld. Een onafhankelijke commissie met internationale expertise zal de portfolio-evaluatie uitvoeren. NWO en KNAW benoemen de leden van de commissie in afstemming met OCW. Fontys Hogescholen starten nieuw avontuur met institutenlector Schone, circulaire brandstoffen maken uit duurzame energie en uit afvalstoffen als water, koolstofdioxide en stikstof. Dat is de uitdaging die Fontys Hogescholen en NWO-instituut DIFFER (Dutch Institute for Fundamental Energy Research) zijn aangegaan in het nieuwe lectoraat Solar Fuels. Dr. Peter Thüne, docent aan Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen, bekleedt het lectoraat vanaf 1 februari 2017.

47 45 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Thüne ziet zijn rol als lector vooral als die van bruggenbouwer: Voor Fontys is dit een nieuw avontuur. We zijn een opleidingsinstituut en hebben onderzoeksprojecten in nieuwe technologievelden nodig om aan onze onderwijstaken te voldoen. De samenwerking tussen DIFFER, met z n hoogwaardige fundamentele onderzoek op het gebied van energieopslag en -conversie, en Fontys, vanuit de toegepaste kant, biedt daarvoor een mooie kans. Om de studenten optimaal te kunnen inzetten zijn concrete en toegepaste onderzoeksprojecten nodig die enerzijds bijdragen aan het onderzoeksprogramma van DIFFER en anderzijds verdiepend zijn voor de studenten. Thüne: Ik ben bijvoorbeeld een project aan het opstarten waarin we samen met twee partnerbedrijven een nieuw type elektrode gaan ontwikkelen voor de splitsing van water. Nu bevatten dit soort elektrodes nog dure en schaarse platinametalen. Wij willen toe naar goedkopere en meer duurzame elektrolyseapparatuur op basis van geprinte elektrodes. Een tweede project gaat over de ontwikkeling van een kleinschalige modelinstallatie die een solar fuel een duurzame brandstof die wordt gemaakt met behulp van zonne-energie kan maken van kooldioxide en water. Dat studenten op deze manier relevant en uitdagend onderzoek kunnen doen, ziet hij als zijn kerntaak. De aanstelling van Thüne wordt medegefinancierd uit de L.INT-regeling van Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA. De lectoren krijgen de opdracht om praktijkgericht onderzoek te doen bij de NWO-instituten en daarbij de verbinding te zoeken met bedrijven, vooral uit het midden- en kleinbedrijf. Thüne: Het bijzondere van dit lectoraat is echter dat Solar Fuels zich nog in een vroeg stadium van ontwikkeling bevindt. We zijn dus op zoek naar de vroege vogels onder de bedrijven die daar met ons in willen stappen. In het Kennis- en Innovatiecontract heeft NWO zich gecommitteerd aan de instelling van acht lectorenposities bij de NWO-instituten, om zo de samenwerking tussen hogescholen en de instituten te versterken. NRPO-SIA stond aan de wieg van deze constructie.

48 46 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s F Internationaal beleid Internationalisering van onderzoek versterkt de Nederlandse wetenschap. Het stelt haar in staat meer bij te dragen aan wetenschappelijke en maatschappelijke uitdagingen, nationaal en mondiaal. In 2016 stond het internationale onderzoeksbeleid bij NWO stevig op de agenda en ook in de toekomst zal dit het geval zijn. In Europees verband speelde NWO onder andere een rol in het kader van het EU-voorzitterschap, vooral op het gebied van Open Science. In de Strategie typeert NWO haar inzet met drie werkwoorden: faciliteren, verbinden en beïnvloeden. Faciliteren NWO faciliteert onderzoekers om internationaal samen te werken en neemt barrières daarbij weg. Speerpunten zijn aandacht voor bredere toegang tot internationale onderzoeksfaciliteiten en het ondersteunen van onderzoekers in hun internationale samenwerking. Dit gebeurt door bilaterale en multilaterale afspraken te maken met onderzoeksfinanciers in andere landen. Zo stimuleert NWO met de Money Follows Researcher-regeling de mobiliteit van onderzoekers in Europa. Daarnaast kent NWO diverse bezoekersbeurzen toe. Deze zijn bedoeld om internationale samenwerking tussen Nederlandse en buitenlandse onderzoekers te bevorderen door uitwisseling en gezamenlijke seminars. Een ander faciliterend financieringsinstrument is de regeling Stimulering Europees Onderzoek. In dit kader kent NWO jaarlijks in november en december financiering toe aan Nederlandse instellingen die in het voorgaande jaar een Europese projectsubsidie hebben ontvangen in het kader van Horizon Verbinden Naast haar faciliterende rol vervult NWO internationaal ook een verbindende rol ten aanzien van de onderzoeksprogrammering. Hierdoor helpt NWO nieuwe kansen te creëren voor onderzoekssamenwerking. NWO legt inhoudelijk en praktisch verbindingen tussen de Europese en mondiale maatschappelijke vraagstukken en de nationale agenda, zoals verwoord in het topsectorenbeleid en de Nationale Wetenschapsagenda. Concreet vertaalt dit zich in deelname aan thematische financieringsrondes met Europese consortia of in samenwerking met partners in landen buiten Europa. In 2016 deden Nederlandse onderzoekers bijvoorbeeld mee in zeven van de vijftien projectvoorstellen die zijn gehonoreerd binnen het Europese onderzoeksprogramma JPI Urban Europe, Smart Urban Futures. De Nederlandse onderzoekers werken in hun projecten, mede gefinancierd door NWO, samen met zowel onderzoekers als professionals uit de stedelijke praktijk in verschillende Europese landen. Op het gebied van de grootschalige onderzoeksfaciliteiten bevordert NWO dat Nederlandse onderzoeksinstituten aansluiting zoeken bij de faciliteiten op de roadmap van het European Strategy Forum on Research Infrastructures (ESFRI). Zo willen de grote Europese natuurhistorische musea, waaronder die in Nederland, met het project Distributed System of Scientific Collections (DiSSCo) een gezamenlijke infrastructuur opzetten voor maximale bruikbaarheid van de collecties voor wetenschap en innovatie. Met financiering vanuit NWO wordt een Nederlandse taskforce voor de inbreng in DiSSCo gevormd en wordt het Nederlandse onderzoeksveld georganiseerd. Een aanvraag voor plaatsing van DiSSCo op de Europese ESFRI roadmap wordt in 2017 verwacht. Hiernaast stelt NWO jaarlijks 6 miljoen euro beschikbaar voor bilaterale samenwerking met China, India en Brazilië. Hierbij zoekt NWO actief samenwerking met financiers in die landen. In 2016 was er onder andere een oproep voor een samenwerkingsprogramma met Brazilië op het gebied van Datadriven science. Dit onderwerp sluit aan bij de topsector High Tech Systemen en Materialen en de topsector Energie, evenals bij de Nationale Wetenschapsagenda. In het kader van het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Raad van Ministers bracht NWO wetenschappers en stakeholders op verschillende terreinen bij elkaar.

