W M JORDAAN te DOERENSAWIT (Tegal.) Voorts eeniee vaste medewerkers. U)t}<eefster

Transcriptie

1 Tiende Jaargang. Juni No. 6 Abonnementsprijs voor particulieren, die geen lid kunnen worden, per jaar bij vooruitl)etiilnii; f 10 VERANTWOORDELIJK REUACIEUR W M JORDAAN te DOERENSAWIT (Tegal.) Voorts eeniee vaste medewerkers. U)t}<eefster DRUKKER De Firma E. Fuiiri & Co. TE ^OERAHAIA DE VEREENIGING VAN BOUWKUNDIGEN IN NED. INDIE. INHOUD VAN No 6. lode JAARGANG. Coirespondentie. Mededeelingen betreffende de Vereeniging BoiwkaaLig Album. Technisch gedeelte. Ihenst der waterverdeeling i h Goeng-en Koemisikgebied vervolg.) Greepjes uit de praktijk. Schels eeier fontein. Over scheurende muren. Nieuwe Indische houtsoorten. Verharding van zachte steensoorten. Ontwerp Gemeenteraadgebouw. l^iet- technisch gedeelte. Vraagstukken Architeotsexamen Semarang Examen Bouwkundig Opzichter in Nederland. Waterschappen. lieschouwingen overgenomen u d Locomotief van 13 Mei Nieuwe Sociëteit Harmonie" te Semarang. Reisindrukken. Het ondersteuningsfonds Helpt elkaar" Tragenbus. 'Korte mededeelingen. Mutaties Technisch peisoneel B. O W. en S. S. Personalia. Advertenties, enz. C O R R E S P O N D E N T I E. Mededeelingen betreffende de rubriek spoor- en tramcoucefsii s, kurte mededeelingen, mutaties en alle andere stukken, waaionder dus de Technische-, de op de vragenbus betrokking hebbende ^ enz: te zenden aanden Heer W. M. Jordaan, te Doerensawit [Tegal), Eedacteur v/h Orgaan der Veieenigiug. Gomributie en abonnementsgelden, alsmede correspondentie daarover, te zenden aan den Penningmeester den heer E. v. Laar te Soerabaia. Men abonneert zich bij den Secretaris der Vereeniging, deu heer A. du Bois te Kraksaün, aan wien ook adres-opgave moet worden toegezonden. De Eedactie houdt zich aanbevolen voor de toezending van bijdragen. Het daarvoor te verleenen honorarium zal door het Bestuur in overleg met inzender worden vastgesteld. In deu laat^ten tijd gebeurt 't vaak dat men correspondentie uitsluitend betrekking hebbende op de Algemeene belangen der Vereeniging abusievelijk richt tot deii Redacteur van het orgaan, die daardoor genoodzaakt wordt deze aan 't juiste adres n. 1. dat van den Secretaris der Vereeniging, den Heer A. du, Bois te Kraksaiin (Residentie Pasoeroean) door te zenden, 't geen tot noodeloozea oms'ag en kosten leidt. De aanwijzingen ter zake in de rubriek correspondentie^ in ieder Orgaaunummfr op 't titelblad voorkomende sthijnen velen niet voldoende duidelijk te zijn, waarom hii rbij in 't bijzonder onder de aandacht van lezers van ons orgaan en anderen gebracht wordt, dat alle dergelijke correspondentie gericht behoort te VI orden aan bovenbedoeld adres. Bij den Secretaris onzer Vereeniging A. du Bois te Kraltsaan, is sinds eenigen tijd verkrijgbaar gesteld, de herziene uitgave van de Waterstaats-ambtenaar" van Van Sluyters, ttgen vooruitbetaling van f 8.50, zooals in verschillende dagbladen is geannonceerd, doch- zoo het schijnt - nog niet onder de aandacht van alle leden enz. is gekomen. Eveneans zijn aldaar verkrijgbaar oude jaargangen van dit tijdschrift a f 5 en de platen van het bekroonde ontwerp voor een Technicum a f 2. B. C BOUWKUNDIG ALBUM. Van het Bouwkundig album verschenen nog: plaat No. 201 ('t aantal platen bedraagt dus 201 stuks in<<tede van 200, zooals abusievelijk opfieqeven was), 3 index^laden; het titelblad.

2 87 INDISCH ^OUWKUNDIG "PUDSCHRIFT. ^UNi Het werk is thans ge^-eel compleet. Oe prijs bedraagt f 0,15 per plaat \loor bestellingen dan wel inli'^htingen ter zake wende men zich tot den Architect K. A. Berkhemer te Soeaitaja. Bouwkundig Album. Het Bouwkundig Alhmn, d^t niet 200 doch 201 platen bevat, is thans nu de 201''" of lait^te plaat verschenen is tegelijk met 3 indexbladen en het titelblad, geheel compleet Di ladste i-» bepaald artistieje i'w-flink uitgevoerd, maakt een' aangenaineu indruk in is zeker aan te merken als eeti waardig Jjesliiit op den hoogst n'itiiüen arbeid des samensitellers het lid der Vereenigir.g Architect Berkhemer te Soeratjaja, wiens naim dan ook als 70odai ig daarop vo. rkonit. Dit Jlhiim bevat een srootcn s-chat van allerlei typen van uitgevoerde werken, Normaal ontwerpen enz., in 't algemeen etn s hat van belai grijke gigevens op de verschillende ondi rdeelen van den Waterstaatsdienst hier te Linde betrekking hebbende en kan als een volkomen vertrouwbaren vraagbaak aangemerkt worden, voor all-rlei ontwerpen, zoowel bij den Algemeenen als bij den Gewestelijken Dienst voorkomende, 't Bezit er van geeft ons gelegenheid een goeden kijk ie krijgen op allerlei ontwerpen. Hem, die zich goi d in dm geest daarvan ingewtrkt, heeft, zullen de handen nimmer verkeerd staan, zoo hij geroepen wordt om zonder directe leidiig 't een of ander te projecteeren. Liat een ieder, die dit Album aairdachtig ingezien heeft zijn oordeel er ov( r uitspreken, ik twijfel er geenszins aan of 't zal overeenkomen met wat ik hier van in algemei ne trekleu neerschrijf. Doch vonder dat zal 't Album voor zichzelf spreken, goede waar behoeft geen krans. De Architect Berkhemer heeft met de samenstelling van dit Album een' hoogst belungrijken arbeid venicht, die ze'er niet zonder uitwerking blijven zal, tervijl onze Vereeniging als uitgeefster daarvan 't hare gedaan heeft om de vruchten van dien arbeid onder 't bereik van veleh te brengen. Naar we vernamen is de eerste oplage op enkele exemplaren na g'^heel uitverkocht, mocht er spoedig eene herdruk verschijnen, kan 't zijn, in den vorm van lichtdrukken, opdat dit werk, dat door zijne groote belangrijkheid in 't bezit van iederen Waterstaatsamtjtenaa/r van welken rang ook behoort te zijn, ook onder 't bereik kome van de meest bescheiden beurs. Een eeresahut aan den samensteller en een woord van dank aan allen, die hem in zijn' moeilijken arbeid steunden en direct of indirect medewerkten aan 't tot stand komen en uitgeven daarvan. Moge dit Album in de tnek )rnst voortgezet en uitgebreid steeds aan 't doel er van blijven laeantwoorden en de erkenning daarvan door iederen bezitter van dit hoogst nuttige werk, voor den samensteller de schoonste voldoening zijn voor de moeiten en zorgen daaraan besteed. H. Dienst der waterverdeeling i/h stroom- en bevloeiïngsgebied der Goeng-en Koemisiicrivieren. (Vervolg.) BFSCHIUJVINC. DER VOORNAAMSTE KIVIRREN. (ZIE HET OVERZICIITSKAARTJE SCHAAL 1 a likhoorrnde b/h januaurnummer 1907.) a. Goengrivier Deze rivier ontspringt op den berg Slamet, een vulkaan van ruim 3400 M. hoogte en gelegen vrijwel in 't midden van 't smilste deel vin hbt eiland Java Di; hoo'dtik ilingert zich van 4 a 5 K.M. ten we ten vui dezen vulkaantop over eene lengte van KM. in Noord Noordwestelijke richting naar de hoofdplaats Boemiljawa van het g'ihjknamii,' di'itrikt en stroomt verder in Noordelijke richting over rene lengle van ±40 KM. naar de Java Zee. De voor.iaimste afflnenten dezer rivier, rli«hun water benoorden d»; de'sa Goetji ia die rivier ontla-ten zijn de volgende; Ie de Erangrivier, die dikwijls min-tens evenveel water als dj hoofdstroom bevat, 2e de Poetihrivier, die zelve drie aftluenten van beteekeiiis hezit. So de Boemidjawarivier, zich even beoosten Boemi Ijawa in den hoofdstroom ontlastende, 4e de Biomhong, 5e de Padawangi, 6e de Tjoewoeng- en 7e de Woeloehrivier. De Erangrivier heeft z<lve vier voorname affluenten als a de Blembeng, b de Ontong-, e de Longkrang- en d de Kalongrivier, ieder op zich zelve diep ingesneden vrij belai grijke bergstroomen zijnde. De Blembeng rivier heeft onder hare voornaamste affluenten de Loempang-, Wringin en Kandangrivier. Al de?e rivieren hebben over 't algemeen eeu zeer groot verhang en ontvangen hun water uit honderde bronnen, die van 1000 tot 500 M. boven den zeespiegel gelegen zijn. De bedding der Goengrivier is over e ne aanzienlijke lengte en wel van af dessa Goetji, die in eeue rechte lijn it 8 K.M. van den Slamattop ver^vijderd is tot aan de dessa Panoesoepan, zeer breed. Dit is vooral 't geval tusschen laatstgenoemde plaats en Kalibakoeng, de hoofdplaats v/h gelijknamige onderdistrikt v/li distrikt Slawi; tusschen deze plaatsen wordt de oostkar t van het rivierbed langs m'^er dan hare halve lengte door eene heuvelenreeks van tamelijke hoogte begrensd, die tevens gedeeltelijk de waterscheiding tusschen den hoofdstroom eu de kali Blembeng, gedeeltelijk tusschen deze en de Tjatjabanrivier en tusschen deze en de Goengrivier uitmaakt; de linkeroever bestaat tusschen Kalibakoeng en de dessa Danawarih van dit onderdistrikt uit een bijna loodrechten wand van 20 tot 50 M hoogte Yan de dessa Goetji tot Kalibakoeng zijn de oevers eveneens zeer steil en hoog en varieert de breedte vai 20 tot 50 M, v.in daar tot de dessa Dmawarih van 50 tot 70 M, v,i)i hier tot Panoesoepan van 70 tot 150 M, verder heeft d"" rivier een vrij geliikmatigen loop eu \orm en bedraagt hare breedte gemiddeld 60 M. De verschillende affluenten der Goengrivier zijn allen ware bergstroomen, de hoofdrivier zelve is dit vau af haren oorsprong tot aan de dtssa Danawarih, waar haar verhang sterk afneemt, doch hare loop zich verbreedt en zeer onregelmatig wordt. Van af haren oorsprong tot aan de dessa Panoesoepan is hare bedding bekaaid met rolsteenen, grint en zand en wel 't sterkst tusschen laatstgenoemde plaats en de dessa Danawarih, waar hare bedding 't breedst is en

