Karl Marx en vervreemding. Geschreven door Erdi Aksoy dinsdag 02 november 2010

Transcriptie

1 Karl Marx, de filosoof uit Trier. De man die als filosoof immense invloed uitgeoefend heeft op de huidige politiek. Een persoon die geassocieerd kan worden met het socialisme en communisme, een van de grondleggers van deze altruïstische kijk op het maatschappelijke leven. Daardoor ook een man waar iedereen wel een mening over heeft, ongeacht het feit of men er ooit een boek over open geslagen heeft of niet. Marx wordt vaak gezien als een filosoof die bij uitstek beïnvloed is door het werk van Hegel en Feuerbach, dit geldt bijvoorbeeld voor de dialectiek van Hegel of de godsdienstkritiek van Feuerbach. Bij het bestuderen van Hegel stuitte deze jonge filosoof op het begrip vervreemding, wat later de start zou worden van het filosofische en sociale denken van Marx. Volgens Hegel was dit een antropologisch probleem, waar Marx het niet mee eens was en in de Parijse geschriften (1844) stelt dat het probleem van historische aard is. Wat Marx hier precies mee bedoelt zal later nader uitgelegd worden, want het is een essentieel aspect in de ideologie van Marx. Deze geschriften zijn namelijk z n eerste synthese, die hij fundeert op de nieuwe economische inzichten waar die, levend in ballingschap, in Parijs kennis mee gemaakt heeft. Dit was zijn eerste poging om een synthese op te stellen aan de hand van zijn persoonlijke visies over arbeid in de maatschappij en lotsbestemming van de mens. Dus om te begrijpen wat Karl Marx precies bedoelt met vervreemding, zal er eerst begrepen moeten worden wat er over het algemeen met dit begrip wordt bedoeld en hoe dit door Marx geïnterpreteerd is. Zoals dus eerder naar voren gebracht is, hangt dit begrip nauw samen met de lotsbestemming van de mens en is een gedachte die door veel filosofen beschreven is en hierdoor ook vaak terugkomt in de klassieke filosofische stromingen. Pas na Hegel heeft deze gedachte een andere wending gekregen, een interpretatie die er een concretere lijn in bracht. Namelijk door het te associëren met arbeid. Hegel werkte dit uit door de vervreemding van de mens vast te koppelen aan de arbeid die door de mens wordt verricht. Deze theorie van Hegel werd op twee verschillende manieren uitgewerkt, namelijk het feit dat de behoeften van de mensen altijd hoger zullen liggen dan de economische hulpbronnen die ze in deze behoeften dienen te 1 / 5

2 voldoen. Waar Hegel dus concludeert dat de mens omwille deze instelling, veel arbeid moet verrichten om te voldoen aan behoeften die niet bevredigd kunnen worden. Deze vervreemde arbeid was voor Hegel echter één kant van het verhaal, de andere kant had volgens hem te maken met veruitwending. Dit beschrijft Hegel als het feit dat men eerst het arbeid dat verricht moet worden in zijn genereert voordat dit gerealiseerd kan worden. Hegel associeert deze interpretatie met vervreemding, omdat er in een dergelijk geval een scheiding ontstaat tussen de mens en hetgeen dat hij maakt; het product. Maar hoe gaat Marx eigenlijk om met deze interpretaties van Marx? Een leerling zal geen goede leerling zijn als hij zijn meester niet bekritiseert, dit is ook exact wat Marx doet wat betreft de vervreemding. Ten eerste beweert hij dat economische hulpbronnen niet per se achter de feiten aan hoeven te lopen, omdat de behoeften van de mens zich niet altijd onbeperkt zullen ontwikkelen. Ten tweede vindt Marx ook dat Hegels veruitwending niet deugt. Volgens Hegel zal het product de mens onderdrukken, wanneer deze gescheiden is van de mens en zijn ideeën. Marx zegt echter dat een dergelijke onderdrukking niks te maken heeft met deze scheiding, het is dus geen resultaat van het ontwerp of de projectie buiten ons. De vervreemding is volgens Marx het gevolg van een bepaalde indeling van de maatschappij. Het is dus direct afhankelijk van de maatschappijvorm, in plaats van dat het op aan antropologische manier beschreven wordt zoals Hegel dit deed. Wat volgens Hegel een inherent samengaand virus van de mensheid is, is volgens Marx juist helemaal niet een gelegenheid die inherent bij de mens aanwezig is. Hij vindt dat dit probleem niet altijd gedoemd is het leven van de mensen te verzieken en te onderdrukken. Zoals aangegeven is, vindt Marx dat dit probleem samenhangt met een bepaalde maatschappijvorm. Hiermee doelt hij op de kapitalistische maatschappij, een maatschappij waar de producten die we buiten onszelf projecteren wel degelijk een onderdrukkend karakter aan kunnen nemen. Waar het dus voor Hegel een inherent probleem van de mensheid betrof, hangt het volgens Marx nauw samen met de omstandigheden van een markteconomie; het kapitalisme. (Weiland, 1999; Marx, 1844) We hebben dus kunnen lezen dat Marx veel kritiek heeft op Hegel wat betreft de vervreemding, maar wat verstaat hij nou zelf onder dit fenomeen? Het is allereerst een probleem dat in verschillende categorieën onderverdeeld kan worden en niet enkel op een algemene manier uitgelegd kan worden. Samen vormen al deze verscheidene ontwikkelingen de vervreemding. De vrije toegang tot het productieproces en de bijbehorende middelen worden van de mens onttrokken. Zo heb je bijvoorbeeld geen vrije toegang tot productiemiddelen in een sector als de landbouw, een mens kan zich niet meer vestigen op een vrij stuk grond om als agrariër te werk te gaan. Dit heeft te maken met het feit dat de mens gedwongen wordt zijn arbeidskracht te 2 / 5