49 47 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Beïnvloeden NWO zet actief in op het beïnvloeden van internationale ontwikkelingen in het wetenschapsbeleid ten gunste van de wetenschap. Zo is NWO lid van Science Europe (sinds de oprichting in 2011). Ook is NWO (sinds de oprichting in 2006) lid van Neth-ER, het Netherlands house for Education and Research. Neth-ER is de vertegenwoordiging van het Nederlandse kennisveld in Brussel. In 2016 waren NWO en haar partners uit de Kenniscoalitie betrokken bij de voorbereidingen op de interimevaluatie van het EU-programma Horizon2020, onder andere binnen Neth-ER en Science Europe. Deze evaluatie vindt plaats in 2017 en zal belangrijke input geven voor het negende kaderprogramma ( ). Het is van groot belang voor de Nederlandse wetenschap om invloed te hebben op de thema s, spelregels en structuur van dit programma. Uitgelicht Sport- en gezondheidsonderzoek verbindt Nederlandse en Braziliaanse onderzoekers Schaatsen, voetbal, zwemmen Nederland is een sportland. Maar ook op het gebied van sport- en vitaliteitsonderzoek beoogt Nederland een belangrijke speler te zijn. En zeker als het gaat om de combinatie van dit type onderzoek en data science is ons land goed op weg. In de zomer van 2016 werd de Nationale Kennisagenda Sport en Beweging gepubliceerd. Deze agenda brengt universiteiten, sportorganisaties, overheid, lokale autoriteiten en het bedrijfsleven samen en vormt een unieke collectie van sport- en bewegingsonderzoek. Een belangrijke focus ligt op internationale samenwerking. Een van de doelen is om een langetermijnonderzoeksprogramma en een onderzoeksnetwerk op te zetten rond de Olympische Spelen. In het kader hiervan is bijvoorbeeld in november 2015 en 2016 een Nederlandse delegatie afgereisd naar Japan het gastland van de Spelen in Het doel van dit bezoek was mogelijke samenwerkingsverbanden te verkennen op het gebied van wetenschap en innovatie. (Beeld: Hollandse Hoogte)

50 48 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s In aansluiting op de Kennisagenda is in mei 2016 de call voor het internationale sportonderzoeksprogramma Data-driven research on Sports & Healthy Living gelanceerd. Dit multidisciplinaire programma is een samenwerking tussen NWO Exacte Wetenschappen, het Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA en het Braziliaanse FAPESP (deelstaat São Paolo). Het doel is om de samenwerking tussen onderzoekers in São Paulo en Nederland te versterken. Uitwisseling van onderzoekers binnen het gezamenlijke project is een belangrijk aspect. Zo kan een onderzoeker een paar maanden werken aan de instelling van een collega in het andere land. Met het programma worden gezamenlijke projecten gefinancierd voor datagedreven onderzoek op het gebied van sport en gezond leven. Het programma beoogt bij te dragen aan onderzoek gericht op het vinden van oplossingen voor de uitdagingen waar we voor staan in onze huidige en toekomstige samenleving. Bijvoorbeeld leefstijlgerelateerde gezondheidsproblemen. Sport en bewegen hebben bij dergelijke gezondheidsproblemen vaak meer effect dan medicatie. Op basis van dataverzameling en -analyse kan worden uitgezocht welke leefstijlinterventie het effectiefst is bij welke gezondheidsproblemen, en hoe ze kunnen worden geïntegreerd in een individueel behandelaanbod. Het programma sluit aan bij de route Sport & Bewegen van de Nationale Wetenschapsagenda. Door de samenwerking met praktijkgericht onderzoek binnen dit specifieke programma wordt de cocreatie van kennis met publieke en private organisaties gestimuleerd. Data-driven research on Sports & Healthy Living maakt dan ook deel uit van de NWO-bijdrage aan de topsectoren in NWO en het Nederlandse EU-voorzitterschap Stedelijke innovatie, Big Science ofwel fundamenteel en grensverleggend onderzoek dat in grote internationale verbanden wordt uitgevoerd, de circulaire economie, maatschappelijk verantwoord innoveren en Europese veiligheid. Vijf thema s waarop NWO in de eerste helft van 2016 evenementen organiseerde die officieel mochten worden geassocieerd met het (twaalfde) Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie. Naast de activiteiten in het kader van open science, een van de speerpunten van het Nederlandse voorzitterschap. Steden stonden centraal tijdens de workshop Routes to Urban Research and Innovation, die NWO-gebied MaGW en het regieorgaan NRPO-SIA op 13 april in Amsterdam organiseerden. Steden zijn de motoren van onze economie. Hierdoor wonen en werken steeds meer mensen in verstedelijkte regio s. Dit roept nieuwe vragen op ten aanzien van de vitaliteit, leefbaarheid en bereikbaarheid in deze regio s. Onderzoek, kennisdeling en samenwerking versterken het oplossend vermogen en vergroten de internationale concurrentiekracht van de Europese steden. Maar wat is de meerwaarde van