NWO-jaarverslag Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Transcriptie

1 NWO-jaarverslag 2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

2

3 NWO Jaarverslag 2017 Den Haag, Juli 2018 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

4 Colofon Dit gedrukte jaarverslag bevat de bestuurlijke verantwoording over 2017 van de raad van bestuur van NWO op basis van de prestatie-indicatoren en de jaarrekening. Het is in het bijzonder bedoeld voor de opdrachtgevers van NWO en haar bestuurlijke relaties in de wetenschap. Het jaarverslag is ook op internet te vinden op NWO De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek is een van de belangrijkste wetenschapsfinanciers in Nederland en zorgt voor kwaliteit en vernieuwing in de wetenschap. NWO investeert jaarlijks bijna 900 miljoen in nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek, onderzoek met betrekking tot maatschappelijke uitdagingen en onderzoeksinfrastructuur. Op basis van adviezen van deskundige wetenschappers en experts uit binnen- en buitenland selecteert en financiert NWO onderzoeksvoorstellen. NWO stimuleert nationale en internationale samenwerking, investeert in grote onderzoeksfaciliteiten, bevordert kennisbenutting en beheert onderzoeksinstituten. NWO financiert bijna onderzoeksprojecten aan universiteiten en kennisinstellingen. Uitgever Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) Postbus AC Den Haag T: +31 (0) E: W: Den Haag, juli 2018

5 Inhoudsopgave Voorwoord 5 NWO in het kort 7 1 Beleid en programma s 11 A Strategievorming en samenwerking 11 Uitgelicht 12 B Talent en vrij onderzoek 14 Talent stimulerentalent stimuleren 14 Vrije competitie 17 Zwaartekrachtprogramma 17 Uitgelicht 17 C Bijdrage aan maatschappelijke en economische uitdagingen 20 Nationale Wetenschapsagenda 20 Nieuw Kennis- en Innovatiecontract 20 Kennisbenutting 21 Regieorganen 22 Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA (NRPO SIA) 22 Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek 22 Uitgelicht 22 D Grootschalige onderzoeksfaciliteiten 24 E Instituten 25 Instituten en internationale infrastructuur 25 Vorming van de nieuwe institutenstichting NWO-I 25 Evaluaties van de instituten 25 Dynamisering van het institutenstelsel: portfolio evaluatie Enkele instituten uitgelicht 26 F Internationaal beleid 27 NWO-WOTRO Science for Global Development 27 NWO en Science Europe 27 Tien jaar European Research Council 27 Derde-landenbeleid in Uitgelicht 28 G Open Science 30 Nationaal Plan en Platform Open Science 30 Open Science in Europa 30 NWO Stimuleringsfondsen Open Access 30 Uitgelicht 30 2 Werkwijze 33 Beoordeling van onderzoeksvoorstellen 33 Bezwaren 33 Meldpunt wetenschappelijke integriteit 34 Gelijke kansen voor vrouwen en mannen 34 Uitgelicht 35

6 3 Organisatie en Bedrijfsvoering 37 A NWO-organisatie, governance en transitie 37 NWO-organisatie 37 Raad van bestuur 37 Raad van toezicht 37 Auditcommissie 37 Adviesraad 38 Domeinbesturen 38 Organogram 39 B Personeel 40 Algemeen 40 Kerncijfers personeel Diversiteitsbeleid NWO 41 Leiderschapsprogramma 41 Beheersing na ontslag 41 C Financiën 42 Financieel kader en indicatoren Continuïteitsparagraaf en financieel perspectief 50 Financieel beleid 53 Risicoparagraaf 54 Risicomanagementbeleid 54 Risicobereidheid 55 Belangrijkste risico s 55 Liquiditeiten NWO 56 4 Jaarverslag raad van toezicht 57 5 Jaarrekening 59 Overige gegevens 131 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 131 Bijlage 1 Exploitatie overzicht 2017 specifieke bijdragen 137 Bijlage 2 Samenstelling besturen NWO-koepel in

7 5 Voorwoord Voorwoord In het jaar 2017 heeft NWO hard gewerkt aan de ontwikkeling van het nieuwe strategisch plan voor Het veld en onze partners hebben we uitgebreid geraadpleegd om hun bijdrage mee te nemen. Wetenschappelijke kwaliteit en maatschappelijke impact vormen de stip op de horizon voor NWO in de komende jaren. Om die kwaliteit en impact te realiseren bieden we ruimte aan de hele kennisketen en verbinden we de agenda s van alle relevante partijen. Dit betekent dat NWO haar verbindende rol nadrukkelijk gaat invullen. Deze verbindende rol komt in het afgelopen jaar op verschillende punten terug. Met de middelen voor de Startimpuls die in 2017 beschikbaar kwamen, heeft NWO een begin gemaakt met de uitvoering van de Nationale Wetenschapsagenda. Door de extra middelen die het nieuwe kabinet uittrekt voor wetenschappelijk onderzoek kan NWO de komende jaren verder gaan met de uitvoering van de NWA, om een aantal belangrijke maatschappelijke uitdagingen aan te gaan. Door het uitvoeren van de NWA stimuleert NWO samenwerking en verbinding tussen universiteiten, onderzoeksinstituten, maatschappelijke instellingen, vakdepartementen, bedrijven en overige kennisorganisaties. Eind 2017 is ook het nieuwe kennis- en innovatiecontract afgesloten. Als NWO continueren we hiermee het onderzoek in het kader van het topsectorenbeleid en verbinden we de topsectoren deels in een cross sectoraal programma. Want steeds meer grote maatschappelijke vraagstukken, zoals bijvoorbeeld de energietransitie, vragen om sector overstijgend onderzoek. Verder loopt er sinds eind 2017 een proef met Industrial Doctorates. Dit programma voor promovendi in het bedrijfsleven biedt een impuls voor de samenwerking tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven, in het bijzonder het midden- en kleinbedrijf. Met het Open Access-beleid om publicaties van onderzoek dat is gefinancierd met publieke middelen voor iedereen gratis toegankelijk te maken, is in Europa de afgelopen jaren een duidelijke slag gemaakt. NWO heeft daarbij een voortrekkersrol vervuld. Nu gaan we een stap verder en nemen we het voortouw op het gebied van Open Science, om ook de gegevens die voortkomen uit publiek gefinancierd onderzoek voor iedereen toegankelijk te maken. NWO heeft binnen Europa de taak op zich genomen om de richtlijnen in de financieringsrondes ( calls ) met betrekking tot het beschikbaar stellen van onderzoeksdata te harmoniseren voor alle Europese onderzoeksfinanciers. Ook dit past bij onze verbindende rol. En in een nationale en een internationale conferentie heeft NWO in 2017 de problematiek met betrekking tot aanvraagdruk aan de orde gesteld. Want het systeem waarbij experts de onderzoeksvoorstellen beoordelen, staat in veel landen onder druk door het grote aantal onderzoeksvoorstellen. De aanbevelingen uit de conferenties, die de minister van OCW integraal heeft overgenomen, werken we nu uit in goed overleg met de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU). Als organisatie hebben we de afgelopen jaren toegewerkt naar een nieuw organisatiemodel dat meer is gericht op verbinding en samenwerking. Met de fusie van de NWO-instituten in de NWO-Institutenorganisatie en de inrichting van de NWO-domeinen is de eerste fase van deze transitie in 2017 afgerond. Uit de vele nieuwe taken die op ons afkomen, blijkt dat de buitenwereld vertrouwen in ons heeft. Wij vatten dit op als een compliment voor NWO. In dit jaarverslag doen wij beknopt verslag van onze activiteiten, de ontwikkelingen en besteding van middelen, waarbij enkele activiteiten zijn uitgelicht. Prof. dr. Stan Gielen Voorzitter raad van bestuur NWO

8

9 7 NWO in het kort NWO in het kort 2017 is het derde jaar van de strategieperiode In deze periode richt NWO zich nog nadrukkelijker dan voorheen op haar rol als verbinder van wetenschap, samenleving en bedrijfsleven. Financiering van onderzoeksaanvragen NWO heeft als doel om excellent onderzoek te faciliteren en te stimuleren. Een van de belangrijkste uitgangspunten van NWO is dat de beste onderzoekers en onderzoeksvoorstellen worden geselecteerd. Mede door die inspanning blijft Nederland een belangrijke speler in de internationale onderzoekswereld. In 2017 financierde NWO wetenschappelijk onderzoek en onderzoeksinfrastructuur voor een totaalbedrag van 873 miljoen. Het grootste deel hiervan werd toegekend aan aanvragen ingediend in het kader van de verschillende programma s voor talent en vrij onderzoek ( 299 miljoen). Daarnaast gaf NWO 161 miljoen uit aan onderzoeksinfrastructuur (inclusief instituten), 102 miljoen aan maatschappelijke en economische uitdagingen en 203 miljoen aan overige programma s. Van alle aanvragen die NWO in 2017 ontving, is 30 procent toegekend. Ten opzichte van eerdere jaren is er een licht stijgende trend waarneembaar. In 2016 was het honoreringspercentage nog 27 procent, in procent en in procent. Het percentage verschilt echter wel voor de verschillende strategische financieringsinstrumenten (zie tabel 1). Bij de talentprogramma s is het percentage relatief laag, namelijk 17 procent. Instrumenten gericht op maatschappelijke uitdagingen en onderzoeksfaciliteiten en -apparatuur kennen daarentegen hogere honoreringspercentages. Tabel 1 Verhouding aantal (voor)aanvragen en toekenningen per strategische indeling Strategische indeling financieringsinstrumenten Aantal (voor) aanvragen Aantal toekenningen Honoreringspercentage Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Talent % 18% Vrije competitie % 31% Onderzoeksfaciliteiten en -apparatuur % 61% Maatschappelijke uitdagingen % 41% Overig* % 22% Totaal * Overig : veelal kleine programma s gericht op internationalisering of kennisbenutting: o.a. de samenwerkingen met China, India en Brazilië en bezoekersbeurzen, evenals KIEM, Take-off en programma s van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek en WOTRO.

10 8 NWO in het kort Aanvragen Honoreringen Talent Vrije competitie Maatschappelijke uitdagingen Onderzoeksfaciliteiten en -apparatuur Overig Figuur 1 Percentage aanvragen en percentage toekenningen naar strategisch doel Onderzoekers en onderzoeksprojecten De door NWO toegekende subsidies komen voor een belangrijk deel ten goede aan de aanstellingen van wetenschappelijk personeel (zie tabel 2). NWO financierde in 2017 bijna fte wetenschappelijk personeel aan diverse onderzoeksinstellingen, waaronder ook hbo-instellingen. NWO financierde in totaal ruim lopende onderzoeksprojecten (zie tabel 3). Het aantal lopende onderzoeksprojecten beslaat naast de in 2017 toegekende onderzoeksprojecten ook de onderzoeksprojecten die in eerdere jaren zijn toegekend, maar die nog niet in 2017 zijn afgerond of die pas in de loop van 2017 zijn afgerond. Tabel 2 Door NWO (mede) gefinancierd wetenschappelijk personeel (WP) en niet wetenschappelijk personeel (NWP) Fte Totaal WP NWP Universiteiten NWO-instituten(organisatie)* KNAW-instituten Overige onderzoeksinstellingen** NWO-bureau Totaal * NWO-instituten: De aantallen zijn incl. medewerkers die worden gefinancierd uit de basisfinanciering van de instituten van NWO. ** Onder overige onderzoeksinstellingen vallen o.a. hbo-instellingen, TNO, Max Planck Instituut, KNMI, DELTARES en NKI.