3 ^UNi 1Ö07. INDISCH J3OUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. de zich telkens verplaatsende stroomgeulen zich beurteliues vereenigen eii verspreiden en waar de beide oevers zich slechts weinig boven 't rivierbed verheffen. L'e rechteroever loopt bezuiden Panoesoepan zacht glooien.i op. Beneden deze Aefsa worden de beide oevers iets hooger, wordt de bedding vrij regelmatig en treft men er geeti rolsteenen meer aan. De Kaffokbruff, waarmede re weg Djatibarang Ketapang Slawi Bogares de Goengrivier krcist, ligt ruim 10 M boven 't nvierbed. Van hier af buigt de rivier zich eerct westwa^rt* om en stroomt verder in Noordelijke richting met enkele sterke bochten naar Pagongan, den grooten weg Bitidjaran Pangkah kruisende bij de schroefpaalbrug nabij eerstsenoemde plaats; te Pagongan buigt zij zich op geriigen afsland beneden de open verbinding met de Djembanganleiding Oosiwaaris om, en maakt veider eene groote bocht naar 't Noorden, zoodat zij den postweg Teg-tl Pamalang ongeveer r( chthoekig snijdt en op geringen afstand daarvan zich in zee onihist. Voorheen stroomde de Goengrivier van af Pagongan recht Noordwaarts door naar zee, de oude loop dezer rivier bestaat nog, hoewel zeer versmald, en is daar deze zooveel dieper ligt en grooter verhai g heeft met een dam van tijdelijke materialen afgesloten, om te beletten dat dezi zijn ouden loop herneemt, waardoor tevens de Ketiwon- of Siwiliwilleiding, die zich op den linkeroever der omgelegde Goeng ook wel Ketiwonrivier geheeten-bevindt, van water verstoken zoude zijn. Bij den bouw van de pr<uwenha\en te Tegal is de Goengrivier Oostwaarts verlegd, en bevindt zich op gericgen afstand boven den afsluitdam bovenbedoeld een andere dam van geringe hoogte, dienende om in den Oostmoesson 't zich tusfchen i'e laatste aftappins< bij Panoesoepan, waarbeneden de bedding geheel droog is, en dit punt verzamelende bronwater en achterwater van enkele bevloeiingsgebieden te verdeelen over de opei» verbinding met de Djembanganleiding en de leiding Ketiwon. Op een en ander zal nader teraggekoraen worden. De bedding dezer rivier is van af de dessa Panoesoepan zeer zand rig en slibt voorbij Pagongan, waar 't verhang zeer gering is, voor'durend op, een toestand, die bij eventufclen aanlet; van irrigatiewerken nabij Pagongan zeker tot groote technische moeilijkbedeu aanleidii g tceven zil. Eene hijzonderheid, op 't debiet van deze rivier van grooten invlo(d, i^ de open liggi'g van de geheele Goengbedding van af de dessa Goetji tot aan Pai^oesoepin; in den Oostmoe si.n gaat het debiet dairdoor ptdig m t ongevei r 50 LitT achteruit. De geweldige bandjir^ deji r rivier, in den Wes'- moes^ion, zijn oorzaak dat zich aan de beddingranden geen plantengroei van beteikenis ontwikktbn kan, de heuvels Jangs hare bedding in 't gebergte en de onbegroeide steile wanden tusschen Kalibako>ng en Daiiawari"!, benevens de vlakke oevers van daar beneden tot Panoesoepan, geven geen be-chutting tegen de felle zonnewarmte, waaraan de blootliggende rohteenen hunne verschroeiende hitte ont'eenen en een deel van het afstroomende water doen verdampen Het geregeld onderhouden der b plantingen om de bronnen in 't gebergte en 't middels steenstapelingen dwingen van den stroom, om zich waar hij de vlakte bereikt tot een enkele nauwe doch diepe geul te beperken, waardoor veel minder water verloren gaat door absorbtie van den bodem en door verdamping, zullen iu 't algemeen naast 't beleiten van water.liefstal in 't gebergte en 't opdammen van de rivier om visch te vangen, de middelen zijn om snellen achteruiigang van het debiet in den Oo-tmoesson als wanneer met 't weinige water gewoekerd worden moet te voorkomen. Op een en ander wordt nader teruggekomen. Voor verdere Topogralische bijzonderheden wordt voorts naar het overzichtskaartje schaal 1 a bij het Januarinummer gevoegd, verwezen, è Koemisiirivier. Deze rivier heeft haren oorsprong op ongeveer 14 K.M. van dezelfde bergtop als waar de Goengrivier ontspringt n 1. de Slamat en wel benoorden de dessa Batoemirah. De dessa Djedjek, hoofdplaats v/h gelijkmmtge onderdistrikt v/h distrikt Boemidjawa en ± 3 K.M. in Noordwestelijke richting van dii^n oorsprong gelegen, ligt ong^^veer i/h centrum van de hoofdbronnen dier rivier Van hier stroomt ze in Noordelijke richting over eene lengte van =h 6 K.M. tot aan de dessi Tjiawitali, alwaar Z'ch de prise d'eau der Koemisikhoofdleidmg bevindt. Van af dit punt buigt de rivier zich in Westelijke richting om, volgt den voet van de bergjes Goenoeng Tjenggini en Wangkelang en vloeit na aflegging van een weg van ± 15 KM. nabij het land Proepoeg boven bet kunstwerk Notog, dat de prise d'eau der Pemalihoofdleiding uitmaikt, af in de Pemalirivier. De voornaamste affluenten dezer rivier, boven de prise d'eau der Koemisiklciding, zijn: Ie de I)iangof Térérivier, die ongeveer een derde deel van den geheelen watervoorraad der Koemisikrivier oplevert en achter de pesanggrahan te Djedjeg een in wijden omtrek duidelijk zichtbaren waterval van on.^eveer 5 M hoogte vormt, 2e de Beton, 3e de Paggerkoiih, 4 e de Gam ping en 5 e de Aroesrivier. Beneden de prise d'eau der Koemisikleiding zijn slechts de Gintoeng met hare affluenten Saranq en Batoe en de Pondokrivier van eenige beteekenis. Tot ± 6 K M beneden meergenoemde prise d'eau heeft de Koemisikrivier nog geheel 't karakter van een' berg.-troora met een hier en daar zeer groot en ongelijk verval, wier bedding bestaande uit groote en kleine bergsteenen begrensd wordt door hier en daar zeer steile of loodrechte berg- en heuvelwanden. Nabij de dessa Tjengtjini, waar zich de pas genoemde prise d'eau bevindt, is deze rivier zeer diep ingesneden en vormen de oevers bijna loodrechte hooge wanden van de Tjenggini en Wangkelangbergen Waar zij deze bergi-n verlaat, stroomt zij langs djatie en wilhoutbosschen in bijna doorgaand westelijke richting langs de zuidziide van de ouderdistriktshoofdplaats Marga'iari v/h distrikt Balapoelang, tot zij middels de groote hooge brug Koemisik den grooten weg Babpoela g Boemiajoe kruist, om zich op geringen afstand daarbeneden in de Pemalirivier te ontlasten. Het water der Koemisikrivier is lang niet zoo aan verdamping onderhevig als dat der Goengrivier, waar door haar debiet meer constant is. Zulks is te danken aan 't smalle bed dezir rivier en de zware begroeiing harer oevers, de steile bergwanden, die zoo ruimschoots schaduw vormen dat de verdamping al zeer gering te achten is, terwijl de rotsachtige formatie v/h rivierbed over 't grootste deel harer lengte boven de prise d'eau der Koemisikhoofdleiding absorbtie van water belet. De bandjirs in deze rivier zijn niet zoo hevig als in de Goengrivier, en de oevers bestaan meestal uit rotsgrond, waarop de stroom weinig uitwerking heeft, een en ander werkt mede om den plantengroei niet te belemmeren, waardoor deze rivier over bijna hare

4 89 INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. JUNI geheele lengte vrij bedekt is, met het bovfeiibesproken gevolg. Op het overzichtskaartje schaal 1 a U 't stroom eii bevl'ieimgsgebied te zam»n van elk der beide rivieren met zware ^lip lellljllen aangeduid, 't eerste is in 4 't twet-de in 3 deelen of gilirans, (golongans) waarover nader verheel I, de middels zware, kruisjes gevormde lijn vormt de grens of water-cheiding tusschen beide gebieden, voor een deel volgt deze den weg Knlibakoeng Boeraidjawa. c. Tjatjahanrivier. De/,e rivier ontspringt aun de Oost?ijie van de heiivelenreeks langs dn rechteroever der Goengnvier zich bevindende en wel nibij de dessa Wanalaba, in het onderdistrikt Knbbakoeng, een voorname affluent dez^r rivier eveneens Tjatjaban geheeten ontspringt tus-chen de dessa Lebakwau'^i en Tigasarie iii het distrikt Dj*tiiiegara en vereenigt zich nabij de dessa Doekoiuljitik doil in het distrikt Paugkah met den hoofdstroom, welke met een sterk verval in velerlei bochten in Noord Noordoostelijke richting naar z^e stroomt en benoorden Karaniidjatie over bijna hare geheele lengte de grens uitmaakt tusschen de distrikteu Adiwerna en Tegd ter eene en Soeradadirt ter andere zijde. Behalve genoemde affluent zijn er nog vele andere, in het gtoote wildkoutboschcomplex, waaruit't oostelijk deel v/h distrikt Pangkah bestaat ontstaande. Op slecht", a plaateen wordt uit deze rivier geïrrigeerd en wel middels de leidingen Tjatjaban, Lanang en Sikandang, beiden op den linkeroever, de eerste beoosten de dessa Pener en de laatste tusschen de dessas jtogares kidoel en Bledo gelegen. Di eerste is door de geringii opper^flakte, die er uit geirrigeerd wordt van wiioig bet eekenis, de laatste is echter eene zeer voorname leiding, O'ndat zij al 't water bij den gelijknamigen dam in de Tjatjahanrivier aanwezig, opvangt en daarmede eene belangrijke suppletie vormt voor de Bawatik der Bawangleiding. Hoewel onmiddelijk beneden dezen dam in den Oostmoesson deze rievier geheel drnog ligt, zoo beva^ hire bedding verder benedenwamrts vele kleine bronnetjes, die te z^men n et 'i weinige, wat de verschillende aan haren Oostelijken tever gelegen affluenten opleveren, een quantum wat r vormt, Hat bij de dessa Karangwoeloe i'' (nderdi-tiikt Kramat v/li distrikt ïegal wordt opgepompt, mi Idels etne door stoom gedreven pompinstallatie van de suikeronderneming Kemantran, en voor de ricttuinen dier oniternem'nj in den pianttijd een niet te versmaden sutplns oplevert boven 't op de gewone vijze verstrekt bevloeiing<water. Uaar beneden den Sikandangdam uit de Tjatjabanrivier niet geirrigeerd wor.lt en dit water dus onbenut naar zee zoude wegvloeien, zoo is zulks zonder eenig bezwaar. d. Gangsarivier. Deze rivier, die van af haren oorsprong tot hare kruising met den grooten weg Djatibarang Slawi ook Maiaoela geheiten wordt, ontstaat bij het bruggetje Brengkok in den grooten weg Tegal- Balapoelang, op + 1 paal van laatstgenoemde plaats. De Breng kokleiding eene aftapping op den rechteroever der Banawarihhoofdleiding, die over eene lengte van ± ^U paal langs de 7uidzijde van genoemden weg stroomt, verdeelt zich direct beneden genoemd bruggetje m twee takken, eene Oostelijke en eene Westelijke, wier bevloeüngsgebieden door de Mataoelarivier gescheiden worden. Is deze rivier aan haar begin een onbeduidend stroompje van slechts enkele voeten breedte en diepte, + 2 paal verder benedenwaarts is 't reeds eene vrij diep ingesneden rivier, hoewel va i bi^cheiden breedte, terwijl ze nabij d>i dessa Kar.in^'m.intfgoe zick verbreed' en verdiept en een vrij regel matigen loop aanneemt. Op verschillende punten, die zich daartoe bij/.onder lemen, wordt tus-chen haar beginpunt ei de dessa Slarang, die zij doorsnijdt,'t in hare bedding aan bronwater en afvoerwater van A& Breng kok ei enkde andere kleine leidingen voorkomende wat r opgedamd en zijdelings afgeleid voor de bevloeüng. Meer benedenwairis bevat deze rivier door 't; daarop afgevoerde achterwater van een deel der Wangandalembevloeiing en van die der Pendilwesileiding eene zekere hoeveelheid, die bij den heerendienstdam Mataoela Brebes wordt opgevangen en in de gelijknamige leiding op den linker of west dijken oe^^er gestuwd wordt, voor de bevloeiing van bahoe --awahs. Ongeveer een pial verder benedenwaarts bevindt zich de dessadam Mataoela Tegal, waar 't water, dat door de kali Woeloeh, de belangrijkste afvoerweg van de Pendilwesibevloeüng en en rechte de voort/, tting dezer leiding uitmakende, afgevoerd wordt, opgevangen en in de gelijknamige leiding zich op den Oostelijken oever bevindende en ook wel Tempogran geheeten, gestuwd worlt. De«e Tempoeranleiding waarover uider dient ter suppleering van de bevloeiing uit de Blawongtah der Boeloehoofdleid'mg. E'u plan, dat nader zal behandeld worden, beoogende 't doen vervallen van eerstgenoemden Mataoeladam en 't opvangen van al 't water der Mataoelarivier vermeerderd met dat der Wangandalemleiding, dit mede afge7onderd moet worden om de watervoorraden in de beide hoofdgebieden evenredig te maken met hunne bevloeiingsoppervlakten, zal mede nader uitvoerig besproken worden. Ver benedfn laatstgenoemd punt bevindt zich in deze rivier tusschen de dessa Kalipoetjang op den linker <n Bersole op den rechteroever de dam Kramat, die mede uit tijdelijke materialen samengesteld, alleen in zeer droge jaren intact gehouden wordt, altoos direct na den Oo.-tm< e-^s m «ordt opgeruimd met 't oog op de heviüe bandjirs de/er rivier, die door 't bestaan van dezen dam de beide genoemde dessas zoude inundeeren. Deze dam doet dus zoo nu en dan dienst en stuwt dan 't water in de op den rechteroever geleiden leiding van denzelfden niam, die zich met de Djengkelleiding, eene aftapping der Boeloehoofdleiding vereenigt, om 't gebied dier leiding te supplfferen. Op korten af-t-^nd beneden genoemden dam is de Gangsarivier, door den Algemeenen dienst van den Waterstaat, genormaliseerd tot aan zee en is zij mede van daar af bedijkt; de --terk g(kromde oude loop d cht nabij 't zeestrand is daarbij afgesneden. De Gangsarivier is uit i en Topografisch oogpunt zeer behngrijk, omdat, ze op een zeer klein deel harer lengte na de grens uitmaakt tusschen 't Goeng en 't Koemisikgebied en van af 't punt, waar de af voerleiding V h Brcbeshoofdkanaal zich daarin ontlast tot aan zee, tevens de grens tusschen 't geregeld en ongeregeld gibied uitniaavt Van af de de-sa Karangmanggoe vormt zij tegelijkertijd tot aan z-e de grens tusscken ('e afileelingen Tegal en Brebes. e. Bebekrivier. Deze rivier van af haren oorsprong tot ongeveer bij hare kruising met den grooten weg Djatibarang Slawi, ook wel Blkoek geheeten, ontstaat uit eene bron in de doekoe Djomblang der dessa Pendawa i/h distrikt Slawi, stroomt in Noordelijke