Europese kennisontwikkeling voor de stedelijke praktijk? En hoe pak je het dan aan om daarvan te profiteren? Markku Markkula, voorzitter van het Europese Comité van de Regio s, riep op tot meer gezamenlijke actie, want cities can t wait four years for results from researchers: we need to work together from the start. Op donderdag 16 juni kwamen wetenschappers en stakeholders uit verschillende disciplines op het gebied van de circulaire economie bijeen tijdens het NWO-congres Science for Circular Economy. Zij spraken af dat een aantal van de netwerken op het vlak van de circulaire economie (onder andere GLOBE EU en Het Groene Brein) de handen ineen gaat slaan om samenwerking op Europees niveau tussen beleidsontwikkeling, bedrijfsleven en wetenschap stevig op de kaart te zetten. Het werken aan de circulaire economie waarin de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen centraal staat en waardevernietiging wordt geminimaliseerd moet ook het economische systeem veranderen. Een beetje meer recyclen is onvoldoende. Om dit te realiseren is meer kennis nodig, niet in de laatste plaats op het vlak van de benodigde verandering in de economie. Wetenschap heeft een essentiële rol te spelen in deze kennisontwikkeling. Zoals Markus Laubscher van Philips het formuleerde, ook als shaper bij ontwikkelingen in de praktijk. Het congres was een initiatief van NWO-onderdelen ALW, CW, GW en MaGW en DIFFER, in nauwe samenwerking met Het Groene Brein. Hiernaast verzorgde NSCR een seminar op de Nederlandse permanente vertegenwoordiging in Brussel over cybercrime en terrorisme, organiseerden ASTRON en Nikhef een evenement bij ASTRON in Dwingeloo voor onderzoekers en beleidsmakers, en werd tijdens een NWO-congres over verantwoordelijke innovatie een nieuw platform voor maatschappelijk verantwoord innoveren (MVI) gelanceerd.

51 49 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Evaluatie Horizon 2020 Horizon 2020 is het onderzoeksprogramma van de Europese Unie, dat excellente wetenschap en innovatie wil stimuleren en de concurrentiekracht van Europa wil versterken. Het wil onderzoek en innovatie beter integreren door te voorzien in een coherente financiering from idea to the market. Het programma startte in 2014 en loopt tot Met een budget van 70,2 miljard euro is Horizon 2020 het grootste onderzoeks- en innovatieprogramma ooit. In 2016 zijn de voorbereidingen gestart voor de interimevaluatie van het programma, die gepland staat voor NWO heeft bijgedragen aan de standpuntbepaling hiervoor van zowel Neth-ER als Science Europe. Beide organisaties benadrukken in hun standpunt dat excellentie het belangrijkste principe van het programma moet blijven: To achieve Horizon 2020 s expectations and to further strengthen Europe s knowledge base, excellence should be the key principle of the FP [Framework Programme], aldus Science Europe. En A science base of the highest calibre is a condition sine qua non for Europe to be able to compete globally (Neth-ER). Om excellentie en impact te bevorderen is er een sleutelrol weggelegd voor Open Science en open innovatie: These principles are preconditions for mobilising partners, sharing results and generating quality, en they connect society as a whole to research data and publications (Neth-ER). Zowel Neth-ER als Science Europe benadrukken dan ook het belang van een snelle implementatie daarvan. Een ander nadrukkelijk advies is om het totale budget van het nieuwe programma te verhogen. Het programma is immers van groot belang voor de economische en maatschappelijke ontwikkeling van de Europese Unie. Kennis is daarbij een van de meest waardevolle strategische instrumenten. Volgens Science Europe: it is essential to protect, or even ring-fence, the grant-based budget dedicated to science for the remainder of Horizon 2020 so that Europe fully realises its research and innovation potential. Anders zal Europa haar onderzoeks- en innovatiepotentieel niet kunnen realiseren, terwijl dat juist nodig is om toekomstige groei en welvaart te verzekeren. Neth-ER adviseert daarom: At least 15% of the EU budget should be dedicated to the research and innovation framework programme, with an absolute budget of at least 15 billion euro s per programme year. De interimevaluatie van Horizon 2020 richt zich in ieder geval op: de effecten van onderzoeksresultaten, mogelijkheden voor verdere vereenvoudiging, de toegankelijkheid van de financiering voor betrokkenen in alle regio s en de particuliere sector, genderbalans, de toegevoegde waarde aan Europa (de Europa 2020-strategie), de langetermijnimpact en de synergie met andere fondsen, zoals de structuurfondsen. De uitkomsten zullen geen grote wijzigingen voor Horizon 2020 meebrengen, maar zijn vooral belangrijk in de aanloop naar het negende kaderprogramma met een looptijd van 2021 tot en met 2027.