11 9 NWO in het kort Tabel 3 Verdeling lopende onderzoeksprojecten Indeling Totaal universiteiten Totaal NWO-instituten(organisatie) Totaal KNAW-instituten Totaal Overige instellingen (o.a. hbo-instellingen) NWO-Totaal Publicaties en andere resultaten In 2017 verschenen ruim wetenschappelijke publicaties en andere resultaten van - door NWO gefinancierde projecten. 45 procent van die wetenschappelijke publicaties werd gepubliceerd in Open Access tijdschriften en andere wetenschappelijke publicaties (zie tabel 4). Dit is een stijging ten opzichte van voorgaande jaren. In 2014 werd nog slechts 14 procent van alle publicaties Open Access gepubliceerd (zie grafiek 1). Een aanzienlijk deel van de lopende onderzoeksprojecten valt nog niet onder de strengere voorwaarden, die NWO eind 2015 heeft gesteld met betrekking tot Open Access publiceren. Voor de komende jaren is dus, conform de doelen van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en van NWO, te verwachten dat het percentage Open Access gepubliceerd onderzoek verder toeneemt. Tabel 4 Publicaties en andere resultaten van NWO-projecten Type publicaties Wetenschappelijke tijdschriften/boeken Proefschriften Overige Gepubliceerd via Open Access (OA) % van het totaal aantal publicaties OA gepubliceerd 34,3% 45,0% Toelichting: Dit overzicht is een weergave van alle door de onderzoekers geregistreerde output. Dit is waarschijnlijk een onderschatting van de werkelijke aantallen. NWO werkt samen met de VSNU, KNAW en SURF aan randvoorwaarden voor optimale registratie. Wetenschappelijke tijdschriften / boeken: boeken (monografie), hoofdstukken in boek/boek bijdragen, academische publicaties. Overig: octrooien, databestanden, redacties, prijzen, columns, posterpresentaties, conference papers, publicaties voor een breed publiek/professionals en overige wetenschappelijke bijdragen Grafiek 1 Percentage publicaties Open Access gepubliceerd

12

13 11 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s 1 Beleid en programma s A Strategievorming en samenwerking NWO zet in op meer samenwerking en verbinding om beter in te spelen op ontwikkelingen in de wetenschap én de maatschappij. In 2017 heeft NWO het onderzoeksveld op verschillende manieren betrokken. Zo raadpleegde NWO het wetenschappelijke en maatschappelijke veld, de opdrachtgevers, samenwerkingspartners en andere relevante partijen uitgebreid om hun bijdrage mee te nemen in het nieuwe strategische plan dat in april 2018 is verschenen. Daarnaast heeft NWO in 2017 nauw samengewerkt met haar partners om oplossingen te formuleren om de aanvraagdruk voor wetenschappers in Nederland te verminderen. Deze en andere voorbeelden van hoe NWO in het afgelopen jaar de samenwerking en verbinding met het veld heeft opgezocht, worden hieronder kort beschreven. Samen werken aan oplossingen: werkconferenties aanvraagdruk Welke maatregelen zijn nodig om de aanvraagdruk te verminderen en hoe kunnen de NWO-beoordelingsprocedures worden verbeterd? Op 4 april 2017 organiseerde NWO een nationale werkconferentie in de Rode Hoed te Amsterdam. Het doel van deze werkconferentie was om samen met wetenschappers, bestuurders van kennisinstellingen, beleidsmakers en partners van NWO (o.a. KNAW, VSNU en ministeries) antwoorden te formuleren op deze vragen. Op 29 en 30 juni organiseerde NWO vervolgens een internationale werkconferentie met zusterorganisaties uit het buitenland. Tijdens deze conferentie konden deelnemers hun ervaringen en good practices met het systeem van peer review uitwisselen. De resultaten van beide conferenties leverden input voor de maatregelen die NWO in het najaar van 2017 heeft aangekondigd om de aanvraagdruk voor wetenschappers te verminderen. Het resultaat van dit bijzondere samenwerkingstraject is een aantal breed gedragen maatregelen die NWO in overleg met haar partners in de loop van 2018 zal gaan invoeren. Het streven van NWO is om het honoreringspercentage voor elk financierings-instrument niet lager dan 25 procent te laten zijn. Een van de maatregelen is dat NWO gaat onderzoeken of voorselectie op grond van cv s bij de Vernieuwingsimpuls bijdraagt tot een lagere aanvraagdruk. Onderzoekers en domeinbestuur verbonden in nieuwe NWO-adviesstructuur De organisatiestructuur van NWO maakte in 2017 grote veranderingen door. Negen wetenschapsgebieden zijn geclusterd tot vier domeinen. Hoe organiseer je de samenwerking en verbinding tussen domein(bestuur) en achterban? Dit deed het bestuur van het NWO-domein door eind 2017 zeven disciplinaire adviescommissies in te stellen. De adviescommissies, tafels genoemd, bestaan uit onderzoekers en vertegenwoordigers uit maatschappij en bedrijfsleven. De tafels hebben een belangrijke rol bij het ondersteunen en het adviseren over strategie, onderzoeksprogramma s en de versterking van het onderzoeksveld. Ook kunnen de tafels het bestuur voeden met signalen uit de achterban. Op deze manier leveren de tafels als verbindende schakel met het veld een belangrijke bijdrage om NWO te helpen haar rol als wetenschapsfinancier, coördinator en makelaar goed te vervullen. De adviesstructuur zal in 2018 verder worden ontwikkeld. Samen brainstormen over kansen in nieuw NWO Op 16 november 2017 vond voor het eerst de Synergieconferentie plaats. Deze bijeenkomst, die was georganiseerd door het NWO-domein Sociale en Geesteswetenschappen (SGW), was bedoeld om samen met onderzoekers en andere geïnteresseerden te brainstormen over welke kansen het nieuwe NWO biedt voor inspirerende nieuwe (discipline-overstijgende) netwerken en richtingen voor strategie en beleid. In Uitgelicht Synergieconferentie trekt zo n 200 belangstellenden uit sociale en geesteswetenschappen staat meer informatie over de succesvolle eerste editie van de Synergieconferentie.

14 12 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Samenwerking in programma s: Explorail NWO werkt samen met verschillende partners in onderzoeksprogramma s. In 2012 ging het onderzoeksprogramma ExploRail van start, een bijzondere samenwerking tussen ProRail en NWO. De hoofdvraag: Hoe maak je het Nederlandse spoor voor de toekomst zo goed mogelijk bestand tegen verstoringen en hoe werken we daar met verschillende partijen optimaal in samen? Het programma is in het najaar van 2017 afgesloten met een conferentie, een video en een magazine. In Uitgelicht Wetenschap en praktijk samen op weg naar een toekomstbestendig spoor meer informatie over dit bijzondere samenwerkingsprogramma. Uitgelicht Synergieconferentie trekt zo n 200 belangstellenden uit sociale en geesteswetenschappen Op 16 november 2017 organiseerde het NWO-domein SGW de Synergieconferentie Creating common ground for the social sciences and humanities. De conferentie vond plaats in Utrecht en werd bijgewoond door zo n 200 mensen uit de verschillende disciplines die in het nieuwe onderzoeksdomein verenigd zijn. De organisatiestructuur van NWO heeft in 2017 grote veranderingen doorgemaakt, onder andere met de clustering van negen wetenschapsgebieden tot vier domeinen. Die nieuwe structuur kan kansen bieden voor meer samenwerking, inspirerende nieuwe netwerken en nieuwe richtingen voor strategie en beleid. Maar hoe die kansen te benutten, hoe synergie te bereiken, en wat moet NWO doen om dit alles te ondersteunen en te faciliteren? Daarover ging men in gesprek tijdens de conferentie. Barbara Vis en Miko Flohr, twee jonge onderzoekers, spraken een column uit over de kansen en bedreigingen die zich voordoen als je zoveel onderzoeksdisciplines in één domein verenigt. Keynote-spreker professor Chad Gaffield hoogleraar Geschiedenis en digitalisering aan de Universiteit van Ottawa en voormalig president van de federale Social Sciences and Humanities Research Council van Canada (SSHRC) inspireerde met enkele voorbeelden uit Canada van nieuwe strategieën voor de financiering van onderzoek. In twee rondes met parallelle workshops kon men met elkaar in gesprek gaan over actuele vraagstukken: Hoe kunnen data-infrastructuren het onderzoek in de sociale en geesteswetenschappen aanjagen? Hoe beoordeel je aanvragen uit meer dan veertig verschillende disciplines? Wat kun je doen aan aanvraagdruk? En hoe ga je om met alternatieve feiten? NWO-voorzitter Stan Gielen en Dirk-Jan den Boer, directeur van het SGW-domein, rondden de bijeenkomst af. Bij de evaluatie beoordeelden de aanwezigen de conferentie als goed. Het is de ambitie deze conferentie jaarlijks te organiseren. De tweede editie volgt in het begin van 2019.