5 I ^UNi INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. ^90 e ne a a. > d e e u n e r g e in [it t er t ig in g e P richting naar de distriktshoofdplaats Slawi, vervolgens in Noord Noordwestelijke richting naar de voor- «oalige onderhif-trikthoof.lplaats Prfgiaiiten v/h distrikt Adiwerna, om verder «eer recht Noordwaarts te stroomeu met enkele korte bochten tn zich nabij 't zeestrand te ontlasten in de oude of afj^esneden Gangsarivier. Deze rivier wordt btwestcn de suiker'abriek Kemangleii middels een groot genetseld steeneii aquaduct gekruist door de nad<r ie beschrijven leiding Soesoekan fabriek, zijnde eene tak der Wadashoofdleidinj, behalve voor bevloeiing ook dienende voor den aanvoer van tet benoodigde bedrijfswater voor de beide suikerfabrieken Doekocwrir)gin eii KemaigUn. Deze rivier gelegen cngeveer middtn tus.«chen de Wadas en de Boeloehoofdleiding, n emt veel achterwat r van de bevloeiing Aeux leiriincjen in zich op, terwijl een belangrijk deel van het bandjirwater van laat-genoemde middels de kalis Begal e.\\ Pma?«y dtarop geluosd wordt, evenzoo wordt een groot deel v/n bandjirwater der boveng-noemde leiding Soesoekan fabriek middels hfiaatsluizpn en een gemetselde steenen bandjiroverlaat nabij Kemanglen op deze rivier geloost. E n eigenaardigheid dezer rivier is dat zij pas ver in 't Noorden ei wel nabij Pagianten dienstbaar wordt voor de bevloeiing, hier bevindt zich de eerste aftapping n. 1. de Poejoehleiding, die tevens aldaar de grens tus.'chen het bevlofiingsgebied van deze rivier en de boeloekoofdleiding uitmaakt. Verder benedenwaarts beviiidm zich vrij dicht bij elkander verschillende andere aftuppingen, die n;ider besproken zull^-n wordin en worden hi-'ruit te zameii met de reeds genoemde PoejoeMeiding o. m. ook de in 't bevloeiingsgel)ied dezer rivier gel(gen sawahoelon oelon bevloeid Is dezf rivii-r bezu den Slawi eene vrij onbeteekenende waterloop, die lot aan de dessa Pagianten hoo'dzakelijk beieekenis heeft als afv. erweg van baiidjir«vater, benoorden Slawi tot aan de de-sa S'idapoeriia is 't -eene diep ingesneden vrij breede rivier, die van d*ar af lot aan zee weliswaar in breedte toeneemt, doch welker oevers op d^t traject mindi r ho )g ten op/iichte van den rivierbodem gelegen tot aan hare uitwat-ring in de oude Gangsarivier gestadig in hoogte afnemen. 't Eigenaardig verband tusichen dez'i rivier en de üoeloehoofdleiding, die bezuiden Pagiant n water afvo rt op dez-1 rivier, terwijl benoorden en bewe-iten deze dessa 't onngekeeide plaats heeft, kan wel eens tot mo ilijkhedin bij de waterverdeeling en verstrekking aanleiding geven, doch doet tevens 't middel aan de baud om zomler met t Residents besluit, waarbij bepaald i.< dit na 1 Augu tm al 't Bebekwater voor den.«awaharbeid der bevolkiug gereserveerd moet worde», lu contract te komiii ook na dien datum aan in dit g'^bied gelegen riet tuin en water te verstrekken Op een en ander zal nader teruggekomen worjen. /. Fahrivier. Deze rivier heeft in haren aard en beteekenis veel overeenkomst met de pas beschrevene, zij ontstaat uit eene krachtige bron in de dessa Talok l/h distrikt Pangkah, stroomt met enkele korte slingeringen over hare geheele lengte in Noordelijke nchliüg en vormt benoorden den binnenweg Pagongan Kemantran tot aan zee op een zeer klein deel na de grens tusschen de bevloeiingsgebieden vau de nader te noemen Bawang en Rawatakken der groote onverdeelde Bawangleid'mg. Deze rivier neemt veel achterwater van de Rawabevloeiing in zich op, ook is 't zeer gemakkelijk een groot deel van het debiet der Wangandalemleiding, zijnde een tak van de doorgaande Rawaleiding, dienende behalve voor bevloeiing -ook on de suikerfabriek Pangkah van bedrijfswater te voor<ieii, djarop te laten afvloeien, ja zelfs 't geheele debiet dier leiding zou op deze rivier geloosd kunnen worden, terwijl door mi Idel van de aftappingen Oenggoep en Rengas Karangmangoe dit water weder voor de bevloeiing opg^" da^nd wordt en 't ook mogelijk is een deel daarvan nf te voeren naar de doorgaande Bawangleiding. Er bestaat dus een zeker vjrbaid tusschen deze rivier en de Bawang en Rawaleiding en, dat in iider bijzonder geval ziowel voor de da;^ als vojr de nachtbevloeiing dienstbaar te maken is, ter voor/.ienia-? in sommige eigenaardige moeilijkheden, die met bijzondere bevloeiingsbelangen gepaard gaan. Heeft deze rivier Vdn i^f haren oo sprong tot nabij bovengenosmden weg een vrij diep ingesneden en smal bed, verder Noordwaarts wordt 't bed breeder ea liggen de oevers minder boven den rivierbodem verheven. Behalve de i<enoeinde twee leidingen bestaan er nog een drietal aftappingen, die niet ieder jaar doch alleen in uiterst droge Oostmoessons aan deze rivier water ontleenen ; de daartoe noodige dammen, die vrij hoog en kostbaar zijn worden slechts in den tijd van nijpend watergebrek gemaakt. Deze rivier kruist den grooten postweg Tegal Pemilung middels de brug Pah nib ] dessa Kedoagdoiig, en ontlast zich op geringen afstand noordwaarts in Zee. Ongeveer midden tus-sehen de wegen Pigongaii Kemantran en Tegal Peraalang neemt zij nog nabij de dessa Dinoek in zich op de halie Toerie, zijnde eene groote tak van de Rawaleiding, middels de' heerm dienstdam Dje'ak in de dessi Rmtjawiroe ontstaande. Beide waterloopen voeren in den westmoessou veel bandjirwater af. g. Rivieren Gintoeng, Sarang, Batoe, Aoer, Poêir, Bandang, Gondang, Banteng, Kloewoet, Paggerajoe, Paggerwangi, Garoeng en Kroepak. Deze 13 rivieren komen voor in het distrikt B dapoelang, ze worden allen te zaraen genoemi, omdat er verband bestaat zoowel onderling als met de Koe- misikrivier en Koemisikhoofdleiding; al deze waterloopen te zam -n met de Koemisikhoo fdleiding leveren 't bevloeiingswater op voor een gebied groot 8610 bakoe, dat Koemisikgebied geheeteu wordt en waarvan de onderscheidene deel en door elke dezer bevloeid zoo in elkfuder loopen, dat ze mieilijk aan eene»fzondjrlijke be< ireking te onderwerpen zijn. De algemeene richting van den loop dezer rivieren is Noord West, allen zonder onder.<cheid- loozen hun bandjirwater 't zij direct 't zij indirect op de PemaUrivier en zijn dus affluenten dezer rivier, waarvui er eenigen 't Pemali anderen 't Brebeshoofdkanaal kruisen. De Gintoengrivier ontspringt beuoorden de de^sa Tjaroes en beoosten de dessa Tjaroel in het distrikt Boemidjawa en kruist tusschen de dessa Batoe;>g >eng en de Doekoeh Sarang, in het distrikt. Bdapoelang, de Koemisikho)fdleiding, oji geringen afstand daarbe/,uiden en benoorden wordt genoemde leiding evenzoo gekruist respectievelijk door de rivieren Sarang en Batoe beiden met een zeer korten loop eu ontstaande uit zich verbreedende en verdiepende terreinploi^n in het groote wildhoutboschcomplex beoosten genoemde leiding voorkomende, deze rivieren met hun bijzonder sterk verhang zijn even als de Gintoengrivier ware bergstroomen, die

6 91 INDISCH ^OUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. ^UNi jaar in ji»ar uitbij iedeien bandjir zelfs die van geringe beteekfnis hunne vernielende uitwerking doen gevoelen op de geliiknau ige dammen van tijdeiijken aard, die ii] of gel eel vregslaanj of zwaar beschadigen, terwijl de KoemisikJioofdleiding bij 7ulke gelegenheden tevens ^eel bfndjirwatfr slib en grii t opneemt waardoor zij op sommige punten cveiloopt en op vele andere aan doorkwtl intr Hoot staat. Deye videufe toestand, die in eene der volgende h(ofdstukken aan een r.adeie bej.sreking onderwojpen wordt maakt de water-trdeeling m verstrek!ing uit de Koemitikhcofdleiding geduiende den Westmoesson tot eni uite'st moeilijken tank, die alleen di or bijzondere zorg en oplettendheid te volbrengen is. Op zeer geringeii afst nd bei eden deze punten vcret ni^en de Sarang en Batoerivier zich met de Gintoenn de eerste na den heeiendieiist weg Batoeagoeng Difdiek gekruist te hebben, de tweede ontl st zich boven 't kruispunt van de Ginfoengrivier met genoemden wig in deze rivier. De dessa Batoeagoeiig wordt d( orsneden door een derden affluent der Gintoeugrivier n. 1. de Aoerrivier, die haren ooisprong hteit nabij die der Batoerivier, Deze Aoerrivier kruist de Koemisikleiding a n'veau, en heeft een mii.drr sterk verhang als de beide reeds gt-noemde zusteraffluenten, waarom bij dit kruispunt eeen dam in de Koemisik/ioofdleiding voorkomt, zooals bii de punten waar de Gintoengrivier en liare reeds stuoemde aft'luenten de Koemisikhoofdleiding kruisen. Tus'cli'U de dessas Djembajat en Ddnar, dja ontlast de Aoer zich in de Gintoewg, die verder in westelijke richting stroomende, zich tusschen di' dessas Wanasari en Doekoehtei'gah in de Koemisikrivier ontlast. In de Gintoengrivier bevindt zich tusschen de dessa Danaradia en K^ligandoe de groote dam Parakankidang, die al 't daar boven zich bevindende water opstuwt in de gelijknamige leiding, zijnde eene voorname irrigatieleiding, die haar bevloeiing^'gebied in het onderdistrikt Margasarie van 't distrikt Balapoelang heeft. Ver boven dit punt en nabi] de kruising van de Gintoengrivier met den reeds genoemden heerendienstweg Baioeagocng Djedjeg, doch daarbeneden bevindt zich nog de aftapping Mroetoe, eveneens op den rechteroever, deze 11 idmg van veel geringer beteekenis dan de eerste bevloeit sawahs van de reeds genoemde dessas Danaradja Djembajat eu andere. Op een en ander zal nader teruggekomen worden, waarbij ook 't verband tusschen Gintoeng en Koemiékrivier en de keuze van de plaats eener permanente prise d'eau voor de Farakan Kidangleiding nader ter sprake zal worden gebracht. De Bandang, Basir en Goidangrivieren zijn waterloopen, die de KoemisiJchoofdleiding kruisen, de eerste a niveau, op geringen afstand benoorden 't kruispunt van genoemde leiding met den heerendienstweg Bandjaranjar Kalibakoeng, de tweede op geringen afstand Noordelijker middels de gelijknamige gem.tseld steenen overlaat, de derde middels de overlaat Gimber van gelijke constructie, uabij de doekoeh Kaligimber. Yoorz00verre zij beoosten deze leiding gelegen zijn bestaan zij uit zeer onbeduidende terreinplooien, die regen en bevloeiingswater van het terrein, dat zij afvoeren, op de genoemde leiding loozen. De genoemde overlaten werken alleen bij zeer zwaren regenval op genoemd terrein. De eerste twee vereenigen zich beoosten de dessa Karangasem, de vtreenigde waterloop doorsnijdt onder den naam van Bandang de groote djatieboschcomplexen en kruist bezuiden dessa Songgom het PemaUJioofdkanaal, om vóór zij zich in de PemaUrivier ontlast d& Gondangrivier in zich op te nemen, die ongeveer evenwijdig m(t de pas genoemde stroomende, dicht langs de zuidgrens v, n genoemde dessi hetzelfde kanaal kruist. Genoemde rivier» n, die elk nog enkele kleine aftappiiigen hebben, voor 't afstaan van al Inar water, dat zij aan bronnen in hare bedding en ; an achterw, ter van de be vloeiing der KoemiiikJioofdleiding en lek water dezer leiding ontkenen, hebbeu echter in hoofdzaak beteekenis als afvoerwegen van terreinwater. De Kloewoet en Bant eng rivier en 1 ruisen niet de Koemisikhoofdleidtng, zooals de reeds genoemde, doen ontstaan bewesten deze leidi'tg in 't groote rijhieboschcomplix, dat zich van de onderdisiriksthoofdplaits Margasarie tot aan de di-triktshoofdplaats Balapoelang uitstrekt eu boven reeds genoemd is De eerste heeft haren oorsproj g benoordoosten de dessa Srengseng de laatste nabij de doekoehs Kalibanteng en Marggir, beiden ontleenen hun w ter op geliike wize als de pas genoemde drit rivieren, de eerole staat dit weder af aan een tweetal, de laatste aan een zestal kleine irrigatieleidirgen. Beidi n kruisen het Breheshoofdkanaal, de eerste b( zuiden de doekoeh Kemplaiig, de laathe tusschen deze en de des'<a Djatirokeh, wairni zij zich bewesten de doekoe Prfjoeng met lerstgenoemde vereei igt. De vereenigde waterloop stroomt (nder den naam van Kloewoet in Noordelijke richt iig, om zich eindelijk tusschen de dessas Pamidjahan en Wanatjala in de Pemalirlvier te ontlasten. Ten opzichte van de beteekenis dezer beide waterloopen gtldt 't zelfde als wat van de drie pas besprokene gezegd is. De Pagerajoerivier ( ntstaat op dezelfde wijze als de beide pas besprokene m wel dicht bezu dwesten de distriktshoofdplaats Balapoelang. nabij de Koemisikhoofdleiding, waatuit zij middels enkele kleine aftappingen gevoed worden kan. Deze rivier, die zich zeer snel van eene terreinp ooi tot eene breede diep ingesreden waterloop ontwikkelt, stroo. t door de dessas Eadjegwesi (naar welke dessa ze ook wel kali Eadjegwesi geheeten wordt), Karangai.jar en Djaiirokeh, bij laatstgenoemde kruist ze 't Breheshoofdkanaal, stroomt verder Noordwaarts, onder den naam van kali Wanatawang, door de dts'sa van dien naam, om zich vervolgens onder den naam van kali Tjilik benoordwesten deze dessa in de Pemalirivier te ontlasten. Nabij de dessa Eadjegwesi neemt zij in zich op de Krokkrokrivier, ziji de een ko^te waterloop, uitsluitend van beteekenis als afvoerweg van terreinwater Op twee plaat^en aan haren rechteroever staat de Paggerajoerivier haar water af en wel aan de leidingen Ketiman en Karanganjar, waarvan de laatste hare prise d'eau heeft middeis den heerendienstdam van dien naam en zeer belangrijk is. De Paqgerwangirivier is een waterloop van groote lengte, die nabij de onderdistriktshoofdplaats Kalibakoeng en de dessa Paggerwangi waaraan ze haren naam ontleent ontspringt en behoudens enkele korte bochten in Noord westelijke richting stroomt, de Koemisikhoofdleiding kruisende bij de gelijknamige overlaat, die van de/elfde constructie is als de boven reeds besproken overlaten. Beoosten genoemde leiding vormt deze rivier de grens tusschen 't Goeng en 't Koemisikgebied, daar zij de westelijke bevloeiingsgrens van de Bjimat en de Banawarihleiding uitmaakt, die beiden primaire aftappingen zijn en wel de beide eersten der Goengrivier in 't laagland.