52 50 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s G Open Science Onderzoeksresultaten die zijn verkregen met publieke middelen, moeten openbaar en vrij toegankelijk zijn. Dit standpunt draagt NWO uit in nationale en internationale gremia. De vrije toegang geldt in ieder geval voor wetenschappelijke publicaties. Voor onderzoeksgegevens geldt: open waar het kan, gesloten waar het moet. Op die manier kunnen onderzoekers, bedrijven en maatschappelijke instellingen wetenschappelijke kennis benutten. Om dit te bevorderen heeft NWO in haar strategie open science nadrukkelijk opgenomen. Binnen de brede term open science heeft NWO drie aandachtsgebieden geformuleerd: open access publishing, optimale toegang tot data en wetenschappelijke integriteit. Open access publishing Op het gebied van open access vervult NWO een gidsfunctie in Europa. Ze wil de internationale samenwerking stimuleren die nodig is om de transitie van het traditionele publicatiemodel naar open access te versnellen. Dit vanuit de overtuiging dat resultaten uit onderzoek dat is betaald uit publieke middelen, wereldwijd vrij toegankelijk moeten zijn voor iedereen. In 2016 werd ruim 34 procent van de bijna publicaties en producten over door NWO gefinancierd onderzoek open access gepubliceerd. Om de internationale samenwerking rond open access te bespoedigen organiseerde NWO op 21 en 22 maart 2016 een internationale conferentie waarbij zo n vijftig voorzitters van wetenschapsfinanciers, vertegenwoordigers van universiteiten en uitgevers in Den Haag bijeenkwamen (zie Uitgelicht). Hiernaast was NWO nauw betrokken bij de Open Science-conferentie in het kader van het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie. Deze vond plaats in Amsterdam op 4 en 5 april De conferentie in maart bij NWO was een goede opmaat naar deze conferentie. NWO verzorgde onder meer een deelsessie op het gebied van impact en evaluatie. De Amsterdam Call for Action on Open Science was het concrete resultaat van de Open Science-conferentie. Dit Europese actieplan bevat concrete actiepunten en doelstellingen, zowel om volledige open access (de wereldwijde openbare toegang tot wetenschappelijke publicaties) in 2020 te bereiken als om optimale toegang en hergebruik van onderzoeksdata te stimuleren. Op 27 mei nam de Raad van Europa de aanbevelingen unaniem aan. Zo moet elke lidstaat een nationaal plan voor open science gaan ontwikkelen. Voor het Nationaal Plan Open Science heeft NWO, samen met haar partners uit de Kenniscoalitie, in 2016 de voorbereidingen getroffen. Dit plan omschrijft de ambities die Nederland heeft op het gebied van open science, benoemt de partijen die actie willen ondernemen en geeft de termijn aan waarbinnen zij hun doelen denken te realiseren. Het plan is begin 2017 gepubliceerd. Een van de uitdagingen uit dit plan waarvoor NWO nu staat, is om open science een plaats te geven bij de beoordeling van onderzoeksaanvragen. Optimale toegang tot data Data die voortkomen uit door NWO gefinancierd onderzoek moeten zoveel mogelijk toegankelijk en herbruikbaar worden. Sinds oktober 2016 bevatten alle onderzoeksrondes die NWO open stelt, daarom een datamanagementparagraaf. Daarin vraagt NWO alle onderzoekers die voor een project financiering aanvragen, om aan de hand van vier vragen vooraf na te denken over relevante data die hun onderzoek oplevert en hoe zij die kunnen delen met andere onderzoekers. Is het project gehonoreerd, dan schrijven zij een uitgebreider datamanagementplan. In 2015 heeft NWO hiermee een proef uitgevoerd. Op basis van de positieve ervaringen met die proef is besloten de paragraaf in te voeren voor alle financieringsinstrumenten en alle instituten van NWO.

53 51 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Wanneer een aanvraag wordt toegekend, moet de aanvrager een uitgewerkt datamanagementplan opstellen. NWO gebruikt hiervoor een format dat aansluit bij de richtlijnen voor datamanagement die in 2017 van kracht worden voor het Europese onderzoeksprogramma Horizon2020. Dat betekent dat onderzoekers voor NWO-projecten en voor Europese projecten dezelfde aanpak kunnen kiezen. Een van de richtlijnen is dat de onderzoeksdata die voortkomen uit met publieke middelen gefinancierd onderzoek, moeten voldoen aan de FAIR-principes. Dat wil zeggen dat zij vindbaar (findable), toegankelijk (accessible), interoperabel (interoperable) en herbruikbaar (reusable) beschikbaar komen voor andere onderzoekers. Toegang tot ruwe data is belangrijk voor vervolgonderzoek, replicatieonderzoek en integriteitsonderzoek. Volledige open access is het uitgangspunt. Hierbij wordt wel rekening gehouden met aspecten als privacy, openbare veiligheid, ethische beperkingen, eigendomsrecht en commerciële belangen. NWO overweegt om ook op het gebied van toegang tot data een gidsrol op zich te nemen. Wetenschappelijke integriteit Als financier van onderzoek en als werkgever bij NWO-instituten is NWO medeverantwoordelijk voor de wetenschappelijke integriteit van door haar gefinancierd onderzoek. Om die reden spant ze zich in om integriteitsschendingen te voorkomen en te signaleren. Het NWO-beleid sluit aan bij het beleid van de universiteiten, de Vereniging van Universiteiten (VSNU) en de Koninklijke Akademie van Wetenschappen (KNAW). Dr. Robert-Jan Smits directeur-generaal voor Onderzoek en Innovatie van de Europese Commissie Gidsrol NWO belangrijk voor EU-beleid open access Voorbereider van het politieke proces rond open access. Zo zou ik de rol willen typeren die NWO in 2016 heeft gespeeld. Bijvoorbeeld tijdens de bijeenkomst op 22 maart met de NWO-achtigen van de wereld. Een indrukwekkende en nuttige bijeenkomst op hoog niveau, waar hard maar open over open access publicaties is gediscussieerd. Daar is de weg vrijgemaakt voor de conclusies die de Europese Raad Concurrentievermogen op 27 mei unaniem heeft aangenomen. Met als resultaat dat vanaf 2020 alle wetenschappelijke publicaties over de resultaten van publiek gefinancierd onderzoek in de EU-lidstaten vrij toegankelijk moeten zijn. Hiernaast vervult NWO een voorbeeldrol voor andere onderzoeksfinanciers. NWO bepleit open access publicaties niet alleen, ze laat ook zien dat het mogelijk is. Zo n gidsorganisatie is voor het beleid van de Europese Commissie van groot belang. Zonder die ondersteuning zou zij een roepende in de woestijn blijven. Een belangrijke volgende stap die op stapel staat, is de open access data. Het EU-programma Horizon2020 verplicht onderzoekers die een Europese grant krijgen, om een datamanagementplan op te stellen. Ik zou graag zien dat alle Europese NWOs zo n plan als voorwaarde zouden stellen. We moeten toe naar een cultuur waarbij onderzoeksdata worden gedeeld en voor de lange termijn toegankelijk worden gemaakt in erkende repositories. Ik hoop dat NWO ook op dit gebied haar gidsrol kan vervullen en samen met de Commissie de cultuuromslag teweeg gaat brengen. NWO behoort tot de eredivisie van de Europese onderzoeksfinanciers. Ik zou daarom graag zien dat zij in EU-verband actief blijft om de Europese onderzoeksruimte gestalte te helpen geven. Dan moet er wel een ambitieuze internationale paragraaf in de NWO-strategie komen. In de praktijk is NWO weliswaar internationaal en vooral op Europees niveau actief, maar het is essentieel om die ambitie ook op papier te verwoorden.