15 13 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Wetenschap en praktijk samen op weg naar een toekomstbestendig spoor Een bijzonder samenwerkingsprogramma tussen praktijk en wetenschap, sociale en technologische wetenschappen en publiek en privaat. Met twee onderzoekslijnen, een budget van vijf miljoen euro, negen projecten en negentien promovendi. Dat is ExploRail, het vijfjarig onderzoeksprogramma van ProRail samen met NWO, in een notendop. Centraal stond de vraag: Hoe maak je het drukke Nederlandse spoor voor de toekomst zo goed mogelijk bestand tegen verstoringen en hoe werken verschillende partijen daarin optimaal samen? Op 10 en 11 oktober 2017 werd het programma afgesloten met een ExploRail symposium en ExploRail festival. ExploRail is een succesvol programma, zegt Inge Drijfhout, de secretaris voor dit onderzoeks-programma. Alle projecten zijn goed afgerond, of staan op het punt te worden afgerond. Wat het vooral bijzonder maakt, is dat het programma niet alleen naar de technische kant van spoorinnovatie kijkt, maar ook naar de sociaal-organisatorische aspecten die daarmee gepaard gaan. ProRail vond het erg belangrijk om ook die kant in het onderzoek mee te nemen. Meer informatie over de projecten is terug te vinden op de website van het programma (zie beneden). Om de verbinding te leggen tussen wetenschap en praktijk zijn alle projecten begeleid door ten minste één hoogleraar en door een research coach vanuit ProRail. Op dit moment inventariseert ProRail de mogelijkheden om de onderzoeksresultaten te implementeren. Drijfhout: Het implementeren daarvan binnen zo n complexe organisatie gaat niet van de ene op de andere dag, maar ProRail hecht grote waarde aan de toepassing van de verkregen wetenschappelijk onderbouwde resultaten. Een van de concrete uitkomsten die voortkwam uit dit programma is het succesvol toepassen van beeldherkenningstechnieken voor het opsporen van slijtage en andere problemen aan de spoorinfrastructuur. Zie ook

16 14 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s B Talent en vrij onderzoek Individuele talentontwikkeling en selectie van de beste onderzoekers en onderzoeksvoorstellen zijn belangrijke uitgangspunten van NWO. In 2017 kregen 403 onderzoekers in uiteenlopende stadia van hun carrière een talentbeurs om hun vernieuwende ideeën en hun wetenschappelijke loopbaan te ondersteunen. Daarnaast kende NWO financiering toe aan 266 projecten in de vrije competitie. NWO hecht groot belang aan ruimte voor wetenschappelijke creativiteit en biedt daarom financiering voor ongebonden wetenschap (vrij onderzoek). Ongebonden of vrij onderzoek wil zeggen dat de aanvrager het onderzoeksthema zelf kan kiezen. Talent en vrij onderzoek staan centraal in NWO s talentprogramma s en vrije competitie, waar we hieronder verder op ingaan. We besteden ook aandacht aan het Zwaartekrachtprogramma, waarvan NWO in opdracht van OCW de selectieprocedure uitvoert. Talent stimuleren Individuele NWO-beurzen en -premies zijn er voor alle onderzoekers: van jonge onderzoekers die aan het begin staan van hun wetenschappelijke carrière tot en met zeer gevorderde en vooraanstaande wetenschappers. Talentprogramma s Tot de talentprogramma s behoren: de Spinozapremies de Vernieuwingsimpuls (Veni: 0 3 jaar na promotie, Vidi: 3 8 jaar na promotie, Vici: 8 15 jaar na promotie) de promotiebeurs voor leraren Rubicon (buitenlandervaring voor recentelijk gepromoveerde onderzoekers) Aspasia (vrouwelijk talent in hogere posities) disciplinegerichte talentprogramma s Tabel 5 geeft per programma een overzicht van het aantal (voor)aanvragen en toekenningen, uitgesplitst naar man/vrouw in Het aantal aanvragen voor de talentprogramma s ligt al jaren hoog. Met ruim aanvragen vormt het jaar 2017 daarop geen uitzondering. De aanvraagdruk ligt met name bij de Vernieuwingsimpuls hoog. NWO heeft in 2017 in samenspraak met haar partners maatregelen geformuleerd om de aanvraagdruk voor onderzoekers in Nederland te verminderen. Een deel van deze maatregelen richt zich in het bijzonder op de Vernieuwingsimpuls. In 2018 zal een begin worden gemaakt met de implementatie van deze maatregelen. Tabel 5 Aantal (voor)aanvragen, toekenningen talentprogramma s Talentprogramma s Aantal (voor) aanvragen* Aantal toekenningen Honoreringspercentage Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Vernieuwingsimpuls-Veni % 13% Vernieuwingsimpuls-Vidi % 18% Vernieuwingsimpuls-Vici % 16% Promotiebeurs voor leraren % 40% Rubicon % 32% Talentprogramma s domein specifiek** % 56% Totaal % 19% * Het aantal (voor)aanvragen is het aantal initieel ingediende aanvragen. Dit kunnen vooraanvragen zijn of uitgewerkte aanvragen. Vooraanvragen zijn beknopt en kosten de onderzoeker minder tijd. NWO beoordeelt deze vooraanvragen op haalbaarheid en adviseert onderzoekers om deze wel of niet uit te werken in een aanvraag. ** Onder Talentprogramma s domein specifiek vallen de programma s Natuurkunde/v Stimuleringsprogramma, Museumbeurzen, Wiskundeleraar in onderzoek, en Promoties in de geesteswetenschappen.

17 15 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Spinozapremies De Spinozapremie bedraagt 2,5 miljoen, te besteden aan wetenschappelijk onderzoek. De premie is een eerbewijs en een stimulans voor verder onderzoek, waarmee NWO talent en toponderzoek in Nederland stimuleert. De laureaten van 2017 zijn: professor dr. Eveline Crone (Neurocognitieve ontwikkelingspsychologie, Universiteit Leiden), professor dr. Michel Orrit (Spectroscopie van moleculen in gecondenseerde materie, Universiteit Leiden), professor dr.ir. Alexander van Oudenaarden (Quantitative biology of gene regulation, Universiteit Utrecht/Hubrecht Instituut) en professor dr. Albert Heck (Scheikunde en Farmaceutische wetenschappen, Universiteit Utrecht). Zij kregen de premie vanwege hun uitstekende verdiensten in hun vakgebied en hun onbetwiste internationale reputatie. In Uitgelicht De ontdekkingsreis van Spinozalaureaat Albert Heck leest u het verhaal van één van hen. Tijdens de uitreiking van de Spinozapremies in september 2017 kondigde staatssecretaris Dekker (OCW) aan dat vanaf 2018 de Stevinpremie als nationale prijs voor kennisbenutting in het leven geroepen wordt. Vanaf 2018 zal NWO jaarlijks twee Stevinpremies uitreiken aan wetenschappers die met hun onderzoek grote economische of maatschappelijke impact hebben (gehad). Het premiebedrag bedraagt, net als bij de Spinozapremie, 2,5 miljoen. Vernieuwingsimpuls De Vernieuwingsimpuls is het belangrijkste individuele financieringsinstrument van NWO, met een financieel volume van circa 160 miljoen per jaar. In 2017 ontvingen 281 onderzoekers via dit instrument financiering om hun carrière vooruit te brengen. Eén van hen was dr. Jaime Hoogesteger van Dijk. Zijn onderzoek wordt nader toegelicht in de Uitgelicht Rurale gemeenschappen in Guanajuato onder druk door overexploitatie grondwater. Carrièreverloop laureaten Vernieuwingsimpuls Een belangrijk doel van de Vernieuwingsimpuls is onderzoekers perspectief te bieden op een wetenschappelijke carrière. In figuur 2 is voor Veni-, Vidi- en Vici-laureaten vanaf het begin van de Vernieuwingsimpuls in 2000 het carrièreverloop in beeld gebracht. Uit de figuren is af te leiden dat een groot deel van de laureaten na afloop van het project een hogere positie heeft dan bij aanvang. Figuur 2 Carrières laureaten Vernieuwingsimpuls (sinds 2000) Aanvang project Einde project 25% 2% 3% 5% 3% 71% 13% 37% 42% Postdoc Universitair docent Universitair hoofddocent Hoogleraar Buiten de wetenschap/overig Figuur 2a Aanstelling Veni-laureaten bij aanvang vs. bij einde project

18 16 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Van de Veni-laureaten die sinds het begin van de Vernieuwingsimpuls tot en met 2017 projectfinanciering hebben ontvangen én hun Veni-onderzoek hebben afgerond, heeft 71 procent bij aanvang een positie als postdoc en 25 procent een aanstelling als universitair docent. Na afloop is dit respectievelijk 37 en 42 procent. Bovendien is 13 procent van de Veni-laureaten aan het einde van het project universitair hoofddocent en 3 procent hoogleraar. Aanvang project Einde project 18% 2% 4% 5% 6% 31% 37% 18% 46% 34% Postdoc Universitair docent Universitair hoofddocent Hoogleraar Buiten de wetenschap/overig Figuur 2b Aanstelling Vidi-laureaten bij aanvang vs. bij einde project Van de 701 Vidi-laureaten heeft 31 procent bij aanvang een postdoc-positie en 46 procent is universitair docent. Gedurende de looptijd van het project maakt een aanzienlijk deel van de laureaten promotie. Aan het einde van het project is namelijk 34 procent universitair hoofddocent en 37 procent hoogleraar. Aanvang project Einde project 2% 5% 1% 8% 9% 54% 30% 91% Postdoc Universitair docent Universitair hoofddocent Hoogleraar Buiten de wetenschap/overig Figuur 2c Aanstelling Vici-laureaten bij aanvang vs. bij einde project Bij de 226 Vici-laureaten is bij aanvang 9 procent universitair docent, 30 procent universitair hoofddocent en 54 procent hoogleraar. Na afloop is maar liefst 89 procent hoogleraar en 8 procent universitair hoofddocent.

19 17 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Vrije competitie De vrije competitie kent projectfinanciering voor zowel individuele onderzoekers als onderzoeksgroepen. In 2017 hadden alle NWO-domeinen één of meerdere financieringsinstrumenten in de vrije competitie. Tabel 6 Aantal aanvragen en toekenningen in de vrije competitie per NWO-onderdeel Organisatieonderdeel Aantal (voor)aanvragen Aantal toekenningen Man Vrouw Man Vrouw Sociale en Gedragswetenschappen Toegepaste en Technische Wetenschappen Regieorgaan SIA ZonMw Totaal Zwaartekrachtprogramma In mei 2017 heeft de minister van OCW aan een zestal consortia financiering toegekend in het kader van het Zwaartekrachtprogramma. Met dit programma wordt langdurige samenwerking tussen onderzoeksgroepen gestimuleerd. Geselecteerde wetenschappelijke consortia behoren tot de wereldtop op hun gebied of hebben de potentie om die te bereiken. NWO voerde de selectieprocedure uit. Drie van de toekenningen vielen binnen de exacte, technische en natuurwetenschappen, één binnen de levenswetenschappen, en twee toekenningen binnen de sociale en geesteswetenschappen. In 2018 zal een nieuwe ronde van het programma starten. Uitgelicht De ontdekkingsreis van Spinozalaureaat Albert Heck Steeds beter begrijpen hoe het leven in elkaar zit, op moleculair niveau. Dat is de belangrijkste drijfveer van Albert Heck, hoogleraar scheikunde en farmaceutische wetenschappen in Utrecht. In 2017 was hij één van de vier winnaars van de NWO-Spinozapremie, de jaarlijkse prijs voor baanbrekend onderzoek. Heck dankt zijn Spinozapremie aan zijn pionierswerk op het gebied van de massaspectrometrie en proteomics. Hij houdt zich bezig met hoe eiwitmoleculen in een cel in elkaar zitten en hoe ze werken. Met behulp van zijn technieken kan hij inmiddels tienduizenden eiwitten tegelijkertijd in kaart brengen en monitoren. Dat gebeurt door de grote eiwitmoleculen in stukjes te knippen en die stukjes vervolgens te scheiden, te fragmenteren en te wegen. Zo ontstaat een beeld van de bouwstenen van het eiwit. Eiwitten in kaart brengen is belangrijk want, zo zegt Heck: Een lichaam bestaat uit miljarden cellen met elk duizenden verschillende eiwitten. Die eiwitten hebben allemaal een eigen functie. Ze laten cellen specifieke taken uitvoeren, bijvoorbeeld in spiercellen of hersencellen. Maar eiwitten opereren in die cellen niet alleen. Je begrijpt pas hoe een cel werkt als je begrijpt hoe cellulaire eiwitten samenwerken. Die interactieve en dynamische eiwitnetwerken bepalen of een cel, en dus het gehele organisme, gezond is of niet. Nieuwe belangrijke biologische vragen aanduiden, en die dan met behulp van moderne massa-spectrometrie proberen te beantwoorden, ziet Heck als de kern van zijn werk. Daarbij werkt hij vaak samen met deskundigen uit uiteenlopende vakgebieden, bijvoorbeeld voor onderzoek naar menselijke stamcellen, naar de biologische klok van cyanobacteriën, naar kanker of naar alzheimer: Ik voel me in ons onderzoek vaak als een ontdekkingsreiziger die voor het eerst een wereld binnen treedt waarvan niemand weet hoe die er precies uit ziet. Het liefst zou ik bovenop een eiwit in een cel willen zitten en meemaken wat er in de tijd met dat eiwit gebeurt.