7 ^üni JNDiscH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. 9B Beoos'eii de Koemisikhoofdleiding neemt zij veel achterwater van de nabij gelegen aftappingon Gowokbeo, Lahan en Tadjim benevens van de nader te noe'nea kau Garoeng eveneens eene aftapping dezwr leidingin zich op. Zij stroomt langs de dessas Djatimerta, Piggerbarang, Lenggor, Kedoeng^voeloeh en Doekorraidj-i, tusschen deze Uatste twee kruist n] 't Brebeshoofdkanaal, van liier voorts door de de^sa Karangsemboeng vanwatr ze onder dien naam op geringen afstand benoordwesien 'dt-ze desa na den lieerendienstweg Djatibarang Waiialjala gekruist te hebben zich in de PemaUrivier ontlast Beoosten de Koemisikhoo fdleiding heeft deze rivier op haren linkeroever enkele kleine aftappingen, waarover ïiader, en daarbewesten ook enkele, waaronder de zeer voorname leiding Lenggor, geheet en naar de dessa wiarin ze op haren rechteroever n iddeis den gelijknamigen heerendienstdam ontslaat. Deze rivier is na de Glntoeng de belangrijkste van ^lle opgenoemde rivieren in het Koemisikgebied, ze is breed en diep ingesneden en voert in den Westmoesson veel bandjirwater af De Garoengrivier, die op de kaart als leiding aangegeven is, omdat rechtstreeks daaruit geirrigeerd wordt, is ee e onbeteugelde aftapping der Koemmkhoofdleiding in de dessa Balapoelang koeloii, achter de di4rikt8- hoofdswoning ontstaande, die zij tevens van sp )elwater voor de paardenstalien en andere bijgebouwen voorliet; van haar begin tot aan de kruising van den groot en weg Balapoelang Boemiajoe heeft deze waterloop geheel 't karakter eener leiding, beneden de brug van dien naam verbreedt en verdiept zij zich plotseling en neemt zij geheel 't karakter eener rivier aan, zij neemt dan ook 't achterwater van de omliggende bevioeiingenbfnevens bijna al 't spoelwater, dat voor de suikerfabriek Bala/poelang verstrekt wordt, in zich op, en -ontlast zich op gerinsen afstand verder Noordwaarts in de zooeven besproken Paggerwangirivier. De Kroepakrivier, even als de zoo pis besprokene, als leiding op de kaart aangegeven, is eveneens eene aftapping der Koemisikhoofdleiding, on'staande bij de sluis van dien naam, nabij het passirterrein te Balapoelang. Dezd waterloop moge aan haar begin ei tot de eerste aftapping 't aanzien eener leiding hebben, daarbeue len verkrijgt ze 't karakter ei ner diep ingesneden rivi-^r met smalle bedding, die zich bonedenwaarts geleidelijk verbreedt fn verdiept door 't v(4e lerreinwater, dat ze in zich ip leemt. Behalve enkele kle^n' aftap iiiigen ontstaat am haren linkeroever in het djatiebo ch nibij de dessa Doekoe- "randoe de hoogst belangrijke leiding Kloejoer, die tot dicht bij Djatiebirang bevloeit en mi IdeU eene permanente prise d'eau haar water ann de Kroepak ontleent. Beneden dit punt kruist z nipf een grooten boclit den grooten weg Balapoelang Djatiebarantr, om ver- "volgens recht Noordwaarts slrooinende inde dessa Djatiebarangkidoel nogmaals denzelfden weg te kruisen, doch thans in omgekeerde richting, verder Westelijk stroomeiide neemt zij de Wadasrivier zijnde een korte af voerweg van terreinwater en achterwater van de Kloejoerhevloeiing in zich op, zich Noordwaarts ombuigende wordt zij bewesten de dessa Djatiebaranglor door 't Brebeshoofdkanaai/ gekruist, middels een groet permanent aquaduct; hier heeft ze den naara van Klikiran aangenomen en stroomt ze verder Noordwaarts om zich be^westen de dessa Boewaran, in 't di strikt Brebes in de PemaUrivier te ontlasten. Voor den aanleg der irrigatiewerken in deze afdeeling, stroomde deze rivier in Noordoostelijke richting verder, na dea grooten weg Djatiebarang Brebes bij genoemde dessa gekruist te hebben en diende zij verder nog voor bevloeii ig, thans is zij omgeleid op de opgegeven wijze en is de brug op genoemd kruispunt vervallen en de rivier aldaar afgesloten. Tusschen de bjide punten, waar zij den groo*en weg Bilapoehng Djatiebarang kruist, heeft «ij in de dessa Soerokidoel op hareu linkeroever nog de af lapping Si - Gering, middels den dam van dien naam o itstaande en dienende om de bevloeiing der Kloejoerleiding, wat hair u terst Noordelijk deel betreft, te sapp'eeren; deze dam is echter in de laatste 4 jaren niet me,er in stand gehouden en de leiding is verwaarloos!, zoodit deze verder b liten bespreking blijven kan. Op eenigen afstand benedenwaarts dezen dam neemt de Kroepakrivier de Gandoerivier in zich op Deze Gandoerivier, die alleen nog een weinig bron- en lekwater afvoert is ten rechte de doirgiande Banawarihleiding. die echter bezuiden de dessa Slarang door den heerendiemtdam Bekot geheel van tijddijke materialen g bouwd- is afgesloten en al hiar water afstaat aan de Wangandalem of Rekotleiding, die behalve voor bevloeiing ook dient om de Suikerfabriek Djatibarang van bedrijfswat^r te voorzien. Op een en ander wordt nader teruggekomen. Door 't vele terreinwit^r, dat de Kroepakrivier in zich opneemt, is de kleine waterloop, van enkele Meters breedte en diepte nabij Balapoelang, tot eene breede diep ingesneden rivier aangegroeid nabij Djatibtring enh'cft zij daar waar zij onder dei mam van Klikiranrivier door 't Brebeshoofdkanaal gekruist wordt eene breedte van ± 35 M en eene diepte van ± 6.50 M. reepjes uit de praktijk (met eene losse (Wordt vervolgd ) plaat). a. GLASBEDEKKING. Als de verlichting van een gebouiv niet op voldoende wijze verkregen kan worden door middel van staande lichtopeningen of het licht niet genoegzaam tot in de binnengedeelten kan doordringen, wordtin veel gevallen van lantaarnkappen, dak-of vallichten gebruik gemaikt. Hori'.ontale nmen komen zelden voor, wijl dtu het daarop te verwachten regenwater met kan wegvlo-ien en aanleiding zou geven tot lekkage; doch ook hellende dak-of villichten moeten anders geconstrueerd worden dan bij de gewone lichtop -ningen. In de eers'e plaats zal men er naar trachten de vallichten uit één ruit in de lengte, te ontwerjiea, waardoor de benedenzijde der ruit niet in eene -ponning behoeft te rusten maar over het boeiboor I der goot kan heenschieten (zie bijgegeven schetsje), terwijl tevens de ruit met de holle zijde naar buiten w irdt gelegd om het water meer naar het midden der ruit te voeren. In het schetsje zijn de raamregels van hout, doch ze worden ook wel van ijzer vervaardigd. Beneden rust het glas op steunqzers waarvan er, al naar gelang van de breedte, 1 of 2 op een ruil komen, terwijl onder de steunijzers lapjes lood of een doorgaande strook wordt aangebracht. De doorsnede a b laat de constructie der raamregel zien. Op de doorsi ede ziet men in de waterholletjes rottinkjes aangegeven.

8 93 welke men aanbrengt voor dat het glas gelegd is. Zijn nu de ruiten met plamuur aaugestopt en is deze genoegzaam verhard, dan worden de rottings uitgetrokken. Dit rottiukje dient, omdat anders bij het aan«toppea met plamuur het waterholletje ook dichtgestopt zou kunnen worden, wat nu onmogeliik kan plaats hebbeu (n tevens (wijl mrn in de goot bij 't uittrekken weinig ruimte heeft) omdat roltii g zeer buigbaar is, Hnders zou men evengoed een glad latje kunnen nemen. Bezigt men voor afdekkii g matglas dan moet men niet ain den matten kant stoppen, anders loopt de olie der stopverf aan den matten kant door. b. HtT OPSTELLEN VAN EENE GROOTE HEISTELLING. De lo-ise deelen wordi-n i erst in den put gebracht en op een da-rtoe ge?c'iikte p'aats worden de beenen boven verbonden door een bout, gelijknidig met het scharnierbare di rde been, terwijl de vijf tuilouwen eveneens norden bevestigd Daarna plaats' men er eene schraag onder (zie het schetsje). Aan het uiteinde richt men daarna een bok op, die van enkele tuitouwen wordt voorzien. De bok wordt beneden s1e\ig met de beenen der heistelling verbonden, zoodat 7e niet kunnen verschuiven. Door middel van een te vorm aangebracht touw zij'i bok en heistelling gekoppeld, terwijl het andere einde van het touw over een Her loopt. Wordt nu aan de lier gewonlen dan zal de bok b iu den ge^tippelden stand komen en komt de heistel ing van zelf mede. De bok b, die van tuitouiven is voorzien, kan daardoor niet zij'lelings uitwijken. Wanneer de heistelling bijna loodrecht komt te staan worden de groote tuitouwen vastgez'-t en door deze te vieren en aan te halen krijgt men den gewenschten stand. Februiri '07. GecUpl. bouwh. Opzichter. c "VBRBETEEDE STEIGER. ffrij vertaald uit de Scientific American.) Onlangs is weer eeu nieuwe vorm van steiger uitgevonden, welke bizonder toepasselijk is om op daken te gebruiken. Het toestel is zeer practisch om schoorsteenen te repareeren of andere her^tl Hingen op het dak uit te voeren, wijl het zeer gemakkelijk is op te stellen. Wanneer het niet in gebruik is, neemt het in gevouwen toestand een beknopte ruimte in en is daardoor ook goed te transporteeren. De steiger bestaat uit een paar hurries, elk bestaande uit twee stukken, die scharnierbaar verbonden zijn. In gebruik liggen de burries op bet ddk met de geledingen rustend op beide zijden daarvan, zooals op de teekeiiina bij II te zien is. De geledingen zijn, zooals men kan opmerken, voorzien van T vormig'^ inkepingen, welke zijn pasgemaakt om de kniepoot middels hiken of lussen daarmee te verbinden. Het bovenste of horinzontale lid van elke kniepoot is aan de onderzijde van ingeboorde gaten voorzien (zie A.), en het verticale lid van de kniepoot draagt een pin op zijn boveneinde, welke in de ingeboorde gaten past, zoodat men daardoor op elke willekeurige plaats kan werken. De verbinding van kniepoot met burrie is te zien bij III. Worden nu nog een of meer steigerplanken op de beide kniepooten geschoven, dan is het toestel voor gebruik gereed. In sommige gevallen, bij groote daken enz. kan het noodig zijn de burries over de volle lengte aan eene zijde van het dak te gebruiken. NDISCH POUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. jjuni Om dit te doen woidt dan gebruik gemaakt vaa losse haken zooals bij I te zien i-. Mr. John Emberson, 43 North Lexington Avenue. White Plaini, N. Y, is de uitvindi r van dezen steiger^ I'ebruaii '07. Ged/ipl. bouwh. Opzichter. Schets Tan eene fontein. Deze fontein (zie bijgaande teekening) werd door mijn vroegeren chef in een der vele kleinesteden, die Nederland telt, uitgevoerd en hoop ik velen der collega's een dienst te bewijzen met^ voor het schetsontwerp en de details daarvan \n ons orgaan een plaatsje te vragen. De teekening heeft weinig toelichting noodig wijl de hoofdinalen zijn ingeschreven en tevens, daarop aangegeven is uit welk materieel de fontein werd opgebouwd. Alleen zij hier nog vermeld dat voor het metselwerk klinkers werden gebruikt in sterkecementmortel. De Bentheimerzandsteen zal in ludié natuurlijk vervallen, waar ook geen bezwaar tegen bestaat. Andere natuursteen kan evengoed dienst doen en 't geheel zou ook te vervaardigen zijn van gewapend beton, waarvan zooals ik laatst in een Amerikaansch tijdschrift zag, reeds stand-^ beelden weden vervaardigd, die weer en wind met goed gevolg doorstaan. De fontein werd aangesloten aan de waterleiding, die zijn water ontving van den watertoren. Gedipl. bouwk. Opzichter. Over scheurende muren. Voor eeaigen tijd kreeg ik eene opdracht, om een onderzoek in te stellen n»ar den toestand van eene controleurswouing, die in alle muren van het hoofdgebouw en iu enkele muren \au één der twee blokken bijgebouwen scheuren vertoonde, en van mijne bevinding rapport uit te brengen. Toen ik den toestand had opg-nomen, dacht ik: dit is wellicht de moeite waard aan de vakgenoot-n te vertellen, want een schip op 't slnmd is een baken in zee'. Hoe meer de gevonden gebreken van bouwwerken worden besproken, hoe beter wij volgende vooikomende analoge gevallen zuuen kunnen beoordeeleu en dus lioe gemakkelijker 't ons /al vallen in gegeven onstandigheden raad te schiffen; maar ook, hoe beter wij dergelijke gebreken kunnen voorkomen. Ook belanghebbende leeken zullen nimmer te vaak door zulke mededeelmgen er op gewezen worden, dat vakkennis ge. n overbodig sieraad is van den persoon aan wien zij het bouwen hunner woningen opdragen. Ik meende 't volgende aldus te moeten inleileu, om een herhaald schrijven over een lang niet nieuw onderwerp te rechtvaardigen, ook in de oogen van vaklieden, die of in handboeken en vakbladen of in de praktijk met scheurende muren kennis maakten. Scheuren in muren kunnen verschillende oorzaken hebben. Het is echter thans niet mijn plan alle die oorzaken na te gaau; alleen wil ik het boven besproken geval behandelen.