54 52 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s NWO hanteert de Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening als leidend principe voor haar integriteitsbeleid. Deze is opgesteld door de VSNU. In 2016 heeft een adviescommissie zich gebogen over de vraag in hoeverre de huidige Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening voldoet aan de eisen die aan een dergelijke code kunnen worden gesteld. Het advies van de commissie om de code op een zevental punten te herzien, is overgenomen. NWO beschikt over een Meldpunt wetenschappelijke integriteit voor klachten over onderzoekers die NWO-financiering hebben aangevraagd of ontvangen. Het meldpunt functioneert naast de integriteitscommissies van de onderzoeksinstellingen. Na ontvangst van een klacht beoordeelt de vertrouwenspersoon of de klacht ontvankelijk is. NWO is ook internationaal actief op het gebied van wetenschappelijke integriteit, namelijk binnen de werkgroep Research Integrity van Science Europe. Uitgelicht NWO neemt voortouw in wereldwijde transitie naar open access publiceren De route ernaartoe ligt nog niet vast, maar één ding is zeker. Open access vrije, wereldwijde toegang tot elke publiek gefinancierde wetenschappelijke publicatie moet er komen. Dat is de belangrijkste uitkomst van de internationale workshop Removing Barriers: A Global Implementation Plan to Open Access Scholarly Publishing. Deze tweedaagse workshop vond plaats bij NWO in Den Haag op 21 en 22 maart Met de workshop nam NWO verder het voortouw bij de wereldwijde transitie naar het open access publiceren van onderzoeksresultaten. Tijdens de workshop waren vele grote wetenschapsfinanciers van de wereld uit Noord-Amerika, China, Europa, Australië en Zuid-Afrika bij elkaar om gezamenlijk de belangrijkste barrières voor open access te benoemen en te verkennen hoe deze het best kunnen worden geslecht. Hoe kun je bijvoorbeeld voorkomen dat publicatie in gerenommeerde, vaak gesloten tijdschriften een dominante rol blijft spelen bij het meten van de onderzoekskwaliteit, zowel bij universiteiten als bij onderzoeksfinanciers? Zijn er methoden om wetenschappelijke kwaliteit en impact op een andere manier vast te stellen? En hoe kan de zoektocht naar duurzame verdienmodellen voor kwalitatief goede open access-tijdschriften worden versneld? Op 27 mei presenteerde Michael Matlosz Science Europe-voorzitter zeven actiepunten uit de work-shop tijdens een bijeenkomst van de Global Research Council in New Delhi. Met de kanttekening dat er geen one size fits all -benadering bestaat, riep hij alle onderzoeksfinanciers op om het voortouw te nemen en de omslag naar open access behoedzaam maar voortvarend te gaan maken. Op diezelfde dag deden de EU-ministers van wetenschap een vergelijkbare oproep. Onder Nederlands voorzitterschap spraken de lidstaten af dat alle wetenschappelijke publicaties die met publiek geld zijn gefinancierd, per 2020 voor iedereen open toegankelijk moeten zijn. De transitie naar open access vereist internationale samenwerking. Dat zoveel voorzitters en toonaangevende deskundigen van over de hele wereld in maart naar Den Haag zijn gekomen, geeft wel aan hoe belangrijk zij dit vinden, aldus toenmalig NWO-voorzitter Jos Engelen. Onder de deelnemers waren ook staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Sander Dekker, directeur-generaal voor onderzoek en innovatie van de Europese Commissie Robert-Jan Smits, president van de European Research Council Jean-Pierre Bourguignon, Science Europe-voorzitter Michael Matlosz, voorzitters van publieke onderzoeksfinanciers, bestuurders van universiteiten en internationale uitgevers.