20 18 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Inzicht in hoe eiwitten en cellen werken, helpt ook om nieuwe en betere geneesmiddelen te ontwikkelen, die bijvoorbeeld minder bijwerkingen hebben. Ook verwacht Heck in de nabije toekomst te kunnen volgen hoe iemand op een bepaald medicijn reageert door snel en goedkoop de eiwitten in een druppeltje bloed in kaart te brengen. Wat hij met de 2,5 miljoen van de Spinozapremie gaat doen, laat de Spinozalaureaat open: Ik wil dat geld gebruiken voor het mooie onverwachte dat op mijn pad komt. De prijs geeft mij de vrijheid om nieuwe, onbetreden wegen in te slaan. Zie ook: Video 1 Spinoza Laureaat Albert Heck Video 2 Spinoza Laureaat Albert Heck V.l.n.r. professor dr. ir. van Oudenaarde, professor dr. Orrit, professor dr. Heck en professor dr. Cron (Foto: Frisse Focus) Rurale gemeenschappen in Guanajuato onder druk door overexploitatie grondwater Broccoli, wortel, maïs, knoflook, spinazie en asperges: de laatste 25 jaar zijn de productie en de export van verse groenten in Mexico exponentieel gegroeid. Vooral de regio Guanajuato in Centraal-Mexico kent een enorme agro-industriële boom. Die heeft geleid tot meer banen in de regio, maar heeft ook belangrijke (negatieve) consequenties voor mens en milieu. Overexploitatie van grondwater vormt daarbij de kern van het probleem. Dr. Jaime Hoogesteger, opgegroeid in Mexico, onderzoekt deze problematiek vanuit een interdisciplinaire invalshoek: De Veni-beurs van NWO gaf mij de gelegenheid om de complexiteit van deze problematiek te begrijpen en uit te diepen. In mijn onderzoek staan de rechten en de strategieën voor levensonderhoud van arme rurale gemeenschappen in het gebied centraal. Ik kijk bijvoorbeeld hoe de veranderende toegang tot grondwater hun situatie verandert, en ik verken de opties die zij hebben om hun recht op water te garanderen. Guanajuato illustreert een proces dat overal ter wereld aan de gang is: de intensivering en internationalisering van de landbouw, met enorme gevolgen voor lokale gemeenschappen en het waterbeheer ter plekke. In de laatste zeventig jaar zijn in veel gebieden in Guanajuato de grondwaterstanden gezakt, van meter onder het maaiveld tot meter onder het maaiveld. Hierdoor drogen waterputten op en verslechtert de grondwaterkwaliteit. De landbouwsector is hoofdverantwoordelijke voor dit probleem. Het zijn vooral de rurale gemeenschappen die hiervan de dupe zijn. Door de overexploitatie raakt hun drinkwater bijvoorbeeld vervuild met desastreuze gevolgen voor de gezondheid. Het onderzoek van Hoogesteger laat zien hoe vervlochten waterbeheer is geraakt met globalisering. In een context van internationale vrije markten en kapitalisme concentreert de toegang tot water en land zich in de handen van een kleine groep rijken terwijl de armste mensen de gevolgen hiervan hard voelen. Voor het ongelijkheidsprobleem is geen directe oplossing voorhanden: Internationale initiatieven om duurzaam en sociaal verantwoord te produceren bieden tot nu toe te weinig perspectief om diepgaande veranderingen teweeg te brengen. Wel kunnen we proberen de gevolgen voor de rurale gemeenschappen wat te verzachten, bijvoorbeeld door opvang en gebruik van regenwater te stimuleren. Ook ligt er een belangrijke taak om de lokale bevolking te informeren over de waterproblematiek. Lokale ngo s gebruiken de

21 19 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s resultaten van dit onderzoek daarvoor. Hiernaast blijkt uit het onderzoek hoe vervlochten onze westerse consumptie is geraakt met wat er in de rest van de wereld gebeurt. Hoogesteger: Hoe bewuster we ons hiervan worden, hoe bewuster we keuzes kunnen maken over de soort landbouw en gerelateerde maatschappelijke verhoudingen die we willen ondersteunen door onze consumptiepatronen. Zie ook: YouTube Consuming the future YouTube Water goes or where does the water go? Arbeidsongeschiktheidswetgeving, keuringsprocedures en lichamelijke beperkingen in de praktijk: Leren van historisch onderzoek Wanneer is iemand gehandicapt? En wanneer is iemand arbeidsongeschikt? Al sinds de eerste arbeidsongeschiktheidswet de Ongevallenwet in 1901 werd aangenomen, is dit onderwerp van discussie onder politici, artsen en wetenschappers. Voortdurend worden de regels rondom arbeidsongeschiktheid aangescherpt om ervoor te zorgen dat alleen de juiste mensen dat wil zeggen de mensen die echt gehandicapt zijn een uitkering krijgen. Promovenda Nathanje Dijkstra onderzoekt wat het effect is van die scherpere regelgeving op het idee van wie die juiste mensen zijn, en op de manier waarop deze zichzelf en anderen zien. Zij is één van de onderzoekers die dankzij een talentbeurs van NWO in 2017 een begin heeft kunnen maken met haar wetenschappelijke carrière. Al is zij onlangs met haar onderzoek gestart, het onderwerp heeft de interesse van Dijkstra al enkele jaren geleden gewekt: Na de introductie van de Ongevallenwet zag je dat de diagnose traumatische neurose een diagnose die nu niet meer gangbaar is maar die werd gebruikt voor lichamelijk onverklaarbare aandoeningen toenam. In Nederland was men in die tijd zelfs bang voor een epidemische toename. Uit de discussie rond arbeidsongeschiktheid lijkt het alsof er een soort objectieve echtheid bestaat. Maar vanuit het onderzoeksveld van de Disability Studies weten we dat je lichamelijke beperking ook in context moet zien. Iemand die twee benen mist, wordt in zijn functioneren belemmerd door hoge drempels en trappen, maar is niet gehandicapt als het gaat om het voeren van een telefoongesprek. De vraag wie als terechte ontvangers van een uitkering moeten worden gezien, is dus in de keuringspraktijk complexer. Die praktijk vraagt om classificaties, maar die zijn lang niet zo vastomlijnd. Een etiket doet bijvoorbeeld iets met de manier waarop mensen zichzelf zien en hoe ze zich gedragen, en tegelijkertijd zorgen deze gedragingen er weer voor dat het etiket steeds anders wordt gedefinieerd. De vraag die Dijkstra in haar onderzoek centraal stelt, is wat keuringsprocedures en daaruit voortkomende classificaties doen met het zelfbeeld van de getroffenen en met het beeld dat artsen en anderen van hen hebben. Dijkstra benadert haar onderzoek vanuit een sociaal- en cultuurhistorisch perspectief. Zij bestudeert de periode de jaren waarin de Ongevallenwet van kracht was en kijkt daarbij vooral naar gevallen van traumatische neurose en amputatie. Met archiefonderzoek wil ze inzicht verkrijgen in concrete casussen: wat gebeurde er in de keuringspraktijk van die jaren? Hiermee hoopt zij inzicht te bieden in de culturele processen en de rol van classificatie bij keuringsprocedures en daarvan te leren voor de hedendaagse praktijk. Een inzicht dat kan helpen om debatten over regelgeving beter te laten aansluiten op de dagelijkse realiteit van de betrokkenen.

22 20 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s C Bijdrage aan maatschappelijke en economische uitdagingen NWO bevordert de bijdrage van de wetenschap aan maatschappelijke en economische uitdagingen. Daarom financiert NWO onderzoek dat maatschappelijk en economisch van grote relevantie is. Dit doet NWO onder andere via de Nationale Wetenschapsagenda, de topsectoren en door kennisbenutting te stimuleren. Nationale Wetenschapsagenda In opdracht van de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en Economische Zaken en Klimaat heeft de Kenniscoalitie bestaande uit VSNU, KNAW, NWO, Vereniging Hogescholen, TO2, VNO-NCW en MKB-Nederland in 2015 het initiatief genomen voor de ontwikkeling van de Nationale Wetenschapsagenda (NWA). De Nederlandse bevolking heeft in totaal bijna vragen gesteld aan de wetenschap, die vervolgens zijn samengevat in 140 clustervragen. Met hulp van experts uit kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven zijn deze vragen vervolgens in het voorjaar van 2016 uitgewerkt in 25 onderzoekbare thema s, zogeheten routes. In 2017 stelde het ministerie van OCW aan de Kenniscoalitie een bedrag van 32 miljoen beschikbaar om middels de zogeheten Startimpuls een begin te maken met de implementatie van de NWA. Het grootste deel, 20 miljoen, was bestemd voor thematisch onderzoek. OCW heeft NWO verzocht om als kennispartner in de Kenniscoalitie uitvoering te geven aan het NWA Startimpuls-programma, dat gericht was op de volgende drie thema s: Onderwijs en jongeren in een veerkrachtige samenleving Digitalisering als aanjager van vernieuwing Natuurwetenschappelijke kennis als bron van vernieuwend vermogen Het doel van de Startimpuls was om in de geest van de NWA - nieuwe samenwerkingsverbanden te laten ontstaan tussen wetenschap en praktijk: tussen wetenschappers van verschillende disciplines, universiteiten, bedrijven, hogescholen, kennisinstituten, ministeries en maatschappelijke organisaties. De boegbeelden van acht routes die onder bovengenoemde thema s vielen zijn uitgenodigd om, in nauwe samenspraak met de achterban, per route één voorstel van maximaal 2,5 miljoen voor thematisch onderzoek in te dienen. Deze voorstellen zijn door een onafhankelijke commissie beoordeeld op de criteria kwaliteit, verbindingen en relevantie. Op basis van het advies van de beoordelingscommissie heeft de raad van bestuur van NWO besloten om alle aanvragen te honoreren. Nieuw Kennis- en Innovatiecontract In 2017 heeft NWO hard gewerkt aan de bijdrage aan het Kennis- en Innovatiecontract (KIC) voor de topsectoren. 1 In tweejaarlijkse KIC s geven bedrijven, publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen en de overheid hun beoogde bijdragen aan en onderschrijven zij de inhoudelijke ambities voor de topsectoren. Eind 2017 ondertekenden alle betrokken partijen het nieuwe contract voor In totaal wordt in die twee jaar een bedrag geïnvesteerd van 4,7 miljard. NWO draagt hieraan 550 miljoen ( 275 miljoen per jaar) bij uit eigen middelen. Van de NWO-bijdrage dient 200 miljoen te worden ingezet voor publiek-private samenwerkingsinitiatieven met significante cofinanciering en 350 miljoen voor andere programmering. Aan de NWO-programma s in de topsectoren dragen ook andere partijen financieel bij, zoals bedrijven en de ministeries van Economische Zaken en Klimaat en van Buitenlandse Zaken (BZ). In Uitgelicht staan twee voorbeelden van succesvolle samenwerkingen tussen kennisinstellingen en bedrijven in het kader van het vorige KIC Topsectoren zijn gebieden waarin het Nederlandse bedrijfsleven en Nederlandse onderzoekscentra wereldwijd uitblinken. Er zijn negen topsectoren: Agri & Food, Chemie, Creatieve Industrie, Duurzame Energie, High Tech Systemen en Materialen, Logistiek, Life Sciences & Health, Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, Water & Maritiem. Ook zijn er drie topsectordoorsnijdende initiatieven: ICT, Biobased Economy en de Sociale Infrastructuur Agenda