9 /UNI ' INDISCH J^OÜWKUNDIQ TIJDSCHRIFT. 94 De bedoelde woning, volgens 't normaalproject gedistribueerd, staat op den raud eeaer vlakte; het erf grenst aan de linkerzijde aan sawah's, aan de rechterzijde aan een ravijn. De bouwgrond was scheurig. In hoeverre dit den ontwerper bekend was, weet ik niet, maar 't is hoogst geweuscht daar, vóór men begint te. bouwen, steeds navraag en onderzoek naar te doen Het gebouw is op de gewone wijze gefundeerd, in fundamentsleuveu. Het werd in 1893 gebouwd. De muren begonnen te scheuren en dit was iu 1897 blijkbaar reeds erg genoeg om er toe over te gaan voorzieningen te treffen tegen 't erger worden dezer kwaal. ïoeu dan werd 't volgende gedaan. Het afgewerkte wattr van de genoemde sawah's werd door onderaardsche gebakken aarden buizen rondom de gebouwen geleid. Op kruispunten werden zinkputten gemetseld. Deze konden in de plaats komen van hoek-eu "f stukken en hadde i tevens het nut, dat zij 't aangevoerde yinkzand konden verzamelen, dat daaruit gemakkelijk te verwijderen was, om opnieuw het uit de buiz u aargevoerde te ontvangen. Wat is nu 't gevolg gewee.-t van deze voorziening? Zij gaf geen voldoende bevloeiing, eensdiels doordat de siwah's het water wel eeus geruimen tijd ophielden, anderdeels (en dit is een weer ia alle gevallen voorkomend euvel) doordat de buizen verzandden; een gevolg vau te gering verhang. Het water kwam achter op het erf in. Door 't verzanden van de buizen raakte 't voorerf verstoken van water. In den drogen tijd, vooral tegen t laatst van die periode, ging de grond scheuren en dit scheuren heeft de buisleiding hier en daar doen breken. Hieraan moet het worden toegeschreven, dat de scheuring van de muren in het voorste gedeelte (der gebouwen) en naar het ravijn toe, het ergst is. Op het oogenblik valt daaromtrent het volgende te coustateeren. De grootste scheur, in een der muren van het hoofdgebouw, komt voor boven het deurkozijn van den g-ii'g- Verder vertoouen zich dergelijke scheuren, meer of minder groot, boven alle deur- en raamkozijnen, in eenigszins diagonale richting. Dat ze juist boven de kozijnen voorkomen, meen ik als volgt te moeten verklaren. Door de uiteenscheuring van twee terreingedeelten ontstaan op de scheidingslijn trek spanningen in de lengterichting van den muur, die de ontstane kloof overspant. Deze spanningen nemen, door 't tegelijk in verticale richting krimpen van bedoelde grondgedeelten, toe van den onderkant van het fundament naar boven en zijn dus 't grootst boven de kozijnen. Wijl nu de samenhang tusschen kozijnstijl en metselwerk al zeer gering is, wordt de pp inning in het metselwerk boven de kozijnen daardoor mets verminderd, zoodat dit het eerst den strijd zal moeten opgeven. Dit verklaart t( vens, wairdoor de scheuren vau af den kozijiidorpel naar boven in wijdte af.emen. Opmerkelijk is 'c geconstateerde feit, dat de scheuren naar de achterzijde van 't gebouw successievel/ijk in grootte afnemen. Ditzelfde was 't geval bij de bijgebouwen. Het bijsjebouw aan de sawahzijde vertoonde slechts zeer onbeduidende scheurljes in de muren; ook boven de kozijr.en. DJ muren van de wngenka'ner (die deel uitmaakt van het bijgebou«, dat 't naast aan 't ravijn staat) zijn 't ergst gescheurd. Eene radicale genezing van de kwaal acht ik onmogelijk en vroeger of later zal tot afbraak wegens bouwvalligheid, moeten worden overgegaan. Want al gaat t langxaam, elk jaar een beetje, het scheuren zal steeds erger worden en daardoor te eenigertijd het gebouw onbewoonbaar. Het eenige middel, dat ik duif aangeven om het leven van 't zieke beestje te rekken is in zoo'n geval: om de gebouwen open gegraven goten te maken, die doorgaand van levend water worden voorzien, ter vervangir g van de onderaardsche buisleidingeu, die moeilijk in goeden stiat en open te houden zijn. En nu in 't algemeen. Het is mij thans gebleken, dat een dusdanige voorziening niet afdoende is of althans, wil er profijt van ge'rokken worden, een vrij moeilijk, geregeld toezicht in onderhoud vordert. De buizen moeten namelijk steeds water bevatten. Zij liggen in den scheurenden grondlaag; verzandt nu een gedeelte, dan zal naar een verder gedeelte geen water vloeien, de grond scheurt daar en de buizen breken. Daarna kan een vrij groot gedeelte van watertoevoer verstoken blijven en zal aldaar 't scheuren van den bodem als voorheen zijn gang gaan. Hebben de buizen geen voldoende verhang om vanzelf schoon te spoelen, dan volgt verzanding, en rein houden is alleen mogelijk door kettingen (die bij den aanleg ingebracht zijn) van wisschen te voordien en heen en weer te trekken, tegelijkertijd water doorspoelende. Opdat goten van zelf zullen schoon spoelen is, volgens den ingenieur J. A. C. Eschauzier eene snelheid van 1.00 M per seconde noodig. Volgens Eschauzier leert de praktijk, dat daar, waar geen water met snelheid door riolen kan worden gevoerd, eene helling van 1/100 noodig is, zullen de riolen van zelf schoon blijven. Dit nu zal op de meeste erven niet mogelijk zijn. Daar de aanleg der fundamenten steeds in den bevochtigden grondslag moet komen, wordt die zeer diep; terwijl de kans bestaat, dat, waar de buizen diep onder de aarde komen, de grond daarboven weer gaat scheuren. Het eenige middel om bij nieuwen bouw aan de gevolgen van eenigszins diep scheurenden bouwgrond te ontkomen, is mijns inziens over ruim de geheele te bebouwen oppervlakte een fundeeringsput te graven tot beneden het scheurpeil, deze met zand vol te plempen en daarop te fundeeten. Eene waarschuwing tegen een paar methoden, die ik heb hooren aangevin, moet ik ten slotte nog hieraan toevoegen. Ten eerste: een houten roosterwerk in de fundeeringssleuven. Dit zal wegrotten, tenzij het zoo diep komt, dat het blijvend in 't grondwater zit; maar dan is het voor het vooropgestelde euvel niet noodig. Ter tweede: pijlers fuudeeren op eene diepte waar de grond niet meer scheurt en deze voor 't verkrijgen van de doorgaande fundeering, met grondbogen verbinden. Dit komt mij hoogst gevaarlijk voor. Mochten al de onderkanten van de penanten op hunne plaats blijven, daarboven zal de scheurende grond het metselwerk meetrekken en dan is 't zeer waarschijnlijk, dat de muren zoodanig scheuren, dat de twee muurgedeelten niet in 't zelfde vlak blijven. Worden de pijleis wat hoog, dan scheuren de muren allicht op de voren omschreven wijze. Of in scheurenden bodem eene beton ijzercon^tructie voldoenden waarborg geven zal tegen 't scheuren van muren, durf ik niet beslissen. Maar ik heb 't idee, dat men zich wel eens zeer kon vergissen in den aard der aardwerkingen bij krimpenden grond, waarbij de spanningen wellicht in heel andere richtingen gaan werken dat men zich voorstelde. Als krachten van onderscheidene grootte in tegengestelde verticale richtingen en op de verschillende plaatsen op fundeeringen gingen werken, dan kon men met deze fundeeringswijze ook allicht tot onaangename verrassinggen komen. En dat werkende grond enorme krachten kan ontwikkelen, dat is den bouwers uit de practijk zeer wel bekend.

10 JNDISCH JBOUWKÜNDIG frjdschpift Is 't nog noodig te ZPirgen, dat 't fuu^le ren op eene zandplemping in sl uven ook al wirden de wanden met idjoek bezet, geen yin heeft? Gait mair eens ui hoeveel de invulling zal bedragen waiuvfr de scheuren tot + 2. M diepte doorgaan en dixs devoot van de zandvul- ling ('t natuurlijk tdud van zand op 1 op 1'/^aannemend; voor een muur m t 0.80 M aanleg n ed-< 7. M, de insteekbreedte 11. M wordt Vrij zeker komt dan eene put, als door mij aangegeven, op 't zelfde neer. Laat ik bt sluiten met mijnen wen^ch uit te spreken dat ook an'lere vakiiannen hunne oi>dervindiug betrekkelijk htt behsndebie onderwer]) inededeelen. W. 9 Mei V L. NIEUWE IPiDiSiHE HOUTSOOR len. {Overffenomefi vf/t Volhlnd roor de Boi/wamhachten van 4 Maart 1907 No g ) Evenals het Resakhout is ook liet Kroeweng Batoe rloor de Atjeh Bosrh-exploitHtie Compagnie te Amsterdam, voorheen P. Huwalda & Co, in exploithtie genomen. Beide houtsoorten werden tot nu toe in kleine hoeveelheden aan de ii'arkt gebrficht onder verschillende namen, o. a. Indisch eiken- en Olehleh teak. Groote aanvoeren kunnen waarschijnlijk niet voor de 2e helft van dit jaar verwacht worden. De beide houtsoorten worden in groote hoeveelheden gevonden, o. a op 't eiland Simaloew, ten westen van Sumatra, behoorende tot het Gouvernement van Atjeh en onderhoorigheden. liet soortelijk gewicht van het nat gekapte hout bedraagt circa ().'.)()(); door oordeelkundige behandeling (ringen van den tot kap aangewezen boom) zal dit gewicht waarschijnlijk aanzienlijk kunnen verlaagd worden. Op 't oog af hebben ze beiden veel van teak-of djatihout, wat de kleur betreft; maar beide soorten zijn veel fijner van structuur (samenstelling), waardoor de nerf ook veel fijner is Ook hebben ze niet dien scherpen zuurachtigen reuk van 't teakhout, die ontstaat door een olieachtig vocht, dat de cellen opvult. Dit is goed op te merken, wanneer men 't hout met schuurpapier behandelt. Blijft bij het teakhout het schuursel op het schuurpapier vastzitten, bij de beide andere houtsoorten is daar nagenoeg geen sprake van. Ze zijn beiden goed te behandelen, daar ze minder kiezelaarde en kalk bevatten; maar het te gebruiken gereedscha ) moet puik in orde wezen, dan kan men 't fijn bewerken, want ze zijn beiden tamelijk hard, IJet Kroeweng Batoe heeft duidelijk zichtbare jaarringen; het Resakhout heeft ze niet in 't oogioopeud, Br. Yerharding van zachte steensoorten. Vele natuurlijke steensoorten en met name Fransche sediraenteure gesteenten zijn door hunne zachtheid en poreusheid weinig weerstandbiedend aan weersinvloeden. Hoe minder silicium (kiezel) de steensoorten bevatten, des te zachter zijn zij. Het is daarom, dat men voor verbetering van zachte steensoorten getracht heeft dit met kiezelaarde te doen, dat als alkalisch silicaat door de industrie vervaardigd wordt. Als dit zout in den steen dringt en zich met de kalk verbindt, wordt silicium gevormd en de steen harder en ondoordringbaar voor vocht gemaakt Het oppervlak van den steen verliest daardoor zijn jjoreusheid. Doch een groot bezwaar is het vocht dat dan in den steen opgesloten is. Dit kan met uit den steen trekken dooi- de verharde bnitenlaag. Komt er ^'orst, dan is er kans, dat de steen springt. Ee 1 ander bezwaar dezer ;tiethode is, dat de alkaliën, vrij geworden door de ontleding der silicaten, den steen overdekken met een laag salpeter Het gebruik van barryt heeft ook geen goed resultaat gehad, ook dit heeft hetzelfde bezwaar als het voorgaande De fluosilicaten schijnen betere resultaten te geven Indien men een stten hiermede drenkt, dan zal de ontleding van deze stof in het binnenste van de steenverbindingen een kiezelzuur veroorzaken, terwijl het koolzuur door de poriën ontsnapt. Hierbij wordt dus geen beschermende buitenlaag gevo'-md, zooak bij de twee bovenvermelde procédés, doch hier kan het vocht uit den steen ontsnappen en vorst is hier niet te vreezen. Voegen wij hierbij, dat die fluosilicaten oplosbaar zijn in water, niet bijtend of invretend zijn en dat de steen gemakkelijk met een spons, penseel of pomp daarmede bewerkt kan worden. Tot nu toe zijn slechts met deze wijze van verharding der steenen proeven in laboratoria genomen. In de praktijk heeft men het nog niet toegepast Een ontwerp voor een (Naar Jovrn. de la Mar/jrerieJ. gemeenteraadsgebouw. Overijetiomen uit de Locomotief van 16 April Aan de Februari- aflevering van het Indisch Bouwkundig Tijdschrift" is toegevoegd een stel teekeningen, tezamen uitmakende een ontwerp voor een gemeenteraadsgebouw in Nederlandsch-Indië. Dit ontwerp is het met den eersten prijs bekroonde antwoord op een door de genoemde vereeniging indertijd uitgeschreven prijsvraag en het werk van den heer H. Hemminga, hoofdopzichter der Semarang- Cheribon-Stoomtrammaatschappij te Cheribon. De redactie van het Bouwkundig Tijdschrift" zegt van dit bekroonde antwoord: Het ontwerp maakt een forschen en aangenamen indruk, 't is iets zoo geheel afwijkends van den gewonen bouwtrant, waaraan we hier zoo vele jaren gewend zijn en waarvan men zich hier te lande noode losmaken kan, Daarom doet 't goed eens zulk