55 53 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s (Beeld: NWO) Onderzoekers krijgen voorlichting over open access en datamanagement Steeds meer onderzoekers zijn voorstander van open access van publicaties en van een goede opslag en uitwisseling van onderzoeksdata, zodat die in de toekomst vindbaar en bruikbaar zijn voor andere onderzoekers. Maar dat is soms makkelijker gezegd dan gedaan. Daarom gaat NWO bij universiteiten langs om het beleid uit te leggen en vragen hierover te beantwoorden. Zo brachten medewerkers van NWO en ZonMw op 14 november 2016 op verzoek een bezoek aan de afdeling Research Data Management (RDM) van de Universiteit Utrecht. Deze afdeling ondersteunt onderzoekers om hoogwaardige datamanagement voor hen mogelijk en hanteerbaar te maken. In de zaal zaten naar schatting veertig personen: medewerkers van RDM Support en Research Support Offices, evenals datamanagers en vakspecialisten van de universiteit. Ze hadden veel, soms kritische, vragen. Hoe zit het bijvoorbeeld met het eigendomsrecht van de data? Wat kun je aan kosten voor datamanagement gesubsidieerd krijgen? En moet je alle gebruikte data delen? Dit was zeker nuttig om te doen, vertelt Rosemary van Kempen, contactpersoon bij NWO voor het datamanagement, die bij de bijeenkomst aanwezig was. Niet alleen om te weten welke vragen er leven bij de ondersteunende diensten, maar ook als reflectie op ons eigen beleid. Bovendien kun je tijdens zo n bijeenkomst een en ander nuanceren. Natuurlijk stelt het protocol het voor onderzoekers met een NWO-financiering verplicht om aan datamanagement te doen, maar alleen als dat ook daadwerkelijk mogelijk is. We houden daarbij rekening met bijvoorbeeld eigendomsrechten of privacygevoelige data. Doordat je dit op zo n bijeenkomst persoonlijk kunt uitleggen, gaat het meer leven. De aanwezigen waardeerden dat. Een van de conclusies van de kennissessie was dat nog niet alle vragen kunnen worden beantwoord, omdat er nog veel moet worden ontdekt op het gebied van datamanagement, zowel door NWO zelf als door de ondersteuners en de onderzoekers. De sessie heeft wel geresulteerd in een lijst met vragen en antwoorden op de website van de afdeling RDM van de Universiteit Utrecht.

56 54 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Uitdagingen om datamanagement in goede banen te leiden Veel onderzoekers zien inmiddels de toegevoegde waarde van het delen en duurzaam opslaan van data. Lex Burdorf, hoogleraar determinanten van de volksgezondheid aan het ErasmusMC te Rotterdam: Door data te delen kunnen meer mensen onderzoek doen met dezelfde dataset. Daardoor neemt de efficiëntie van toekomstig onderzoek toe. Ook kunnen onderzoekers datasets samenvoegen: zo kunnen ze nieuwe onderzoeksvragen beantwoorden zonder daarvoor eerst weer jarenlang data te hoeven verzamelen. Op praktisch vlak zijn er nog wel veel vragen. Welke data zijn de moeite waard om te bewaren en welke niet? Hoe voorkom je dat er datakerkhoven ontstaan met data waar niemand meer naar omkijkt? Hoe moeten de data precies worden opgeslagen? En een heel belangrijk punt, hoe verhoudt het streven naar FAIR (Findable, Accessible, Interoperable en Re-usable) data zich tot de privacywetgeving en tot informed consent? Immers, anonimiseren beperkt de mogelijkheden om data te hergebruiken. Het pseudonimiseren van data, waarbij bijvoorbeeld patiënten een codenaam krijgen, lijkt hier een goed alternatief. Om bewustwording omtrent deze zaken bij onderzoekers te stimuleren en hen te helpen, heeft ZonMw in 2016 de werkwijze datamanagement gelanceerd, onder de naam Toegang tot Data. Ook komend jaar werkt ZonMw samen met NWO verder aan beleid rondom datamanagement en FAIR data. Zo is men in gesprek met de Commissie Regelgeving Onderzoek (COREON) van Federa en wordt een netwerk van deskundigen opgebouwd.

57 55 Hoofdstuk 2 Werkwijze 2 Werkwijze NWO beoordeelt jaarlijks meer dan vijfduizend onderzoeksaanvragen op kwaliteit en relevantie en selecteert hieruit het beste onderzoek. Dat vergt een efficiënte maar vooral ook zorgvuldige procedure, die onderwerp is van continue kritische evaluatie en, indien nodig, bijstelling. NWO wil zich daarbij ook laten inspireren door onderzoekers en andere experts. Ook het bevorderen van verantwoorde onderzoekspraktijken en replicatiestudies stond in 2016 op de agenda. Procedures en honoreringskansen evalueren en verbeteren Aanvraagdruk De Vernieuwingsimpuls is een belangrijk financieringsinstrument van NWO waarop veel onderzoekers een beroep doen. Hier wordt een aanzienlijke aanvraagdruk gevoeld. De grote hoeveelheid tijd die onderzoekers steken in het schrijven van aanvragen staat op gespannen voet met de lage honoreringskansen (in 2016 was het toekenningspercentage in de Vernieuwingsimpuls gemiddeld 15 procent). Ook de kwaliteitstoetsing via het systeem van peer review vereist een grote tijdsinvestering van de onderzoekers. In 2016 startte NWO daarom voorbereidingen voor een nationale werkconferentie rond aanvraagdruk in april Ook zette