23 21 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Een belangrijk nieuw onderdeel van de NWO-inzet voor is de zogeheten cross-over call, waarvoor in totaal een budget van 40 miljoen beschikbaar is gesteld. Hiermee financiert NWO onderzoek in publiek-private samenwerking dat gericht is op maatschappelijke uitdagingen, waarbij de onderzoeksthema s meerdere topsectoren verbinden. Breed samengestelde multidisciplinaire consortia, bestaande uit publieke en private partners, kunnen onderzoeksvoorstellen als een samenhangend programma indienen. De partners financieren de helft van het programma. NWO stimuleert hiermee inbreng uit alle wetenschappelijke disciplines en de verbinding met toepassingsgericht onderzoek. Kennisbenutting In januari 2017 stuurde staatssecretaris Dekker van OCW een brief getiteld Wetenschap met Impact naar de Tweede Kamer. Hierin kondigde hij onder meer aan dat een deel van het budget voor de NWA Startimpuls door NWO ingezet zou worden voor het Industrial Doctorates-programma. Andere maatregelen uit de brief zijn het voornemen van OCW om samen met NWO te komen tot één nationale prijs voor kennisbenutting de Stevinpremie (zie hoofdstuk 1B Talent en Vrij Onderzoek) en een uitbreiding van de huidige Take-off regeling die NWO uitvoert, zodat ook TO2-starters aanvragen kunnen indienen. Eind 2017 zijn de eerste toekenningen in het kader van de verbrede Take-off regeling bekend gemaakt. Industrial Doctorates Het pilotprogramma Industrial Doctorates heeft tot doel om de samenwerking te bevorderen tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven, in het bijzonder het midden- en kleinbedrijf. Binnen het programma voert de promovendus werkzaamheden uit bij zowel de kennisinstelling als het deelnemende bedrijf. Deze intensieve samenwerking draagt bij aan talentontwikkeling en versterkt of creëert kansen voor toepassing van wetenschappelijke kennis. Juist door wetenschappelijke kennis dichter bij het bedrijfsleven te brengen, is de impact op een toepassing in de praktijk groter. De call for proposals voor de Industrial Doctorates-pilot is in oktober 2017 gepubliceerd; de toekenningen volgen in Prijzen voor kennisbenutting Met de Stevinpremie voegt NWO vanaf 2018 een belangrijke nieuwe prijs voor kennisbenutting toe aan haar prijzenportfolio. Ook in 2017 heeft NWO verschillende prijzen uitgereikt ter bevordering van kennisbenutting: Prof. dr. Andrew Webb, hoogleraar MRI-fysica aan het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), werd benoemd tot Simon Stevin Meester als beloning voor zijn onderzoek naar de verbetering en ontwikkeling van MRI-technieken. Prof. dr. Gijs Wuite en prof. dr. Erwin Peterman, beiden hoogleraar aan de Vrije Universiteit, ontvingen de NWO Natuurkunde Valorisatie Prijs voor het ontwikkelen van nieuwe instrumenten voor baanbrekend onderzoek naar biologische systemen. Geschiedenisleraren Kiki Varekamp en Christiaan Veldman wonnen de NRO-verbindingsprijs voor leraren voor hun lesconcept waarmee ze het historisch engagement bij leerlingen stimuleren. Marijke Mullender-Wijnsma van de Rijksuniversiteit Groningen werd uitgeroepen tot winnaar van de NRO-verbindingsprijs voor onderzoekers voor de wijze waarop zij in haar onderzoek naar bewegende taal- en rekenles de onderwijspraktijk heeft betrokken. Het bedrijf Fresh Strips, voortgekomen uit de Technische Universiteit Eindhoven, heeft de Gouden KIEM voor beste chemische startup gewonnen voor de ontwikkeling van een nieuw materiaal dat kan dienen als sensor om de versheid van voedsel te monitoren.

24 22 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Regieorganen Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA (NRPO SIA) In praktijkgericht onderzoek werken hogescholen en de praktijk nauw samen met als doel het verbeteren van de beroepspraktijk en het hoger beroepsonderwijs. Daarmee levert praktijkgericht onderzoek van hogescholen een belangrijke bijdrage aan het oplossen van maatschappelijke en economische vraagstukken. Dit beeld werd bevestigd in de evaluatie van NRPO SIA die in 2017 is afgerond. NRPO SIA werkt aan meer en nog beter praktijkgericht onderzoek door in te zetten op: samenwerking tussen onderzoek en beroepspraktijk verhogen kwaliteit praktijkgericht onderzoek samenwerking van hogescholen met andere onderzoeksinstellingen gebruik van de onderzoeksresultaten In 2017 financierde het Regieorgaan 426 lopende projecten, waarvan er 190 in dat jaar zijn gestart. Naast hogescholen zijn ook vaak bedrijven, universiteiten en andere kennisinstellingen partners in de projectvoorstellen. SPRONG In 2017 hebben de eerste vier onderzoeksgroepen een achtjarige subsidie ontvangen in het kader van SPRONG, een programma dat Regieorgaan SIA heeft ontwikkeld om hogescholen te ondersteunen bij het opbouwen en versterken van onderzoeksgroepen door voor langere perioden financiële zekerheid te bieden. De eerste call binnen het programma richtte zich op het thema Vitaliteit en Gezondheid. Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek Het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) werkt aan verbetering en vernieuwing van het onderwijs. Dat doet het NRO door onderwijsonderzoek te coördineren en te financieren, en door de verbinding tussen praktijk en beleid enerzijds en onderzoek anderzijds te verbeteren. Op 6 maart 2017 reikte minister Jet Bussemaker van OCW de eerste beurzen uit binnen het Comeniusprogramma. Tien docenten in het hoger onderwijs ontvingen voor kleinschalige innovatie. De komende jaren neemt het aantal toe te kennen Comeniusbeurzen toe, en heeft het NRO ook financiering om onderzoek naar hoger onderwijs uit te zetten. In mei 2017 ging het Nationaal Cohortonderzoek Onderwijs (NCO) officieel van start. NCO maakt het mogelijk scholen minder te belasten voor onderzoek door slim gebruik te maken van bestaande data over de ontwikkeling van leerlingen. Via rapportages per schoolvestiging geeft NCO relevante informatie aan het onderwijs terug. Uitgelicht Aan het stuur bij zelfrijdende voertuigen Wie is verantwoordelijk als er iets fout gaat met een voertuig dat zelfstandig rijdt? Moet een zelfrijdende auto een rijbewijs halen? Bart van Arem, Marjan Hagenzieker en Filippo Santoni de Sio van de Technische Universiteit Delft onderzoeken dit soort vragen sinds 2017 binnen het NWO-programma Maatschappelijk verantwoord innoveren (MVI). Want geautomatiseerd rijden brengt een veelheid aan psychologische, ethische en juridische kwesties met zich mee. We kijken naar verschillende scenario s voor geautomatiseerd rijden, vertelt Van Arem, leider van het project Meaningful Human Control over Automated Driving Systems. Het begint met een combinatie van een slimme cruise control en rijstrookbewaking. In dat geval moet de menselijke chauffeur blijven opletten. De tweede stap is dat een systeem ook zijn omgeving in de gaten houdt en de menselijke bestuurder dwingt het over te nemen als het rijden gecompliceerder wordt,

25 23 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s bijvoorbeeld als deze de snelweg verlaat en op een rotonde af rijdt. Uiteindelijk krijg je de volledig geautomatiseerde auto, die zonder menselijke tussenkomst op de openbare weg kan rijden. Drie niveaus De onderzoekers inventariseren welke verantwoordelijkheden en waarden op het spel staan als een voertuig zichzelf op enigerlei wijze bestuurt. Daarnaast kijken ze naar de mensen die erbij betrokken zijn. Op welke manier hebben zij controle? Wat hebben ze nodig om te kunnen voldoen aan de voorwaarden die de technologie aan hen stelt? En hoe kun je ervoor zorgen dat ze daarvoor ook gekwalificeerd zijn? Tot slot bestuderen ze welke consequenties geautomatiseerd rijden heeft in verkeerskundig opzicht. Onder welke voorwaarden kan de zelfrijdende auto het verkeer veiliger maken, files oplossen of leiden tot een efficiënter vervoer van goederen? De timing van het project kon niet beter, zegt Van Arem: De technologie is inmiddels ver genoeg ontwikkeld om ermee te kunnen experimenteren, al zal het nog wel even duren voordat er verregaand geautomatiseerde voertuigen op de openbare weg rijden. Dit geeft onze partners, zoals het CBR, RDW en verzekeringsmaatschappijen, tijd om zichzelf met behulp van onze inzichten voor te bereiden op de nieuwe realiteit in transport. Innovatieve hulpmiddelen voor betaalbare en duurzame zorg Chirurgen maken steeds vaker gebruik van zogeheten minimaal-invasieve technieken, ofwel kijkoperaties. Hierdoor zijn operatiewonden kleiner en herstelt de patiënt sneller dan bij een conventionele ingreep. Bij het NIMIT Development Center werken onderzoekers aan de ontwikkeling van innovatieve hulpmiddelen die dit soort ingrepen mogelijk maken, zoals multifunctionele chirurgische instrumenten. Binnen NIMIT wordt verder gewerkt aan stuurbare naalden en katheters waarmee de arts in één ingreep een diagnose kan stellen en kan behandelen. Jenny Dankelman is hoogleraar Minimaal-Invasieve Chirurgie en Interventietechnieken aan de Technische Universiteit Delft en programmaleider van NIMIT: De missie van het NIMIT is om betaalbare en gemakkelijk te gebruiken instrumenten te ontwikkelen waarmee chirurgen veilig en effectief alle cruciale onderdelen van het lichaam kunnen bereiken. Daarbij zijn we erin geslaagd het ontwerpproces voor deze instrumenten te versnellen door al vroeg in het ontwikkeltraject rekening te houden met bijvoorbeeld de bruikbaarheid. Door deze focus heeft NIMIT zich ontwikkeld tot een van de sterkste consortia wereldwijd op het gebied van de ontwikkeling van minimaal-invasieve instrumenten. Binnen ons team werken verschillende disciplines, medisch en technisch, heel nauw samen. Daar ligt onze kracht. Een voorbeeld van zo n minimaal invasief instrument dat NIMIT heeft ontwikkeld, is de stuurbare kniptang. Hiermee kan de chirurg een meniscusingreep (knie) veilig en efficiënt uitvoeren. Bovendien is het instrument eenvoudig schoon te maken en te steriliseren. Dit instrument wordt nu doorontwikkeld door de techno-starter Surge-on Medical. Een ander voorbeeld is de compliante grijptang. Deze geeft informatie over de kracht die het instrument uitvoert op het lichaamsweefsel. Het patent voor deze grijptang is inmiddels geveild. Dankelman: De uitdaging is voor ons vooral om innovatieve oplossingen te vinden waarbij verschillende functies slim worden gecombineerd in een dun instrument. Bruikbaarheid, betaalbaarheid en duurzame zorg staan daarbij centraal. Het NIMIT-consortium is tien jaar geleden gevormd als één van de Centres of Research Excellence (CoRE s) binnen het Innovative Medical Devices Initiative (IMDI) van ZonMw. Binnen NIMIT werken onderzoekers, artsen van LUMC, Erasmus MC, TU Delft en AMC samen met bedrijven en andere partijen. Het programma is een van de aandachtsgebieden van de topsectoren High Tech Systemen en Materialen en Life Sciences & Health. NIMIT ontvangt zijn financiering uit verschillende bronnen, waaronder ZonMw, TTW, de EU en bedrijven.