11 ^üni JNDISCH POUWKUNDIG TIJDSCHRIFT 96 een ontwerp onder de oogen te krijgen, een ontwerp, dat flink en breed opgevat eens een anderen kijk op eene dergelijke zaak geeft als wanneer de hier algemeen bekende bouwtrant gevolgd ware". In zooverre de heer Hemminga eene poging heeft gedaan om radicaal te breken met den traditioneelen Indischen bouwtrant, nu 't gold met den bouw van een Indisch gemeentehuis eene nieuwe aëra voor de kolonie in te leiden, juichen ook wij zijn ontwerp toe. Maar is de gevel die hij ons presenteert, een gevel vooreen stadhuis? Op ons maakt het gebouw met zijn kleine, smalle vensters en zijn kanteelen langs de kroonlijst eer den indruk van een politiebureau. En al is nu ook in dit gebouw een plaats toegedacht aan den controleur voor de politie, zoo is toch een stadhuis nog iets anders dan een huis van verzekerde bewaring. Ook de indeeling kan ons niet bevallen. Op den beganen grond zetelen de raadsvoorzitter, de secretaris en de controleur voor de politie. Overigens wordt de ruimte ingenomen door een trouwzaal met wachtkamer, een arrestantenlokaal en eene kamer voor het houden van de politierol. De trouwzaal is niet meer dan een aanhangsel, een bijgebouw van het stadhuis! De raadsvoorzitter zit in eene kamer onmiddelijk bij de hand, als ware zijn kabinet een lokaal waar ieder zoo maar in en uitloopt; zijn secretaris zetelt, in stede van naast hem, een heel eind van hem af. De vergaderzaal voor den Raad bevindt zich op de bovenverdieping, waar men dan voorts aantreft het archief van den burgerlijken stand en het bureau van den directeur der gemeentewerken. Deze indeeling lijkt ons weinig rationeel. Op den beganen grond behooren de zalen en bureaux te worden ingericht waar het publiek 't meest te maken heeft: Burgerlijke stand, politie, gemeentewerken, trouwzaal etc. Op de bovenverdieping behooren raadszaal, kabinet van den voorzitter, de secretarie aan elkander aan te sluiten. Eene fout is voorts dat bij de Raadzaal ontbreken eene garderobe en wachtkamer voor de Raadsleden, eene publieke- en eene perstribune. Eene algemééne aanmerking kan nog deze zijn, dat de ontwerper te weinig rekening heeft gehouden met de te verwachten uitbreiding van den gemeentelijken dienst. Zijn Raadhuis zou over een jaar of twee, drie zeer stellig reeds te klein zijn en ontsierd moeten worden met tal van uit-en bijbouwen. Vraagstukken Architectsoxameii, gehouden te Semarar'g in de maand April 1907, 1ste DAG. fvak ej Burgerlijke Bouwhinde, {tijd 5 j^ uren). (ZIE FIGUUR I.) Op een terrein, gelegen aan den hoek van een grooten weg van eene der warme hoofdplaatsen van Java moet een steenen woonhuis zonder bovenverdieping worden gebouwd, waarvan emplacement en maten van den platten groud van het hoofdgebouw op bijgaande situatie zijn aaugegeven. De buiten-muren worden aangelfgd volgens de gebroken lijn abcdef; de vloer ligt op 1.50+; in het hoofdgebouw wordt verlangd een voor- en achtergallerij, een binneugallerlj of gang, 4 flinke kamers en een spreekkamertje. Gevraagd: platte grond distributie. met aanduiding der kapspanten 1 a 100 doorsneden en vooraanzicht details goot-en vloerconstructie. :Me DAG. [I'ak f) Waterljoumkunde. {Hjdö^l^ uren). De op bijgaande losse plaat aangegeven weg (zie figuur II) moet ter plaatse van de ontmoeting met de rivier door een brug met den overliggen-den oever worden verbonden. De brug heeft drie overspanningen, naar keuze van hout of van ijzer samen te stellen; de wijdte tusschen de leuningen is 4 M. Met de brug wordt een aquaduct verbonden ten einde van de leiding (Q := 5 M^ bij den waterstand ) een aftapping van 2 IVP normaal debiet naar den linkeroever te voeren Tot op f- bestaat de grondslag uit zand en rolsteenen, daar beneden uit zeer vaste padas. Gevraagd: Situatie 1 a 500. Van brug, aquaduct en aftapping: platte grond, doorsneden, aanzicht 1 a 100, eu details 1 a 10. 3de. Dag. {Vak n) Schoon e Louwkun-tt (tijd l^j^ uur J I. Welke soorten van lijstwerken zijn U bekend? Schets van elk een voorbeeld en waar worden ze bij een gebouw toegepast. II. Wat is het onderscheid tusscheji een Dorische en een Jonische zuil? Schets een kapiteel van die zuilen. 3de Dag. [Vak e) liet houwknndlij teekenen. {tijd 3^/^ uur.) Teeken een Hollandsche kap met zakgoot voor een gebouw met trapeziuravormigen platte-grond. (Zie bijgaande losse plaat figuur III). Aan den voorgevel is een houten kroonlijst en komt de zakgoot niet in het gezicht. De zakgoot loopt aan den achtergevel in den afs^oerpijp uit. De borstweringmuur is 1. M. hoog boven den zoldervloer. De hoogte tusschen zolderbalk en kapbalk en onder de zakgoot moet 2,50 M. bedragen. De achtergevel heeft geen kroonlijst, maar eindigt in twee tuitgevels. Dakhelling = 450. Teeken in den platten grond (schaal 1:100) de verdeeling der kapspanten, hoek- en kielkepers. Teeken een kapspant (schaal 1:25) met uitslag van den hoekkeper bij den scherpen hoek. Een detail van de zakgoot schaal 1:10. Een doorsnede op schaal 1:10 der kroonlijst. Teeken twee der houtverbiudingen van het kapspant met uitslagen op schaal De details van zakgoot en kroonlijst in iukt op te werken. 4de DAG. {?'ak e) Kennü van werktuigen, {tijd 3 uren). 1. Een schuif van een inlaatsluis (zie figuur IV) wordt op een zeer gebruikelijke vvijze bewogen door middel van een moer met handspsiken, werkend op een stang met schroefdraad, die aan de schuif verbonden is. Als de te overwinnen weerstand bij het openen der schuif P. KG. bedraagt, de spoed van de schroef h cm en de hefboomsarm van de handspaak 1 cm is, wat is dan de verhouding van kracht tot last? Als de tijd benoodigd voor één omwenteling van de handspaak 6" bedraagt, hoeveel tijd is er dan noodig om de schuif ter hoogte van H cm. te openen. Schets op grooter schaal de constructie bij a. II. Verklaar de werking van een stoomschuif. Welke

12 97 NDISCH ROUWKUNDIQ TiJDSHRIFT, ^UNI soorten van schuiven zijn ü b'^kend? Hoe wordt de stoomschuif bewi.geii? Hoe veikrijgt mt-n omkeering van beweging van een stoomm^cliine? Door schetsen toe te lichten. Dit examen heeft slechts 4 dagen geduuh, daar alle candidaten na die eerste 4 dagen werden afgevvtzen. Kxanien tut het verkrijgen va» het diploma van bouwkundig Opzichter ingesteld door de MoMtschappij tot Bevordering der boiiivkimsf volgens besluit van de Algemeene Vergadering der Maatschappij gehouden 28 Mei In het Januarinummer van ons Orgaan zag ik met genoegen het schriftelijk gedeelte van het examen voor bouwkundig opzichter in en het tooverde me weer de dagen van spanning voor den geest toen een veertigtal anderen en ik aan dat examen deelnamen. Dagen van vrees en spanning mag ik met recht zeggen, want wie onzer is niet een- of meermalen overvallen door examenvrees, 't zij dat het dan een overgangs- of eindexamen betrof en vooral als men kennissen heeft, die zich ook aan 't examen onderwerpen, wordt de laatste maand een ware marteling. Bij elke ontmoeting krijgt ge te hooren: Zeg! Hebt ge dit en dat nog wel eens goed nagezien, want de Heer IJ. die ook weer in de commissie zit, vraagt daar meestal naar." Natuurlijk is het dan altijd iets waarin ge denkt zwak te zijn en nauwelijks thuisgekomen of ge doorsnuffelt boeken om er toch nog iets meer van in te studeeren. Zoo gine het mij tenminste enkele malen. Maar ik dwaal af van wat ik wil bespreken, n. 1. de eischen van toelating tot het examen en het mondeling gedeelte daarvan, waarover naar ik hoop eenigen der lezers van ons tijdschrift meerdere inlichtingen verlangen. Eischen van toelating tot het examen. a. De candidaten moeten den leeftijd van 21 jaar bereikt hebben, om tot het examen te worden toegelaten. b Zij moeten gedurende minstens twee jaren met vrucht op bouwwerken zijn werkzaam geweest. Wat den laatsten eisch betreft, zal. zoo noodig, naar de bewijzen die van deze werkzaamheid moeten worden overgelegd, een nauwkeurig onderzoek worden ingesteld. Een twee of meerjarig practisch werken op inrichtingen van ambachts- onderwijs wordt niet geacht gelijk te zijn aan het bedoelde tweejarig werkzaam zijn op bouwwerken. Toelichtmgen. Het examen wordt jaarlijks afgenomen in de maand Februari in het gebouw der Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, Marnixstraat 402 te Amsterdam. De datum van het examen zal minstens een maand van te voren worden bekend gemaakt in het bouwkundig weekblid Het onderzoek duurt minstens vier dagen voor iederen candidaat en is verdeeld in schriftelijk en mondeling examen en teekenen. De commissie bestaat uit minstens vijf leden ei\ de samenstelling daarvan wordt ook een maand te voren bekend gemaakt. ledere candidaat moet alvorens tot het examen te worden toegelaten bij den Secretaris der Maatschap[)ij een som van f i 5 storten; bij mogelijk niet- uitreiking van het diploma wordt f 5. teruggegeven. De candidaten moeten een teeken bord van 60 X 80 c/m, een teekenhaak, een of meerdere driehoeken van 45 en 61»" en een passerdoos, benevens een vademecum meebrengen. Voor verdere teekenbehoeften en schrijfgerei zorgt de Maatschappij. Bespreking van het schriftelijk en mondeling gedeelte. Om niet te vtr uit te weiden volg ik hier de reo-eling van het examen zooals het in ons Januarinummer voorkomt Een halfuur voor den aanvangstijd worden de deuren van het examengebouw geopend en kunnen de candidaten zich eerst nog de verkleumde handen warmen bij de groote kolomkachel, waarvan met het oog op het r^ipport of opstel waarmee men aanvangt een druk gebruik wordt gemaakt. Een waarschuwing van den Concierge en alles stormt naar boven, waar een duidelijk nummer je plaats aamwijst. liet opstel moet helder en beknopt zijn, zonder grove taalfouten, terwijl op duidelijk schrift wordt gelet. Als de tijd verstreken is worden de opstellen ingenomen en krijgt men de meetkundevraagstukken voor zich, waarvoor twee uur gegeven wordt. In die twee uur, wordt men, soms midden in een vraagstuk zijnde, weggeroepen (U krijgt men ongeveer een half uur mondeling over het rekenen. Hierbij let men op vaardigheid in de hoofdbewerkingen met geheele getallen, gewone en tiendeelige breuken, de leer der evenredigheden, vierkantsworteltrekkuig enz Vooral de kennis van het metneke stelsel van maten en gewichten, benevens van die oude en buitenlandsche maten welke nog in het bouwvak gebruikelijk zijn, wordt grondig gevraagd. Ieder candidaat krijgt een vastgesteld aantal vragen en hoe vlugger men ze beantwoordt, des te eerder kan men weer met het schriftelijk werk doorgaan. Langer dan een halfuur, al heeft men dan die vragen nog niet opgelost, wordt men niet opgehouden. Van 12 1 uur heeft men den tijd om in een naburig hotel den inwendigen mensch te versterken en het is dan wel de moeite waard te hooren, hoe anderen het er afbrachten. Na 1 uur krijgt men bouwkunde en terwijl men lustig bezig is de verschillende doorsneden

13 /UNI INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. 98 in teekening te brengen, komt een examinator je weghalen om zich met je te verdiepen in houtconstructie. Hiervfin wordt zeer veel gevraagd ; men verlangt grondige kennis tot in onderdeden van de samenstelling, van houtverbindingen, verbin- din'f en verankering van hout met andere materialen- houten fundeeringen, beschoeiingen voor grondkeeringen en damwanden voor betonfundeerino-en raam-, en deurkozijnen, balklagen en vloeren, ti'a])pen en onderdeden daarvan, ramen, deuren, jalousiön en luiken, houten marquises, erkers, balcons, enz- standvinken, formeden enz. van al die inwendige timmerwerken, die in de burgeilijke bouwkunde voorkomen, als: lambriseeringen, kastbetimmeringen enz. Kennis van de hoofdvormen van houten kappen en begrip van de functie, vormen en onderlinge verbinding der samenstellende kapdeelen. Toepassing, het stellen, leggen, afhangen, enz. van deze onderdeden in bouwwerken. Het zijn dan ook allemaal schetsjes met enkele lijnen, die men schrapt op een houten bord. Ziet echter de examinator dat iets je eigentlijk niet duidelijk is, dan moet men verder uitwerken, waarbij de aap uit den mouw komt. Langer dan drie kwartier blijft men niet en kan men weer doorgaan met teekenen totdat het vijf uur is. Opgeruimden en bedrukten verlaten om vijf uur het gebouw en zoeken verstrooiing in de wereldstad om den volgenden dag te 8 '/.^ uur weer present te zijn. Thans is stelkunde aan de beurt, waarvan een kwartier gebruikt wordt om vragen te stellen over de Bouwstijlen. Hiervan behoeft men geen uitfjebreide studie te maken ; het blijft bij eenige vragen over Grieksche en Middeneeuwsche bouwkunst en eenige schetsjes te maken van een Dorisch of ander hoofdgestel, een frontaalspits met kruisbloem, hogels, spuiers, sokkels enz. Na de stelkunde volgt beschrijvende meetkunde. Nauwelijks is men bezig zich de doorsnede van den kegel voortestdlen, of de steenconstructieman sleept je weg en men schetst steenverbanden, het aanleggen van metselwerk voor verschillende fundeei'ingen, muren in onderling verband, spouwmuren, schoorsteenen en luchtkanalen ; het leggen van bestratingen van marmeren en tegelvloeren, buisleidingen, (rappen van bak- en nntuursteen, plinten, neuten, enz.; aanleg en samenstelling van betonwerken in den droge en in den natte; construction met rietplanken enz; het metselen van rollagen, vlechtingen, bogen, togen, gewelven, brandkluizen, regenbakken, beerputten met het maken van daarbij vereischte geleidingen, gewone en waterdichte kelders, riolen, kolken in slappen en vasten grond enz enz; Tegen den tijd dat men zelf slap begint te worden mag je weer aan je projecties. 's Middags van 1 5 uur is het weer juist hetzelfde; alleen schetst men dan geen steen niaar ijzerconstructies en gedurende een driekwartier legt men al zijn kennis bloot van de meest in de burgerlijke bouwkunde gebruikelijke soorten en vormen van in den handel voorkomend getrokken ijzer, de samenstelling daarme Ie van draagbilken, kolommen, hyschbalken, balcons enz. de samenstelling en het stellen van gegoten yzeren kolommen, in verband met balklagen van hout en yzer; koppeling en verankering van yzeren balken, ravedingen enz: de verankering van gehouwen steen, kozijnen, muurplaten, enz en van versterkingen door yzer van houtconstructies. Kennis van de inrichting, werking en toepassing der meest voorkomende sloten, van hangen sluitwerk en krameryen. Hiermede is het mondeling nog niet afgeloopen, want nu komt men bij, den Voorzitter van de Commissie die vragen stelt over de bouwwetgeving, volgens de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek, en over de Rijks Algemeene Voorschriften (A.. V.) Zij die de bouwwetgeving alleen uit het hoofd leeren, komen verkeerd uit; ze kunnen het dan wel aardig op een relletje afdreunen, maar daar wordt niet naar gevraagd. De examinator stelt je voor verschillende gevallen, zooals ze in de practijk kunnen voorkomen en vraagt dan welke oplossing de beste is, zonder met de bouwwetgeving in botsing te komen. Er gaat ongeveer '/^ uur. mee heen. De examinatoren zijn prettige menschen en bij het weggaan krijgt men nog een bemoedigend knikje, terwijl een ander slachtoffer je plaats inneemt. Twee dagen zijn er dan om en onder elkander worden bij het weggaan de kansen besproken en ook de vergissingen, die men denkt begaan te hebben. Den derden dag is het eerste weer bouwkunde en terwijl men bezig is aan de eerste verdieping en zich verdiept in steenhouwwerk wordt men weggeroepen en moet je geest naar hooger sferen voor 't schetsen van dakbeschotten voor verschillende dakbedekkingen, van de samenstelling van dakbedekkingen met leien, pannen, dakvilt, houtcement, gegolfd plaatyzer, zink tot in de kleinste onderdeden volgens de verschillende systemen. Houten dakgoten zalingen, hoekkepers, kilkepers, nokken enz. met»ink of loodbekleeding; van dakvensters, ventilatie en lichtkokers, liggende bovenlichten enz; van voorzieningen tegen inwatering enz. Van l 4 uur nogmaals bouwkunde, doch daarin krijgt men een driekwartier waarbij men zijn bekendheid met de inrichting en het gebruik van een eenvoudig waterpasinstrument, een equerre, meetketting en bakens tentoonspreidt. Het uitbakenen van rechte en gebogen richtingen en van hoeken. Het opmeten en in teekening brengen van gebouwen en terreinen. Het uitzetten van gebouwen, maken van bouwlatten en 't stellen van profielen enz. Daarna volgt van 4 5 nog een uurtje bouwkunde en men zucht van verlichting als de klok 5 uur slaat en niemand van zijn werk is weggehaald.