NWO een internationale conferentie met onderzoeksfinanciers uit andere landen (juni 2017) in de steigers. Met deze internationale werkconferentie wil NWO een aantal vraagstukken rondom het primair proces nader onderzoeken. Onderwerpen zijn onder meer alternatieve beoordelingsmethoden, peer review en de aanvraagdruk. Daarnaast is het doel om een blijvend internationaal netwerk op te zetten om ervaringen en best practices rondom het primair proces uit te wisselen. Kennisbenutting Het verleggen van wetenschappelijke grenzen kan antwoorden bieden op de maatschappelijke vragen van vandaag en morgen. Daarom vraagt NWO onderzoekers die een onderzoeksvoorstel indienen bij NWO, aan te geven waar zij mogelijkheden zien om hun onderzoeksresultaten te benutten. Die mogelijkheden kunnen zowel binnen als buiten de wetenschap liggen. De projectaanvraagformulieren kennen hiertoe een kennisbenuttingsparagraaf die is opgesteld aan de hand van de kennisbenuttingsrichtlijn van NWO. In 2016 heeft NWO de implementatie van de kennisbenuttingsparagraaf, die met ingang van 2014 in alle NWO-financieringsprogramma s moest worden ingevoerd, geëvalueerd. De belangrijkste uitkomsten waren dat de paragraaf nu inderdaad in alle programma s is ingevoerd, dat de definitie van kennisbenutting voor aanvragers, beoordelaars en medewerkers helder genoeg is, maar dat de hantering van kennisbenutting als selectiecriterium lastig is en er behoefte is aan goede voorbeelden en zo helder mogelijke instructies. Vooral met betrekking talenten vrij onderzoek. NWO is meteen met de uitkomsten van dit onderzoek aan de slag gegaan. Deze evaluatie was de eerste stap in de uitvoering van het voornemen van NWO om periodiek in kaart te brengen wat de extra aandacht voor kennisbenutting in de aanvraagprocedures heeft opgeleverd voor onderzoekers en voor de maatschappij. In 2017 wordt de reflectie hierop voortgezet. Gelijke kansen voor vrouwen en mannen NWO heeft ook in 2016 invulling gegeven aan het voornemen om extra aandacht te besteden aan gelijke kansen voor mannen en vrouwen in de financieringsrondes en om de positie van vrouwen in de wetenschap te helpen versterken. In 2015 bedroeg het aandeel vrouwen in de top van de wetenschap slechts 17 procent. NWO stelde daarom in 2016 voor een periode van vijf jaar middelen beschikbaar voor het programma Women In Science Excel (WISE). Dit is een tenure-track -programma voor getalenteerde vrouwelijke onderzoekers bij de NWO-instituten. Minister Bussemaker van Onderwijs,

58 56 Hoofdstuk 2 Werkwijze Cultuur en Wetenschap lanceerde het programma tijdens de Hannover Messe in april Het programma moet een belangrijke en zichtbare bijdrage leveren aan het genderdiversiteitsbeleid van NWO en de gewenste personeelsopbouw van de instituten. WISE ging in 2016 van start, zie Uitgelicht. Peer review Bij de beoordeling van het merendeel van de onderzoeksaanvragen maakt NWO gebruik van peer review door referenten, meestal uit het buitenland. In 2016 ontving NWO referentenrapporten. Tabel 8 Aantallen referentenrapporten. Gegevens 2016 Aantal ontvangen rapporten van referenten Aantal ontvangen rapporten van Nederlandse referenten 280 Aantal ontvangen rapporten van buitenlandse referenten Bezwaren Het totaal aantal bij NWO ingediende bezwaren in 2016 bedroeg vijftig, iets meer dan in 2015 (42) en 2014 (43). Van deze vijftig bezwaren zijn er echter meer ingetrokken of niet ontvankelijk verklaard (te weten zeventien) dan in 2015 en 2014 (vijftien respectievelijk en tien). De overige 33 bezwaren zijn in procedure genomen. Hiervan zijn 27 ongegrond geoordeeld en vier gegrond. Twee aanvragen zijn nog in behandeling. Zie ook tabel 9. De 33 bij de commissie beroep- en bezwaarschriften in procedure genomen bezwaarschriften betreft 0,6 procent van het totaal aantal van aanvragen. In ongeveer 0,1 procent van het totaal aantal aanvragen wordt een bezwaar gegrond verklaard. Tabel 9 Aantal bezwaarschriften. Ingediend Ingetrokken/ niet ontvankelijk In procedure bij commissie beroep- en bezwaarschriften Ongegrond Gegrond nog in behandeling NB: De status van de bezwaren is aangegeven per datum van opmaak van de jaarrekening. Uitgelicht Stimulans voor replicatiestudies Sinds september 2016 heeft NWO een speciaal financieringsinstrument voor replicatieonderzoek. Niet eerder zette een wetenschapsfinancier deze stap. Reacties op dit initiatief in het onderzoeksveld en bij partners in binnen- en buitenland zijn positief: replicatie van onderzoek prijkt hoog op de wetenschappelijke wensenlijstjes. Wetenschap moet betrouwbaar en robuust zijn en daarvoor is het nodig dat onderzoek kan worden herhaald en bevestigd. In de praktijk van het onderzoek worden echter regelmatig toevalsbevindingen gedaan, niet-opzettelijke fouten gemaakt, en er wordt selectief over onderzoeksresultaten gerapporteerd. In de praktijk is voor replicatieonderzoek vaak geen tijd en geen geld en het heeft weinig status. Daarom stelt NWO gedurende drie jaar drie miljoen euro ter beschikking voor een proef.