26 24 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s D Grootschalige onderzoeksfaciliteiten In vrijwel alle wetenschapsgebieden, van sociale en geesteswetenschappen tot de astronomie, zijn goede onderzoeksfaciliteiten onmisbaar voor toponderzoek. Daarom investeert NWO structureel in hoogwaardige apparatuur, dataverzamelingen en andere faciliteiten voor onderzoek. Ook maakt NWO zich sterk voor de Nederlandse deelname aan zeer grootschalige internationale faciliteiten. Na de presentatie van de Nationale Roadmap voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur eind 2016, zijn in 2017 de subsidierondes opengesteld voor de Nationale Roadmap en het investeringsprogramma NWO-groot. Voor de Nationale Roadmap is een bedrag beschikbaar van 105 miljoen en voor het NWO-groot programma een bedrag van 19 miljoen. Onafhankelijke beoordelingscommissies beoordelen de ingediende aanvragen. De raad van bestuur van NWO neemt in de loop van 2018 een besluit over beide financieringsrondes. De Permanente Commissie voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur heeft in 2017 geïnvesteerd in de vormgeving van de gevormde clusters van faciliteiten, zoals opgenomen in de Nationale Roadmap. Daarnaast is veel energie gestoken in een betere afstemming met de Colleges van Bestuur rond grote infrastructuur. Uitgangspunt hierbij is dat dergelijke investeringen een nationale prioriteit zijn en daarmee een inspanning vragen van alle betrokkenen. De Permanente Commissie heeft aan de raad van bestuur van NWO ook een advies uitgebracht over de toekomst van de ICT-infrastructuur. NWO heeft dit advies aangeboden aan de minister van OCW. Hier wordt een beeld geschetst van de huidige stand van zaken rond de ICT-infrastructuur in Nederland, met aandacht voor supercomputing, netwerken, data, cybersecurity, enzovoort. Hiernaast schetst het rapport een beeld van welke investeringen nodig zijn om Nederland ook in de toekomst te voorzien van een adequate ICT-onderzoeksinfrastructuur voor de wetenschap. De conclusie is dat hiervoor substantiële extra investeringen nodig zijn. Medio 2017 beoordeelde de Permanente Commissie de aanvragen voor de Europese roadmap voor grootschalige infrastructuur (ESFRI) en adviseerde het ministerie van OCW over het al of niet indienen van de faciliteiten met Nederlandse betrokkenheid. NWO investeert ook in de toegang voor Nederlandse onderzoekers tot grootschalige onderzoeksfaciliteiten in binnen- en buitenland. Samenwerkingsverbanden bieden Nederlandse onderzoekers toegang tot bijvoorbeeld telescopen op La Palma en in Chili en tot de European Synchrotron Radiation Facility (ESRF) in Grenoble. In het najaar van 2017 kregen honderd onderzoekers uit tien verschillende landen de mogelijkheid om deel te nemen aan de NICO-expeditie (Netherlands Initiative Changing Oceans) van het onderzoekschip Pelagia van NIOZ. De NICO-expeditie is een wetenschappelijke vaartocht waaraan onderzoekers van 20 organisaties deelnemen. Uniek aan de expeditie is haar multidisciplinaire karakter. Er varen geologen, zeebiologen, ecologen en oceanografen mee die onder meer onderzoeksvragen hebben opgepakt uit de Oceanennotitie die de Rijksministerraad in 2017 heeft goedgekeurd. Ook de NWO-instituten beheren, ontwikkelen of exploiteren grote nationale of internationale onderzoeks-infrastructuur. Hierover is meer te lezen in hoofdstuk 1E Instituten.

27 25 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s E Instituten NWO financierde en beheerde in 2017 negen nationale onderzoeksinstituten, waarin onderzoekers en technologen van verschillende disciplines samenwerken aan grote wetenschappelijke vraagstukken. De NWO-instituten hebben ieder een eigen missie en nationale rol en voeren hun eigen strategie om die te realiseren. In de instituutsmissies kiest NWO voor onderwerpen die in een langjarig perspectief van groot belang zijn voor de Nederlandse wetenschap. De instituten vervullen belangrijke nationale functies en werken nauw samen met onderzoeksgroepen van universiteiten en andere kennisinstellingen. Daarbij spelen zij een vernieuwende en verbindende rol binnen hun specifieke onderzoeksgebieden. De NWO-instituten opereren als kweekvijver voor talent dat doorstroomt naar andere kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Instituten en internationale infrastructuur Veel NWO-instituten beheren, ontwikkelen of exploiteren grote nationale of internationale onderzoeks-infrastructuur en dienen daarmee de nationale wetenschappelijke achterban. De infrastructuur is nauw verbonden met de missies van individuele instituten: zonder infrastructuur kan een instituut zijn missie niet verwezenlijken. Verschillende instituten zijn sterk verbonden met een faciliteit uit de Nationale Roadmap voor Grootschalige Wetenschappelijke Infrastructuur en de Europese ESFRIroadmap of landmark, zoals CERN, KM3NeT 2.0 en ITER. De NWO-instituten verzorgen vaak de lidmaatschappen van deze internationale Big Science organisaties, waar fundamenteel en grensverleggend onderzoek worden uitgevoerd. Mede dankzij de NWO-instituten kan de Nederlandse wetenschap gericht en slagvaardig werken aan een aantal belangwekkende onderzoeksgebieden. Voor dit onderzoek zijn langjarige verbintenissen vereist in internationaal verband en is het noodzakelijk dat de NWO-instituten in staat worden gesteld langjarige onderzoeksprogramma s op te zetten en uit te voeren. Voor Big Science is een hoog-innovatief bedrijfsleven van groot belang: zonder technologie komt de wetenschap niet verder. NWO spant zich daarom in voor een goede en duurzame samenwerking met deze bedrijven, onder meer via het netwerk van industrial liaison officers (ILO-net). Vorming van de nieuwe institutenstichting NWO-I Per 1 januari 2017 is de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) omgevormd tot de Stichting Nederlandse Wetenschappelijke Instituten (NWO-I). Naast de voormalige FOM-instituten ARCNL, AMOLF, DIFFER en Nikhef, zijn de andere NWO-instituten ASTRON, CWI, NIOZ, NSCR en SRON per 1 januari 2018 in NWO-I gefuseerd. Voor een overzicht van alle onderzoeksinstituten en overige instellingen, zie ook het organogram op bladzijde 29. Evaluaties van de instituten In 2017 zijn alle NWO-instituten geëvalueerd volgens het Standard Evaluation Protocol (SEP). De evaluatierapporten zijn terug te vinden op de website van NWO. Externe commissies bestaande uit internationale onafhankelijke experts hebben de wetenschappelijke programma s, zelfevaluaties en strategie van de NWO-instituten doorgelicht. Hierbij is gekeken naar de wetenschappelijke kwaliteit van het instituut, maar ook naar maatschappelijke impact en levensvatbaarheid. Zeven van de negen NWO-instituten zijn beoordeeld als world-leading in hun vakgebied. De wetenschappelijke programma s van de twee andere instituten, die nog in opbouw zijn, zijn als zeer goed beoordeeld. De externe commissies oordeelden dat de NWO-instituten uitstekend in staat zijn hun kennis naar de maatschappij te brengen. Uit de evaluaties spreekt grote waardering voor het vernieuwende onderzoek, voor de nationale (facilitaire) functie van de instituten en voor de mondiale positie binnen hun wetenschappelijke veld.

28 26 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Dynamisering van het institutenstelsel: portfolio evaluatie 2018 In de Wetenschapsvisie 2025 heeft het kabinet aangegeven te streven naar een responsief en dynamisch institutenstelsel. Zo wil het bijvoorbeeld beter kunnen inspringen op de wetenschappelijke ontwikkelingen en de NWA. NWO deelt deze visie van het kabinet. In dit kader zijn NWO en KNAW gevraagd om hun instituten in onderlinge samenhang periodiek te evalueren op hun kwaliteit, nationale functie en meerwaarde. Een internationale commissie zal in 2018 de 24 instituten van NWO en KNAW in beschouwing nemen en een advies uitbrengen over de mate waarin deze instituten voldoende toegerust zijn op de toekomst. In 2017 zijn de Terms of Reference voor de evaluatie vastgesteld. Enkele instituten uitgelicht DIFFER: wand van kernfusiereactoren Een dunne dampwolk boven een laag vloeibaar metaal is mogelijk de oplossing om reactorwanden van toekomstige kernfusiecentrales te beschermen tegen extreme hitte. In het wetenschappelijke tijdschrift Nature Communications lieten promovendus Stein van Eden en collega s van DIFFER en de Universiteit van Gent zien hoe zo n dampwolk de energie van de fusiereactor kan opvangen en verdunnen, voordat deze de onderliggende wand raakt. SRON: luchtkwaliteit wereldwijd De bronnen en omvang van luchtvervuiling zijn wereldwijd scherper in beeld gebracht dan ze ooit zijn geweest. Dat bleek uit metingen die in november zijn uitgevoerd met het SRON-satellietinstrument Tropomi. Het instrument werd op 13 oktober gelanceerd op de Europese satelliet Sentinel-5P. Het beeld is even indrukwekkend als ontluisterend. De details van de satellietbeelden is van dusdanig hoge kwaliteit, dat niet alleen blijkt dat Delhi, maar eigenlijk heel Noord-India onder een wolk van koolmonoxide ligt. Nikhef: samensmeltende neutronensterren Wetenschappers hebben voor het eerst zwaartekrachtgolven rimpelingen in de ruimtetijd én licht opgevangen van de spectaculaire botsing van twee neutronensterren. De ontdekking is gedaan door de zwaartekrachtdetectoren in de Verenigde Staten en Europa en door ongeveer zeventig telescopen op aarde en in de ruimte. Natuur- en sterrenkundigen van Nikhef waren direct betrokken bij dit onderzoek. NSCR: een kwart eeuw Vanwege haar 25-jarig bestaan, organiseerde het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving op 5 oktober een lustrumconferentie over onderzoek naar oude en nieuwe criminaliteit. Gerenommeerde sprekers blikten terug op het criminologisch onderzoek in Nederland en de rol van het NSCR daarin. ARCNL: nieuwbouw Op 6 juni werd de eerste paal geslagen voor het nieuwe Matrix VII-gebouw op het Science Park in Amsterdam. ARCNL is de eerste huurder in dit gebouw. Daarnaast is in 2017 de eerste ARCNL-onderzoeker gepromoveerd, sinds de oprichting van ARCNL in 2013.