14 99 INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. ^UNi 190r. Op den laatsten dag wordt begonnen met schriftelijk rekenwerk, waarvan een halfuurtje afgaat voor bouwkundige betekeningen met behulp van een vademecum. Berekening van de geoorloofde belasting van ondersteunde of bevestigde houten vloerbalken, hijsch en steunbalken, enz, van gegeven afmetingen ; berekening van de doorsneden van balken, indien hunne lengte en belasting gegeven zijn, van het drafigvermogen van hei[)alen, houten stijlen, volle en holle ijzeren lolommen, steenen pijlers enz. Berekening van de kracht benoodigd voor het breken, door uitrekking van staven, kabels kettingen enz; berekening wateropbrengst van gewone pompen, verhouding van kracht en last bij verschillende op bouwplaatsen gebruikt wordende werktuigen enz. Hierop volgt van IOV3 12 uur handteekenen en dit krimpt in tot vijf kwartier, wijl men aan den tand gevoeld wordt over de samenstelling en het gebiuik van steigers, stutten en schoren, stellingen en formeelen, van gereedschappen voor timmeien, metselen, steenhouwen, verwen enz, van bokken, schalken, ladders, vliegende steigers, hefboom, katrol, windas, vijzel enz. In het uurtje rusttijd hoort men al velen, die zeker zijn te zakken en anderen kan het niet meer bommen, ze zijn zoo goed als op en zullen blij zijn als 't achter den rug is. Het zijn nog maareenige uurtjes en de hoofdschotel is weer bouwkunde, waarvan het voor of nagerecht bestaat uit een half uurtje bouwmaterialen. Hiervan wordt gevraagd grondige kennis der in de burgerlijke bouwkunde gebruikt wordende bouwmaterialen met hunne voornaamste eigenschappen, soorten en gebreken, en hunne toepassing. Houtsoorten ; soorten van baksteen, natuurlijke steen, kalk, cement, mortels, beton en pleister; metalen; verf-en oliesoorten, glassoorten; behangsellinnen en papier. Van deze materialen wordt ook vereischt de kennis omtrent de wijze van voorkomen in den handel, de afmetingen, de wijze van keuren enz. Kennis van de samenstelling en de vereischten van verfwerken, stucadoor behangwerk enz; van den aanleg van gas en wateileidingen, van afvoerpijpen, van electrische geleidingen enz. De electrische toestellen zijn aanwezig en men moet even verklaren waarvoor ze dienen en een gedeeltelijk uit elkaar nemen. Wanneer het tegen 't einde loopt vereenigen de examinatoren zich en 't klokje is nog niet koud of de voorzitter van de commissie vraagt even het woord te mogen richten tot de candidaten. Hij hoopt dat velen van de Heeren een getuigschrift van voldoend afgelegd examen mogen verkrijgen en wijst er op dat dit voor hun een aansporing moge zijn op die wijze voorttegaan. Anderen die niet zoo gelukkig zijn moeten het hoofd niet laten hangen, 't volgend jaar hoopt hij dat ook zij den palm wegdragen. De uitslag van het examen zal den volgenden dag te vier uur in het gebouw worden opgehangen en degenen die buiten Amsterdam wonen kunnen een adres met postzegel achterlaten, waarna hun de uitslag direct daarna wordt toegezonden. De diploma's volgen een maand later. Een zwak applaus van de candidaten klinkt door de zaal en ieder haast zich daarna om uit de examensfeer weg te komen. Heeft men een diploma verkregen en wil men weten welke cijfers men in elk vak behaald heeft, dan kan men daarover inlichtingen verkrijgen van den v^ecretaris der Maatschappij van Bevordering der Bouwkunst, die dan een staatje opzendt wat ik hier laat volgen. J Teekening erkeruitbouw mansarde- kap uitslag steenhouwörk rioleering,, details ijzeren kolommen paal fundeering Constructie (mondeling) hout steen.. kap en dak ijzer Bouwmaterialen. II Meetkunde beschrijvende meetkunde,, vademecum handteekenen,, bouwstijlen III 7i,, )» Opstel rekenen stelkunde waterpassen enz. werktuigen enz. Bouw- administratie wetgeving. ONDERSCHEIDING DER VAKKEN. I zijn de hoofdvakken, hierop volgen de vak* ken II en vervolgens de vakken III. BETEEKENIS DER CIJFERS. Zeer slecht 1, slecht 2, onvoldoende 3, voldoende 4, goed 5, zeergoed 6. Hiermede hoop ik den gang van het examen en de soort van viagen die gesteld worden, zoo goed mogelijk aangegeven te hebben en voeg er nog bij dat vooral de opzichters van Gemeentewerken, in den laatsten tijd, uit de geslaagden worden gekozen. Nog rest me een verzoek. Zou niet een van de collega's, die het examen voor Aichitect B. O. W. alhier achter den rug heeft, genegen zijn, den gang daarvan in ons Orgaan te beschrijven? Menigeen, waaronder steller, zou daarmee een groot genoegen gedaan worden. Maart '07. Gedipl. Bouwk. Opzichter,

15 jjuni INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT, 100 Waterschappen. (Overgenomen ujh Soer. Handelsblad van 28 Maart 1907.) In de oudste tijden waren de waterschappen in Nederland privaatrechteujke vereeiiip^ingen van eigenaren van door rivier- of zeewater bedreigde gronden, welke door het aanleggen van dijken de eigendommen der leden tegen overstrooniing trachtten te beschermen. Langzamerhand breidden zich hare werkzaamheden uit tot het droogleggen van plassen, het onderhoud van wegen en den Ijouw van bruggen, voorzoover gemeenschappelijke belangen der leden daarbij waren betrokken. Al spoedig echter bleek het, dat die corporaties voor een behoorlijke vervulling harer taak openbaar gezag behoefden. Haar waren feitelijk geen individueele belangen van enkele grondbezitters toevertrouwd, doch gemeenschapsbelangen, welker behartiging niet mocht afhangen van den goeden wil van den enkeling. Het algemeen belang gebood dus, dat onwillige leden tot opvolging der gegeven bevelen konden worden gedwongen. üe Staten der provinciën bekleedden daarom de waterschappen met overheidsgezag en stelden algemeene regelen vast, waarnaar dat gezag kon worden uitgeoefend. Die algemeene regelen betroffen de dijkplichtigheid d. i., het aandeel, dal de door den dijk beschermde gronden tot onderhoud ervan hadden te betalen, het recht van aardhaling, d. i. het recht om in buitengewone gevallen ter naaster lage en ter minster schade" den benoodigden grond weg te nemen ter ver.-terking of herstel der dijken, het boezemrecht, d. i. het recht om overtollig water te loozen opeens ander's eigendom, de bevoegdheid om politieverordeningen te maken, enz Van dien tijd dagteekent de macht der waterschappen Langzamerhand deed zich de behoefte aan centralisatie gevoelen. Herhaaldelijk toch kwam het voor, dat, als twee of meer waterschappen tegenstrijdige belangen hadden, partijen, vooral wanneer ze in verschillende provinciën -waarvan de staten ook dikwijls met elkaar overhoop lagen waren gelegen, op haar f^tuk bleven staan, met het gevolg dat het allernoodzakelijkste achterwege bleef en het algemeen belang werd geschaad. Eerst tegen het laatst van de achttiende eeuw werd de waterschapszorg evenals het geheele staatsbestuur - gecentraliseerd. Sedert is het oppertoezicht over den geheelen waterstaat blijven berusten bij het centraal gezag. De waterschappen in Nederland zijn het best te vergelijken met de Nederlandsche gemeenten Het zijn autonome corporaties, met een meestal do )r de ingelanden zelf gekozen bestuur, dat onder direct toezicht van de Provinciale Staten eigen aangelegenheden regelt en, behoudens uitzonderingen, in staat is door politiedwang voor de naleving der reglementen zorg te dragen. Die reglementen kunnen tot onderwerp hebben alles Wat met het huishoudelijk belang van het waterschap verband houdt, als waterkeering, waterloozing, onderhoud van wegen, van bevaarbare rivieren, enz. Tegen de besluiten van het waterschapsbestuur is hooger beroep toegelaten bij Cïedeputeerde Staten, terwijl van de beslissingen van dit college kan opgekomen worden hij den Koning, die zooals gezegd het opperbestuur heeft over den waterstaat. Het Indische Staatsrecht kent thans ook waterschappen. De eerste regeling eener zoodanige instelling vindt men in de Javasche Courant van 1 2 dezer. De landhuurders in de Vorstenlanden hebben langen tijd geleden twee' vereenigingen gesticht, elk in onderafdeelingen gesplitst, welke beoogen de bevordering van alle landboiiwbelangen en welker werkkring zich tol alle daarmede verband houdende aangelegenheden uitstrekt. Men miste daar tot nog toe echter territoriale aaneensluitingen, verbonden aan ondernemingen, die dezelfde rechtstreeksche belangen hebben in verband met ligging en plaatselijke gesteldheid. Het Gouvernement heeft thans een aanvang doen maken met de vorming van zulke lichamen en deze waterschappen genoemd. Indertijd, toen de oprichting van waterschappen voorbereid werd, heeft men als bezwaar tegen het plan aangevoerd, dat de toestanden in Nederland en hier al te zeer verschillen, dat het groote verschil in taak niet toelaat hier dtzelfde instellingen te scheppen als ginds bestaan Het wil mij voorkomen dat zij, die dit bezwaar opperden, door den naam der nieuwe lichamen op een dwaalspoor zijn gebracht Het gewicht der waterschappen ligt niet in den aard der te hehartigen belangen, doch in het reehtsjcarakter der instellingea. Een waterschap in Indië heeft zeer zeker een tail- te vervullen, welke in alle opzichten afwijkt van die van een waterschap in Nederland, doch als rechtsinstelling kan het Indische waterschap evengoed op z'n plaats zijn als het Nederlandsche. De vraag is niet: komt de taak der hier op te richten corporaties overeen met die der waterschappen in Nederland, doch: kunnen een aantal belangen, welker behartiging is overgelaten aan een privaatrechtelijke vereeniging (Vereeniging van landhuurders), beter dan tot nog toe worden verzorgd door de regeling ervan in handen te geven van met overheidsgezag bekleede lichamen, zooals in Nederland met de waterstaatsbelangen is geschied? En het antwoord op die vraag kan niet twijfelachtig zijn. In tegenstelling met de wettelijke regeling der Nederlandsche waterschappen, is die der waterschappen hier te lande plotseling in het staatsrecht ingeschoven. Uit den aard der zaak is zoo'n regeling dus nog onvolkomen en de praktijk zal ten slotte leeren, op welke punten het instituut dient te worden herzien en aangevuld. Het Indische waterschap is nog lang niet, wat het Nederlandsche is : een autonoom lichaam. Het best ware het te qualificeeren als een advi-