3 verkopen aan een ander door in loondienst te gaan, waardoor hij de controle over het productieproces verliest. Maar wat betekent dit nou eigenlijk in essentie, waarom linkt Marx dit met vervreemding en waarom is dit iets negatiefs? (Weiland, 1999) Om een dergelijke vraag vanuit het referentiekader van Karl Marx te kunnen beantwoorden, moeten we eerst onderzoeken wat het eigenlijk betekent als er geen toegang meer is tot de productiemiddelen en wat het betekent dat er geen andere keuze meer is om arbeidskracht te verkopen door middel van het instituut loondienst. Het betreft hier dus een ontwikkeling waar het niet meer mogelijk is om te kunnen overleven wanneer deze zogenaamde arbeidskracht niet verkocht wordt op de markt. Er is dus sprake van economische noodzaak. Dit houdt in dat een mens zichzelf moet prostitueren om in zijn levensonderhoud voorzien te kunnen worden. Dit heeft gevolgen voor het dagelijkse leven van de arbeider die in loondienst zit, zoals bijvoorbeeld het feit dat een arbeider een groot deel van de tijd waarover hij beschikt niet meer zelf kan indelen omdat hij simpelweg niet meer over deze tijd beschikt. Deze besteedt hij namelijk uit aan de kapitalist, de man die hem in zijn levensmiddelen voorziet. Hier wordt hij dus duidelijk vervreemd van zijn arbeid, tevens heeft de arbeider geen invloed op wat er gedaan wordt op het werk. De werkgever bepaalt voor hem wat er wel of niet gedaan dient te worden, de mens kan dus geen invloed meer uitoefenen in datgene dat door hem wordt geproduceerd. Als deze ontwikkelingen gelezen worden met de huidige tijdsgeest en de samenleving waar we in leven, zullen er veel lezers zijn die nu het gevoel hebben van Ja, maar wat er is zo frappant aan het feit dat een product dat door een arbeider wordt gemaakt niet meer tot hem zal toebehoren?. Echter is dit helemaal niet zo vanzelfsprekend als men denkt, want millennia lang was dit nooit het geval geweest. Om niet al te ver terug te gaan kunnen we het hebben over de middeleeuwen, een tijdperk waar bijvoorbeeld ambachtsmannen eigenaar van hun eigen producten waren en hierdoor ook beschikte over arbeidsvreugde. Hij zag immers het product waar hij zijn arbeid in gestopt had en wist dat dit van hem was, om op zijn beurt weer doorverkocht te worden. Buiten de niet te ontkennen kritiek van Marx op het feodalisme en de slavernij, was er zelfs in deze systemen spraak van een bepaald percentage van de geproduceerde producten dat in handen bleef van de slaven die het arbeid verrichtten. Er wordt, zoals we hebben kunnen lezen, door Karl Marx dus gesproken over vervreemding die tegelijkertijd zorgt voor onderdrukking. Deterministische gevolgen van het kapitalistische systeem, zoals depressies, economische crisissen of recessies zijn allerlei problemen die we telkens weer terug zullen zien in maatschappijen waar dit systeem actief is. Deze zorgen op hun beurt weer voor meer werkloosheid, waardoor arbeiders dus onderdrukt worden door hun 3 / 5