29 27 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s F Internationaal beleid NWO-WOTRO Science for Global Development NWO-WOTRO financiert wetenschappelijk onderzoek naar ontwikkelingsvraagstukken, met name op het gebied van duurzame ontwikkeling en armoedebestrijding. In 2017 heeft WOTRO succesvol ingezet op een eerste programma in het kader van de Sustainable Development Goals (SDGs), te weten Tackling Global Challenges through Use-Inspired Research. Dit programma wordt gefinancierd samen met zeven universiteiten. De focus ligt op de constructieve samenhang van duurzame ontwikkelingsdoelstellingen. Daarnaast kreeg NWO-WOTRO in 2017 de opdracht ( 15 miljoen) van het ministerie van BZ voor de uitvoering van een programma dat de onderzoekssamenwerking tussen Nederlandse onderzoekers en onderzoekers aan vijftien internationale landbouwkundige instituten verenigd in het CGIARconsortium moet bevorderen. In 2018 wordt dit programma ontwikkeld en geïmplementeerd. Verder is in 2017 een call voor de samenwerking met Indonesië opgesteld (met drie thema s: voedselzekerheid en landbouw, water management en hydrologie en bestuur en rechtsorde), in afstemming met het Indonesische Ministerie van Wetenschap, Technologie en Hoger Onderwijs, NUFFIC/NESO en de ambassade in Jakarta. NWO en Science Europe NWO is lid van Science Europe, een samenwerkingsverband van nationale onderzoeksfinanciers en -uitvoerders binnen Europa. In november 2017 is NWO-voorzitter Stan Gielen verkozen tot lid van de Governing Board van Science Europe. Dit sluit aan bij de inzet in de NWO-strategie om in Europa en daarbuiten invloed uit te oefenen op internationale ontwikkelingen ten gunste van de Nederlandse wetenschap. Tien jaar European Research Council Op 20 april 2017 vond ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de European Research Council (ERC) in Den Haag een conferentie plaats over de Nederlandse betrokkenheid bij het ERC-programma. Zo n zeventig vertegenwoordigers van universiteiten, ministeries en wetenschapsinstanties waren hierbij aanwezig. De Nederlandse onderzoekswereld is de afgelopen tien jaar zeer succesvol geweest met het verwerven van Europees onderzoeksgeld. Maar, zo waarschuwden zowel wetenschappers als beleidsmakers elkaar, dat was vooral omdat Nederland lange tijd fors investeerde in goed onderzoek. Wat als we daarmee ophouden? Blijft Europees succes dan op de langere termijn uit? Verder waren er discussies over hoe de ERC een nog steviger fundament in het negende Kaderprogramma van de Europese Commissie zou kunnen krijgen en hoe interdisciplinair werken in Europees verband verder kan worden versterkt. Dit nieuwe Europese kaderprogramma biedt goede kansen voor Nederlands onderzoek. Derde-landenbeleid in 2017 Het derde-landenbeleid van NWO is gericht op samenwerking met financiers in landen buiten Europa die belangrijk zijn voor de Nederlandse wetenschap. Wetenschapsbreed is daarbij gekozen voor China (zie Uitgelicht Bezoek aan Beijing ), India en Brazilië. De programma s die in het kader van dit beleid zijn ontwikkeld, zijn thematisch en sluiten aan bij de nationale onderzoekagenda s van Nederland én China, India of Brazilië én passen binnen de topsectoren en de NWA. NWO en de partner in China, India of Brazilië bepalen gezamenlijk de keuze voor een thema. Verder moeten de programma s aansluiten bij de NWO-strategie. Tot slot is er een focus op duurzame onderzoekssamenwerking, op basis van gezamenlijke sterktes en gemeenschappelijk belang.

30 28 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s China Partners van NWO in China zijn de National Natural Science Foundation of China (NSFC) en de Chinese Academy of Sciences (CAS). In het kader van deze samenwerking zijn in 2017 drie calls ontwikkeld, waarvan twee met NSFC, en één met CAS. NWO en NSFC voerden gezamenlijk de calls Sustainable Deltas en Supramolecular Chemistry & Catalysis uit. Voor beide calls geldt dat werd voortgebouwd op eerdere succesvolle programma s. De derde call, waarin werd samengewerkt met CAS, had als thema Radio Astronomy. India Verder heeft NWO een samenwerkingsovereenkomst met het Indiase Department of Science & Technology en het Department of Biotechnology (DBT). In 2017 hebben NWO en DBT de call Technology for a Sustainable Healthcare uitgevoerd. Zowel Nederland als India staan voor de uitdaging het zorgstelsel betaalbaar en voor iedereen toegankelijk te houden. Een duurzame gezondheidszorg is daarbij van belang. Het programma richt zich op de technologische innovatie die bijdraagt aan een grotere efficiëntie en minder kosten in de zorg, met als thematische focus: minimaal invasieve technieken. Brazilië Met de Braziliaanse zusterorganisatie (FAPESP) heeft NWO in 2017 een bilateraal onderzoeksprogramma op het gebied van Biobased Economy georganiseerd. Voor zowel Brazilië als Nederland is dit al jaren een belangrijk onderzoeksthema. Al in 2013 werkten de landen op dit onderwerp samen in een bilateraal onderzoeksprogramma. Deze call bouwt hier inhoudelijk op voort. Uitgelicht Bezoek aan Beijing Van 2 tot en met 4 juli 2017 heeft de National Natural Science Foundation of China (NSFC) het International Symposium on Funding Science and People Cooperation for a Prosperous Belt & Road in Beijing, China, georganiseerd. Deelname door de NWO portefeuillehouder internationale activiteiten van de raad van bestuur aan het symposium was van belang voor het bestendigen en verstevigen van de goede relatie en intensieve contacten met NSFC en met andere internationale partners. In Beijing heeft deze portefeuillehouder ook bezoeken gebracht aan de andere Chinese partners van NWO de Chinese Academy of Sciences (CAS) en de Chinese Academy of Social Sciences (CASS) en was hij aanwezig bij de ondertekening van het Memorandum of Understanding tussen SRON en Tsinghua University. Verder heeft hij twee door NWO gefinancierde onderzoeksprojecten bezocht, gesproken met de Nederlandse Tijdelijke Zaakgelastigde en de Innovatieraad, en een bezoek gebracht aan het Netherlands Education Support Office (Neso) in Beijing.

31 29 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s Internationale samenwerkingsverbanden: Luxemburg en Nederland verstevigen onderzoeksbanden NWO heeft als doel om de samenwerking met Europese partners te intensiveren, omdat dit de kwaliteit en impact van het Nederlandse onderzoek ten goede komt. Op 24 maart 2017 is een eerste stap gezet door een overeenkomst met de Luxemburgse zusterorganisatie FNR te tekenen. Voortaan kunnen Nederlandse wetenschappers samen met Luxemburgse toponderzoekers een voorstel indienen in de vrije competitie van NWO. Beide organisaties willen gezamenlijke projecten van onderzoekers in de twee landen ondersteunen. De samenwerking met Luxemburg biedt een kans voor de Nederlandse wetenschap, omdat in Luxemburg een aantal thema s op excellente wijze worden bestudeerd. Voorlopig gaat het om een pilot van drie jaar. Luxemburg is het eerste land waarmee NWO een dergelijke samenwerkingsovereenkomst aangaat. De ambitie is om de komende tijd ook met andere landen dit soort samenwerkingsverbanden te vormen.

32 30 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s G Open Science NWO vindt dat onderzoeksresultaten die zijn betaald uit publieke middelen wereldwijd vrij toegankelijk moeten zijn. Ook onderzoeksgegevens moeten in principe met anderen kunnen worden gedeeld. Op die manier kunnen onderzoekers, bedrijven en maatschappelijke instellingen waardevolle kennis benutten. Om haar ambities op het gebied van Open Science te kunnen realiseren werkt NWO nauw samen met vele nationale en internationale partijen, bijvoorbeeld in het kader van het in 2017 gelanceerde Nationaal Platform Open Science. Nationaal Plan en Platform Open Science Onder Nederlands EU-voorzitterschap besloten de Europese ministers voor Onderzoek en Innovatie in 2016 unaniem om vrije toegang tot alle wetenschappelijke artikelen in Europa als norm te hanteren en dat optimaal hergebruik van onderzoeksdata zou worden nagestreefd. Het Nationaal Plan Open Science dat NWO samen met negen andere partijen op 9 februari 2017 aan staatssecretaris Dekker overhandigde is de volgende stap om het in Nederland te realiseren. Tegelijkertijd met de presentatie van het plan door de tien partijen is het Nationaal Platform Open Science gelanceerd. Dit platform moet de komende jaren zorgen voor een gecoördineerde inzet voor Open Science in dialoog met de gehele onderzoeksgemeenschap. Zie voor meer informatie Uitgelicht Nationaal Platform Open Science gelanceerd. Open Science in Europa NWO heeft de steun gekregen van alle Europese zusterorganisaties en van de EU en de European Research Council om samen met Science Europe de komende periode voor Europa uniforme criteria op te stellen ten aanzien van Research Data Management, waaraan alle onderzoekers in Europa moeten voldoen. Hiermee wordt een uniforme en transparante opzet beoogd, die zal bijdragen aan een grotere acceptatie door onderzoekers en een efficiënte inzet van middelen om Open Science in de praktijk te brengen. NWO Stimuleringsfondsen Open Access NWO had sinds 2010 een Stimuleringsfonds Open Access. Met dit fonds werden verschillende stimuleringsactiviteiten op het gebied van open access gefinancierd. Ook konden onderzoekers een beroep doen op dit fonds voor het betalen van open access publicatiekosten. NWO heeft besloten om het fonds per 1 januari 2018 te beëindigen, omdat het begrip Open Acces inmiddels voor iedereen voldoende bekend is. Dat betekent niet dat NWO open access minder belangrijk vindt. Kosten voor open access kunnen voortaan worden meegenomen in de projectbegroting van NWO-aanvragen. Uitgelicht Nationaal Platform Open Science gelanceerd In 2020 moet Open Science in de Europese Unie (EU) niet langer uitzondering zijn, maar regel. Dat betekent dat niet alleen alle wetenschappelijke artikelen vrij toegankelijk zijn voor iedereen (Open Access) maar ook zoveel mogelijk van de daarvoor gebruikte onderzoeksgegevens. De Europese ministers van Onderwijs spraken dit af in 2016, toen Nederland voorzitter was van de EU. Om de transitie naar Open Science in Nederland te realiseren presenteerden NWO, VSNU, KNAW, Vereniging Hogescholen, KB, SURF, NFU, ZonMw, Promovendi Netwerk Nederland en GO FAIR op 9 februari 2017 het Nationaal Plan Open Science. Tegelijkertijd lanceerden zij een Nationaal Platform Open Science.