59 57 Hoofdstuk 2 Werkwijze NWO vindt dat replicatieonderzoek meer gangbaar moet worden. De proef is gericht op twee vormen van herhalingsonderzoek. De eerste is reproductie: een hernieuwde analyse van de bestaande dataverzameling uit de oorspronkelijke studie. De tweede is replicatie: nieuwe dataverzameling met hetzelfde onderzoeksprotocol als in de oorspronkelijke studie. Door onderzoek te repliceren wordt de transparantie en kwaliteit van onderzoek en onderzoeksresultaten vergroot, en kunnen wetenschappers met vertrouwen voortbouwen op eerder aangetoonde en bevestigde resultaten. (Beeld: Yooniq Images / Alamy Stock Photo) De proef betreft alleen zogeheten hoeksteenonderzoek: onderzoek op basis waarvan belangrijke beleidsbeslissingen worden genomen of dat mogelijk grote gevolgen heeft voor wetenschap of het publieke debat. Wetenschappers mogen bovendien niet hun eigen onderzoek repliceren. Tot slot bestrijkt de proef alleen het terrein van de sociale wetenschappen en gezondheidsonderzoek en zorginnovatie. Door deze proef hoopt NWO inzicht te krijgen in de manier waarop replicatieonderzoek op een goede manier kan worden opgenomen in alle onderzoekprogramma s. Ook biedt het inzicht in en reflectie op de eisen die NWO stelt aan de methodologie en de transparantie van onderzoek. Zo wordt tegelijkertijd de werkwijze van NWO zelf onder de loep genomen. Verantwoorde onderzoekspraktijken bevorderen Via medefinanciering van het in 2016 gestarte ZonMw-programma Bevorderen van Verantwoorde Onderzoekspraktijken (BVO) draagt NWO bij aan het bevorderen van een goede onderzoekspraktijk. Onder het motto Adding value to research wil dit programma toepassingsgerichte kennis ontsluiten wat werkt? om de onderzoekspraktijken van kennisinstellingen, beleidsmakers, financiers en evaluatoren te kunnen verbeteren. Belangrijke aandachtspunten zijn bijvoorbeeld: het expliciet maken van normen en waarden op de werkvloer en in verschillende onderzoeksculturen, het belang van goed onderwijs in de onderzoekspraktijk, de reflectie op het systeem van peer review en de waarde van open access. De meningen over deze onderwerpen lopen zeer uiteen en discussies hierover zijn veelal anekdotisch van aard. Daarom is er behoefte aan onderzoek naar de factoren die de betrouwbaarheid en onafhankelijkheid van wetenschappelijk onderzoek en het wetenschapssysteem bepalen. Professor Eduard Klasen, voorzitter van de programmacommissie, is samen met professor Lex Bouter (hoogleraar methodologie en integriteit aan de Vrije Universiteit) initiatiefnemer van het programma: Ik vind het cruciaal dat ZonMw en NWO, als belangrijke onderzoeksfinanciers, het initiatief voor dit programma hebben genomen nadat de NFU, de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra, de eerste stap had gezet. En dat ze het van een startbudget hebben voorzien. Dit was een stimulans voor het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport en het Diabetesfonds, om ook aan het programma bij te dragen. Ik verwacht dat dit een olievlekwerking zal hebben, zodat zich uiteindelijk meer medefinanciers zullen melden. Gezien het aantal ingediende aanvragen voor de eerste ronde, is het veld er klaar voor. Het BVO-programma loopt vijf jaar.

60 58 Hoofdstuk 2 Werkwijze Women In Science Excel: Eerste WISE-toekenningen Vrouwelijke wetenschappers krijgen voortaan meer kans om door te stromen naar een toppositie aan één van de onderzoeksinstituten van NWO. Dat maakte minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap bekend op 25 april 2016, tijdens de Hannover Messe, de grootste industriële beurs ter wereld. NWO heeft hiervoor het tenure track - programma Women In Science Excel (WISE) in het leven geroepen. Het programma wil de diversiteit in de wetenschap bevorderen. Bussemaker: Een divers opgebouwd team is een voorwaarde voor innovatief, creatief en baanbrekend onderzoek. (Beeld: Shutterstock.com) Het WISE-programma ging in juni van start en begin januari 2017 maakte NWO de eerste vier toekenningen bekend. Dr. Elisabeth Adams, dr. Barbora Hola, dr. Stacey Jeffery en dr. Anja Spang kregen een positie toegewezen aan de onderzoeksinstituten ASTRON, NSCR, CWI respectievelijk NIOZ. De talentvolle vrouwelijke wetenschappers werden geselecteerd uit 106 sollicitanten. Zij kennen een indrukwekkende, internationale carrière. Adams gaat onderzoek doen naar dwergstelsels als proefbank voor kosmologie en de formatie van de Melkweg. Zij werd geselecteerd vanwege haar grote onderzoeksimpact. Hola wil een centrum opzetten voor empirische juridische studies naar internationaal strafrecht. Zij werd geroemd om de maatschappelijke relevantie van haar onderzoek en haar ambitieuze en originele onderzoeksvoorstel voor het NSCR. Jeffery krijgt een positie aan het CWI vanwege onder andere haar heldere onderzoeksplan over het gebruik van kwantumcomputers in termen van berekeningen en informatiebeveiliging, en haar uitgebreide academische track record. En Spang sprong eruit vanwege haar visie en haar ambitieuze en gedetailleerde onderzoeksvoorstel. Zij gaat onderzoek doen naar oerbacteriën voor nieuwe inzichten in de vroege evolutie van leven op aarde en het functioneren van mariene ecosystemen. Het programma WISE is geïntroduceerd omdat vrouwen nog steeds zijn ondervertegenwoordigd in de top van de wetenschap: van alle hoogleraren was in 2015 slechts 17 procent vrouw. Daarom biedt WISE talentvolle nationale en internationale onderzoekers een loopbaantraject naar een vaste positie. De posities zijn bedoeld voor jonge vrouwelijke onderzoekers, die minimaal drie jaar geleden zijn gepromoveerd. Zij dienen een onderzoeksvoorstel in en geven aan bij welk NWO-instituut ze willen werken. De succesvolle kandidaten krijgen voor vijf jaar een positie aangeboden bij het instituut van keuze. Hebben zij die vijf jaar met goed resultaat afgerond, dan krijgen ze een vaste aanstelling aan het instituut. Het WISE-programma voorziet de komende vijf jaar in twintig posities bij de NWO-onderzoeksinstituten en ARCNL, het Advanced Research Center for Nanolithography. De volgende ronde staat gepland voor de zomer van 2017.