4 eigen overproductie. Ook heeft Marx het over de verandering van het leven van arbeiders, het creatief vermogen wordt namelijk geheel met de grond gelijk gemaakt. Zo beschikken mensen namelijk over bepaalde kunsten, gaven of talenten die in hun DNA gegrift staan. Echter is er van deze creativiteit geen sprake meer wanneer de loondienst geïnstitutionaliseerd wordt, want het voornaamste doel van een mens is dan enkel het verdienen van geld om zo in economische en sociale behoeften voorzien te worden. Er is geen sprake meer van zelfontplooiing, arbeid is namelijk geen middel meer in een kapitalistische samenleving; arbeid is het doel. (Allen W. Wood, 2004) Het belangrijkste en meest ingrijpende aspect van deze Marxistische kijk op vervreemding is dat deze ontwikkeling niet inherent aanwezig is bij mensen en dus een historisch product is volgens Marx, iets dat dus door de mens teweeggebracht is. En iets dat een historisch product is, een product van de mensheid zelf, kan dus ook weer worden overmeesterd en verslaan. Deze theorie van Marx bevat dus tussen de regels door een theorie die op haar beurt weer mogelijkheid geeft om deze onderdrukking van de mens ongedaan te maken. Deze theorie impliceert naar het revolutionaire karakter van de theorie van Marx. Pas in een samenleving waar er geen sprake meer is van het kapitalistische systeem en de loonarbeid, waar een mens zijn arbeid dus niet meer hoeft te prostitueren om in zijn behoeften voorzien te kunnen worden kan er pas een gesproken worden een samenleving waar er geen sprake is van het fenomeen vervreemding. Voor mensen die bij het lezen van dergelijke theorieën en ontwikkelingen gauw een associatie maken met de grauwe tijd van de industrialisatie in West-Europa en daarom denken dat dit ver voor onze tijd afspeelde hebben het wat mij betreft niet bij t rechte eind. Zien we deze taferelen niet elke dag weer? Wanneer we in de stad lopen en bij de Mac een broodje bestellen, nooit lettend op het feit dat er achter in de keuken mensen werken die de hele dag bezig zijn met dezelfde handeling, namelijk het frituren van voedsel en dit uiteraard volgens een schema dat door de kapitalist gefundeerd op efficiëntie en effectiviteit samengesteld is. Een piepend geluid dat aangeeft dat het friet klaar is, waar dus geen enkele vorm van creativiteit bij kan komen kijken. Een jongere die vraagt wat jouw bestelling is, die dit wederom doet volgens een schema van vragen en zo totaal vervreemd wordt van haar of zijn arbeid. Een plek waar de stoelen dusdanig oncomfortabel zijn waardoor je in principe gedwongen wordt er niet te lang te zitten, omdat jij misschien de plek van een nieuwe potentiële klant in kan nemen. Er is in dergelijke gevallen totaal geen sprake van arbeidsvreugde, men weet na een tijd geen eens meer waar ze nou eigenlijk mee bezig zijn krijgen hierdoor ook niet de kans om zich te ontplooien. 4 / 5

5 Dit zijn allemaal zeer recente ontwikkelingen die we weer terug kunnen zien in ons dagelijks leven, de McDonald s, kantoorwerk of de zware industrie. Overal zien we deze symptomen van vervreemding terugkomen en overal onderdrukken ze de arbeider. Mijn vader, al 30 jaar lang arbeider in de plastic industrie. Een man die niet precies meer weet waar hij aan werkt, soms zelfs niet meer beseft wat hij doet. Het ritme van t leven van deze man dient aangepast te worden aan het draaien van de machine. Hierdoor is er sprake van een ploegendienst, waardoor het ritme van de arbeider verstoord wordt en kan leiden tot gezondheidsproblemen bij de arbeider. Dit zijn allerlei indicaties van het feit dat we vervreemding nog steeds tegenkomen in de huidige maatschappij. Literatuur Marx, K., The Paris Notebooks (1844). London: Cambridge University Press, Cambridge 1994 Weiland, S.J, De mens in de filosofie van de twintigste eeuw. Amsterdam: Meulenhoff/Kritak 1999 Wood, A.W, Karl Marx. New York/London: Routledge / 5