33 31 Hoofdstuk 1 Beleid en programma s De belangrijkste ambities van het Nationaal Plan Open Science zijn: procent Open Access publiceren in Nederland in Onderzoeksdata optimaal geschikt maken voor hergebruik 3. Erkenning en waardering door Open Science onderdeel te laten uitmaken van het evaluatie- en waarderingsproces voor onderzoekers, onderzoeksgroepen en onderzoeksvoorstellen 4. Stimulering en ondersteuning door onderzoekers alle benodigde informatie te bieden over ondersteuning op alle terreinen van Open Science De totstandkoming van Open Science vergt een gecoördineerde aanpak en een dialoog met de gehele onderzoeksgemeenschap. Daarbij kan het Nationaal Platform Open Science een belangrijke rol spelen. Het Platform is de plek waar partijen kennis en ervaring met elkaar kunnen delen en verbanden kunnen leggen. Ook draagt het eraan bij dat er protocollen komen om onderzoeksgegevens te delen volgens de FAIR-principes (vindbaar, toegankelijk, uitwisselbaar en herbruikbaar). Via het Platform kunnen partijen bovendien sneller inspelen op nieuwe ontwikkelingen. De bij het Nationaal Plan betrokken partijen overleggen regelmatig binnen het Platform. Maar ook andere partijen die een rol spelen in de realisatie van Open Science, kunnen zich hierbij aansluiten. Denk aan de onderzoekers zelf, het bedrijfsleven waaronder de uitgevers en maatschappelijke belangen- en beroepsverenigingen, bijvoorbeeld uit het onderwijs en de zorgsector. Met deelname aan het platform kan NWO haar ambities op het gebied van Open Science versneld en in samenhang met de activiteiten van andere organisaties realiseren. Zie ook Website NWO Website Open Science

34

35 33 Hoofdstuk 2 Werkwijze 2 Werkwijze Het is de taak van NWO om kwaliteit en vernieuwing van de wetenschap te stimuleren. NWO financiert ongeveer 20 procent van het onderzoek aan de universiteiten. De financiering via NWO is een aanvulling op de eerste geldstroom die direct van de overheid naar de universiteiten gaat. In totaal financiert NWO jaarlijks ongeveer nieuwe onderzoeken. De selectie van deze onderzoeksaanvragen dient zorgvuldig en efficiënt te gebeuren. Om die reden hanteert NWO een uitgebreid selectieproces. Beoordeling van onderzoeksvoorstellen Voor de beoordeling van de aanvragen schakelt NWO referenten in. Dit zijn externe deskundigen, doorgaans buitenlandse wetenschappers. Zij brengen anoniem en vertrouwelijk advies uit over een onderzoeksvoorstel aan de beoordelingscommissie. Daarop volgt een oordeel van de beoordelingscommissies. Deze bestaan uit ervaren wetenschappers die de voorstellen, inclusief de referentenoordelen en het eventuele weerwoord van de onderzoeker, onderling vergelijken en er een prioriteitsvolgorde aan geven. Op deze manier worden aanvragen zoveel als mogelijk door onafhankelijke deskundigen uit de wetenschap beoordeeld op kwaliteit. Met deze procedure probeert NWO de beste en meest vernieuwende onderzoeken te financieren. Internationaal is het door NWO gehanteerde systeem de norm. De onafhankelijkheid van de beoordelaars is van groot belang, zodat schijn van belangenverstrengeling wordt voorkomen. NWO hecht om die reden veel waarde aan de Gedragscode belangenverstrengeling. Referenten Zoals hierboven al is beschreven, is het referentenoordeel voor veel onderzoeksaanvragen vaak een onderdeel van het beoordelingsproces. In 2017 zijn in totaal bijna subsidieaanvragen ingediend, waarvan ongeveer door NWO zijn toegekend. Voor de beoordeling en selectie van al die onderzoeksaanvragen heeft NWO in totaal referentenrapporten ontvangen. Tabel 7 Aantallen referentenrapporten Referenten Gegevens 2016 Gegevens 2017 Aantal ontvangen rapporten van referenten Bezwaren Een klein deel van alle aanvragers (<1 procent) is het oneens met het besluit van de beoordelingscommissies. In 2017 werden bij NWO in totaal 51 bezwaarschriften ingediend. Dit is een lichte stijging ten opzichte van 2016 (46). Zie tabel 8. Ondanks dat het totaal aantal bezwaarschriften ten opzichte van eerdere jaren is gestegen tot 51, is het aantal bezwaarschriften dat bij de Commissie Bezwaarschriften NWO/ZonMw in procedure is genomen juist iets afgenomen. In totaal zijn 25 bezwaarschriften in procedure genomen. Hiervan zijn 15 bezwaren ongegrond bevonden of opgeschort, 6 gegrond verklaard en 4 bezwaren zijn nog in behandeling. De overige 26 bezwaarschriften zijn ingetrokken of zijn door de commissie niet ontvankelijk verklaard.

36 34 Hoofdstuk 2 Werkwijze Tabel 8 Aantal bezwaarschriften NWO Totaal Ingediend Ingetrokken/ niet ontvankelijk In procedure bij commissie beroep- en bezwaarschriften Ongegrond/ opgeschort Gegrond Nog in behandeling (100%) 16 (35%) 25 (54%) 4 (9%) 2 (4%) (100%) 26 (51%) 15 (29%) 6 (12%) 4 (8%) NB: De status van de bezwaren is per peildatum: Dit zijn alleen de bezwaarschriften die ingediend zijn met betrekking tot NWO aanvragen (exclusief ZonMw). Meldpunt wetenschappelijke integriteit NWO beschikt over een Meldpunt wetenschappelijke integriteit voor klachten over onderzoekers die NWO-financiering hebben aangevraagd of ontvangen. Het meldpunt functioneert naast de integriteitscommissies van de onderzoeksinstellingen. Na ontvangst van een klacht beoordeelt de vertrouwenspersoon of de klacht ontvankelijk is. In 2017 werden zes klachten ingediend bij het meldpunt. Daarnaast was nog een klacht uit 2016 in behandeling. Eind december 2017 waren vijf klachten afgehandeld. Van deze vijf bleken twee klachten niet-ontvankelijk, één klacht is na bemiddeling ingetrokken, één klacht is niet in behandeling genomen en één klacht is afgesloten. Gelijke kansen voor vrouwen en mannen Een relatief groot gedeelte van alle aanvragers en gehonoreerde aanvragers bij NWO is man (zie tabel 1). NWO zet zich om die reden in voor een toename van het aandeel vrouwelijke onderzoekers (in het bijzonder onder hoogleraren) in de wetenschap. Volgens de Monitor Vrouwelijke Hoogleraren was in 2016 slechts 19,3 procent vrouw. Dit is een lichte stijging ten opzichte van 2015 (+1,2 procent). Omdat het aandeel vrouwen nog steeds ondervertegenwoordigd is in de top van de wetenschap, heeft NWO recent twee nieuwe programma s ontwikkeld: 1. Het programma Women In Science Excel (WISE) is een tenure-track -programma voor getalenteerde vrouwelijke onderzoekers bij de NWO-instituten. Het programma levert een belangrijke en zichtbare bijdrage aan het genderdiversiteitsbeleid van NWO en de gewenste personeelsopbouw van de instituten. In 2017 zijn voor het eerst vier vrouwelijke onderzoekers aangesteld bij de NWO-instituten (zie Uitgelicht Women In Science Excel ). 2. In opdracht van de minister van OCW is het Westerdijkprogramma in 2017 uitgevoerd, exact 100 jaar nadat Johanna Westerdijk als eerste vrouwelijke hoogleraar in Nederland haar oratie hield. Doel van dit programma was om binnen één jaar honderd extra vrouwelijke hoogleraren te benoemen bij de Nederlandse universiteiten NWO voert het aanvraagproces uit. Inmiddels is bekend dat het totale aantal aanvragen met 112 zelfs hoger ligt dan het streefcijfer.

37 35 Hoofdstuk 2 Werkwijze Uitgelicht Women In Science Excel (WISE) Dr. Elisabeth Adams (Astron), dr. Barbora Hola (NSCR), dr. Stacey Jeffery (CWI) en dr. Anja Spang (NIOZ) zijn de eerste vier talentvolle vrouwelijke wetenschappers die begin 2017 binnen het WISEprogramma van NWO zijn benoemd. Het WISE-programma biedt talentvolle vrouwelijke (inter)nationale wetenschappers een loopbaantraject naar een vaste positie aan één van de NWOonderzoeksinstituten. Met dit programma krijgen jaarlijks vier onderzoekers een unieke mogelijkheid om binnen een NWOinstituut hun eigen onderzoekslijn te ontwikkelen. De bij ASTRON werkzame dr. Elisabeth Adams doet onderzoek naar dwergstelsels als proefbank voor kosmologie en de formatie van de Melkweg. Zij werd geselecteerd vanwege haar grote onderzoeksimpact. Dr. Barbora Hola gaat een centrum opzetten voor empirische juridische studies naar internationaal strafrecht. Zij wordt geroemd om de maatschappelijke relevantie van haar onderzoek en haar ambitieuze en originele onderzoeksvoorstel voor het NSCR. Dr. Stacey Jeffery heeft een positie aan het CWI vanwege onder andere haar heldere onderzoeksplan over het gebruik van kwantumcomputers in termen van berekeningen en informatiebeveiliging, en haar uitgebreide academische track record. En dr. Anja Spang sprong eruit vanwege haar visie en haar ambitieuze en gedetailleerde onderzoeksvoorstel. Zij doet onderzoek naar oerbacteriën voor nieuwe inzichten in de vroege evolutie van leven op aarde en het functioneren van mariene ecosystemen.