16 101 J NDISCH P OUWKUNDIG T IJDSCHRIFT. ^um seerend lichaam voor de wetgeving. Volgens artikel 1 der algemeene regeling omtrent het waterbeheer op en nabij gehuurde gronden in de residentie Soerakarta, is het het Itoopl van getcestelijh bestuur, dat voorschriften vaststelt omtrent het gebruik en onderhoud van op of nabij gehuurde gronden voorkomende bronnen, rivieren en waterleidingen, daaronder begrepen de werken tot bedijking en beschoeiïng en in het algemeen die tot keering, loozing, atleiding, opstuwing en verdeeling van het water, terwijl liet waterschap wordt geraadpleegd omtrent de doeltreffendheid dier voorschriften. Het hoofd van gewestelijk bestuur is ten slotte de wetgever en zijn macht is als zoodanig slechts beperkt, voorzoover bij artikel 2 als beginsel voorop gesteld is, dat geen wijziging wordt gebracht in krachtens uitspraken in geschillen tusschen landhuurders onderling verkregen rechten en dat het onbruikbaar worden der "ronden voor de tot dusver daarop toegepaste wijze van exploitatie zooveel mogelijk zal worden voorkomen. De artikelen 3 en 4, welke alle handelingen van landhuurders onder controle brengen en het gewestelijk bestuurs^^oofd het zoogenaamde dwangrecht toekennen, leggen bovendien alle uitvoerende macht in handen vin dat bestuurshoofd. Al is nu het hoofd van gewestelijk bestuur overmachtig, ik geloof niet dat men voor willekeur bang behoeft te zijn. De eerlijke bedoeling toch, welke bij de oprichting van waterschappen vooizit, is: bevordering van de belangen der gebruikers van de daartoe behoorende gronden (artikel 2 van de regeling betreffende de inrichting en werking van het waterschap,,woro") en ongetwijfeld zal het gewestelijk bestuurshoofd geheel oveieenkomstig die bedoeling handelen. Ëehelve uit de zooeven vermelde beperking van des resident's regelingsbevoegdheid kan die bedoeling m. i. blijken uit de inrichting van het bestuur van het eerste waterschap Woro" en uit het bepaalde bij artikel 4 van het reglement van dat waterschap. Immers, eerstens heeft de Resident zelf zitting genomen in het waterschapsbestuur. Hij wil dit dus niet slechts laten jigureereyi als zoodanig- wat men adviseerende colleges dikwijls laat doen doch daadwerkeiijken steun zoeken in een omgeving van belanghebbenden en deskundigen. Het aangehaalde artikel 4 bewijst verder welk een waarde het gewestelijk bestuurshoofd voornemens is aan de beslissingen van het bestuur toe te kennen. Was het anders, hij zou zich niet de moeite geven bij verschil van inzicht met de overige bestuursleden de zaük in quaestie in een anders samengesteld bestuur nogmaals ter sprake te brengen. Ik ben van meening, dat het de huidige positie der waterschappen in aanmerking genomen zeer juist van den resident is gezien, dat hij in het Worobestuur zitting behoorde te nemen. Zoodra de ondervinding zal hebben geleerd, wat de landhuurders voor het algemeen belang over hebben (vgl. artikel 7 van het Reglement van Woro), zoodra blijkt, dat de niet ambtelijkeleden van het bestuur het algemeen belang op zijn juiste waarde weten te schatten, kan de resident zonder bezwaar uit het bestuur uittreden. Na verloop van jaren de duur zal in vele opzichten van de landhuurders zelf afhangen zal aan het waterschap een ander karakter kunnen worden gegeven. Van adviseerend lichaam zal het kunnen woiden wat het Nederlandsche waterschap is een corporatie met volledig zelfbestuur, teiwijl de taak van den resident zich dan zal kunnen bepalen tot het houden van toezicht, zooals Gedeputeerde Staten dat doen in Nederland. De instelling van waterschappen, zooals thans heeft plaats gehad, is m. i. een eerste stap in de goede richting Langzamerhand en als van zelf zullen de nieuwe corporaties de plaats gaan innemen, welke haar toekomt. Semarang, Maart MR C. SÜTHOPF. Overgenomen uit de Locomotief" van 18 Alei Onze Eeuw heeft een opstel,,irrigatie en landbouw op Java" door J. Nuhout van der Veen. De rijstcultuur bestond op Java al vóór het begin onzer jaartelling, werd door de Hindoes veredeld en is voorts eeuwen lang zonder hulp van westersche techniek gedreven, in de 18e eeuw is daarin verandering gebracht en wel door aanleg van irrigatiewerken, Ooster-en Westerslokkan in het Buitenzorgsche, op de particuliere landen. Die werken zijn in later tijd in onderhoud genomen door de regeering. In de 19e eeuw begint de bemoeienis van regeeringstechnici bv. de opstuwing van de Sampean in Bezoeki Andere werken volgden o, a. de dam te Glapan in de Toentang Er zijn heele lijdensgeschiedenissen aan verbonden, groote sommen en veel onbetaalde heerendiensten. De schrijver maakt nu een uitstapje op het gebied van de Indische Waterstaats-geschiedenis, eindigend met het algemeene irrigatieplan, dat in 1890 door den directeur B. O. W. der regeering werd aangeboden. Het plan omvatte zestien irrigatie-gebieden, de kosten der werken werden op 35 millioen geraamd. De eerste irrigatie-afdeeling werd bij wijze van proef in 1892 ingericht nl. het gebied van de Serajoe. Twee nieuwe afdeelingen van hetzelfde jaar waren die van de Serang en van de Brantas. Op de begrooting van 1907 zijn gelden uitgetrokken voor een vierde afdeeling nl. het stroomgebied van de Sampean en de Pekalen in Bezoeki en Passoeroean. Bij de inrichting der afdeelingen is als beginsel aangenomen, dat het algemeen beheer over en het toezicht op bevloeiïng en afvoer, op rivieren en dijken berusten bij de hoofden van gewestelijk bestuur. De dadelijke bemoeienis werd gebracht opeen door den directeur van B. O. W. aan te wijzen chef der afdeeling. De uitkomsten der groote werken zijn ver beneden de verwachting gebleven: geen hoogere opbrengsten, geen toenemende welvaart. De resultaten bleven bij het verzekeren van den oogst voor zoover die van geregelden wateraanvoer afhankelijk is. Aan de werken zelf liggen de mislukkingen niet. Bij den natten rijstbouw gaat het slordig en onverschillig toe; de

17 JUNI JNDISCH '^ou^^ NDiQ TIJDSCHRIFT. 102 Javaan is niet in staat de rijstcultuur hooger op te voeren. Zijn kennis der cultuur is onvoldoende, die zijner hoofden eveneens. Werd na de crisis van 1834 de suikercultuur geheel op wetenschappelijke basis gebracht, bij de rijstcultuur duurt het geliefhebber van Europeesche en Inlandsche ambtenaren nog voort. De bestuursbemoeienis moet steunen op adviezen van deskundigen. Er moet gewerkt worden met voorbeelden, overreding, zachten dwang. De gestelde regelen voor de waterverdeeling moeten worden nagekomen, knoeien en morsen met kostbaar irrigatiewater worde verboden en desnoods gestraft. Nieuwe methoden bij den rijstbouw moeten langzamerhand bij den Javaan ingang vinden, de adat" in deze op zij gezet. Aangezien er deskundige hulp noodig is, valt de oprichting van een afzonderlijk departement van Landbouw zeer te prijzen. Landbouw-inspecteurs, mooie verslagen, keurige irrigatiekaarten helpen niet genoeg: maar de residenten moeten deskundige adviseurs hebben, die tegelijk optreden als chefs der irrigatie-afdeelingen. Twee corpsen ambtenaren zijn voor die afdeelingen noodig: een klein Europeesch van deskundigen, een grooter Inlandsch. De irrigatiemantri's moeten een salaris hebben zoo voldoende, dat zij niet na enkele jaren dienst een goed heenkomen gaan zoeken bij het B. B. Al wat de irrigatie-afdeelingen betreft, moet gebracht worden onder Landbouw." Behalve aan rijst mag ook aan andere producten aandacht worden geschonken, ook aan veevoer, aan weiden. Wanneer langs dezen weg de algemeene vooruitgang is verkregen en door proefneming het groote vraagstuk der zaadselectie en dat der bemesting van rijstvelden zal opgelost zijn, zal een intensieve cultuur kunnen worden ingevoerd. In de eerste 20 jaren dus irrigatie-afdeelingen onder leiding van landbouwkundigen. Overgenomen van den Locomotief van 2S Mei DE NIEUWE SOCIËTEIT HARMONIE TE SEMARANQ In de gisteravond gehouden vergadering van het bestuur der Sociëteit,,Harmonie" is de uitspraak der jury over de ingezonden 34 ontwerpen van een plattegrond voor het nieuwe Societeitsgebouw medegedeeld. De in de algemeene vergadering benoemde bouwcommissie (de heeren mr. Ellerman, Hazenberg en Wittich, later vervangen door den heer Habraken) had zich als deskundigen geassumeerd de heeren Steinmetz, en Beukema-Toewater. De uitspraak luidt.- Prijs: f 100, Het ontwerp ingezonden onder het motto Plan III". Premie: f 50, Het ontwerp, ingezonden met het merkteeken: cirkel in driehoek. Bij opening van de dienovereenkomstige enveloppen bleek de inzender van het bekroonde ontwerp te zijn de heer L. Van der Tas, architect-directeur der gemeentewerken te Batavia. De premie bleek te zijn toegekend aan den heer H. C. G. Harmsen, architect alhier. In het bekroonde ontwerp zullen de deskundigen eenige noodige wijzigingen aanbrengen in verband met de ligging van het bouwterrein en de beschikbare bouwsom. De teekening van den bekroonden plattegrond zal in de groote zaal voor de leden ter bezichtiging worden aangeslagen. Het bestuur zal gaarne schriftelijke op- of aanmerkingen van de leden ontvangen. De andere ontwerpen zijn te bezichtigen in de bovenzaal, het vertrek boven den damessalon. Het bekroonde ontwerp toont eenige overeenkomst met den plattegrond van het nieuwe gebouw der N. I. S. M. Ook hier zijn de hoofdgebouwen (feestzaal en biljardzaal) rechthoekig tegen elkaar geplaatst en verbonden door een driehoekige vestibule. In die vestibule vindt men een telefooncel, twee halfronde nissen en een portaal, dat toegang geeft tot de biljardzaal maar tevens ingericht kan worden als garderobe voor de feestzaal. De feestzaal is voorzien van een podium met artistenkamertjes; aan het uiteinde van den vleugel, welke door de biljardzaal wordt gevormd vindt men de le^3zaal en het kantoor van den secretaris. In den hoek welke de beide vleugels aan de binnenzijde vormen is een open plaatsje met een fontein gedacht, afgesloten door het buffet dat even gemakkelijk de feestzaal als de biljardzaal kan bedienen. Het bouwen in den vorm van een rechten hoek biedt het voordeel dat alle vertrekken aan twee zijden onmiddelijk met de buitenlucht in gemeenschap kunnen staan zonder dat het geheele gebouw ééne lange pijpenla wordt. Reisindrukken. Wie verre rei «en dojt kia veel vertellen! H), vaa eeae verre reis is hier iieelennal geeu spr.ike! Het zij a slechts uitstapjes, die ik miak: ea Wiariran ik een? besclirijviag voorde lezers vaa het Ini: Bjuwk: Tgdsclir: zil trachten op te stellen. In het algemeen gesproken zijn bsschrijvingen va i reizen in dit tijdschrift niet bepaald op hunne plaats, maar volgens mijne bescheiden meening wel het verhail eener rei?, die ondernomen werd, eensdeels met het doel om kennis te maken met een der m'?est merkwaardigste monamenten van de oude hiudoesche architectuur, anderdeels om het een en ander te zien van het voltooide en in uitvoering zgnde tramnet in de residentie Kedoe. Allereerst vinde hi^^r plaats eene beschrijving dezer residentie, waarmede thans vereenigd is de Res: B igelen. Het noord- oostelijk deel be^talt uit een vulkanisch bergland. Op den westrand staan twee hooge valkanen, de Sindoro en de Soembinj, en op den oostrand de Merbaboe en de Merapi. Op de niorjgrens verheffen zich de Prahoe en de Oengaran, terwijl de grens tea zuiden omzoomd is door de heuvelketen van de Menoreh. De vlakte van Kedoe, wel eens de tuin van Java giheeten, is met uit«ondering van het noordelijk deel vruchtbair en goed besproeid door twee groote rivieren, de Progo en de EUo, die de residentie van het noorden nair het zuiden doorstrooraen, in een langen loop en bijna evenwijdig aan elkander loopende. In het zuidwesten vereenigen zich beide rivieren, rijkelijk gevoed door eene menigte zijrivieren, met elkander en na deze vereeniging, vervolgt de Progo haren loop door het Menorehgebergte om hare intrede te doen in de Res: Djocja. Naakt en kaal verheffen zich de heuvels en bergeï» in de Kedoe. Het frissche groen der bosschen, dat de aarde elders siert, wordt hier vervangen door sombere verlaten akkervelden en afgeschreven koffietuinen. Van de prachtige bosschen, die voorheen de hellingen der bergen bedekten, ziet men niets meer, een beeld gevende van de verwoesting door de verplichte Gouvernements koffiecultuur ter eene en door den roofbouw der

18 103 [NDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. jiuni inlsnders ter andere zijde. Welke kwade gevolgen het ontbosschen van landen kan veroorzaken, werd indertijd in dit tijdschrift besproken (zie bevloeiing in 't belang van de rijstcultuur" in Oct: aflevtriiig 1905). Amgezien de küffii cull uur in de Kedoe geleidelijk is achteruit gegaan en zoover mij bekend, van geen beteekenis meer is, thans schijnt het in de bedoeling der regeering te liggen de algemeene herwouding der berghellingen krachtig iu de hand te werken. Vermelding verdient, dat het Gouvernement ook hier proefaanplanlingen van caoutchouc aanlegt op uitgebreide schaal. Yoorafgegaan door Ctylon en de Straits schijnt men thai.s op Java ook meer en meer de aandacht te wijden aan deze cultuur. Zullen de hooge verwachtii gen, ftie rren van deze ciilt» ur koestert, beantwoord worden? Een feit is het, dat er nu te weinig caoutchouc wordt geproduceerd, zoodat er mei r vjaag dan aanbod bestaat. De groote aanplanlingrn van het Gouvernement, vooral in het Soekaboemische, geven echter voor onze i Kedoesche planters, die van de koffie in de caoutchouc lun heil zien, aanleiding tot veel gemopper, wegens de concurrentie. Mopperaars schijnt men overal te vinden! In de Progo en de EUo zijn belangrijke aftappingen voor irrigatiedoeleinden. Uit de eerstgenoemde rivier is de Prtigoleiding ontstaan, waarschijnlijk van inlandschen oorsprong. Zij loopt door Mag^^laiig in sterke ophooging ( ± 4 M. boven terreinhoogte), voorziet zoowel de stad als het militair kampement rijkelijk van spoel-, bad- en waschwater en bevloeit daarna een groot sawahcomplex. De Miingisleiding is eei^e aftapping m.et stuwdam, inlaat en spuisluizen uit de EUo; haar bevloeiingsgebied is groot. Het toezicht op deze leidingstelsels is opgedragen aan de technische ambtenaren der irrigatie, terwijl de détailbevloeiing nog aan de bevolking is overgelaten. De Kedoe heeft em uitgebreid, goed onderhouden wegennet, onder de zorgen der B. O. W. Het onderhoud geschiedt in betaalden arbeid, met levering van het verhardingsmateriaal door heerendienstplichtigen. Het opbrengen van het materiaal (grof grint) voor een te onderhouden weggedeelte, is wel erg primitief, nl. dat het grint ter dikte van 6 tot 10 cm. op den weg neergelegd met wat drooge aarde als bindmiddel, zonder meer aan voetganger?, karren en dergelijken wordt overgelaten om vast te leggen. De gewestelijke hoofdplaats Magelang, gelegen op 873 M. boven zee, is eene groote garnizoensplaats met uitgebreide troepenlogies. Het zeldzaam gelijkmatige, heerlijke klimaat is van algemeene bekendheid. De fchooue omgeving, die verscheidene uitstapjes veroorlooft, het goedkoope leven en de aanwezigheid van de talrijke officieren van gezondheid, waardoor geneeskundige hulp in ruime mate te verkrijgen is, zijn alle factoren, welke het maken, dat Magelang immer aantrekkelijkheid bezit. Na deze lange uitweiding op ander gebied, zullen wij thans overgaan op het relaas van mijnen tocht naar de Boro-boedoer. Een paar heeren officieren met hunne dames, van mijne plannen gehoord hebbende, hadden den wensch te kennen gegeven zich bij mij aan te sluiten. Het behoeft wel geen betoog, dat mij het gezelschap aangenaam was. De zon was nog lang niet op, toen wij in den reiswagen stapten. Wij hadden aan dit ouderwetsche vervoermiddel de voorkeur gegeven boven den spoortrein, die van Magelang tot de halte Blendo in dezelfde richting gereed stond te vertrekken, want van af laatstgenoemde plaats zou 't doel onxer reis slechts per as zijn te bereiken en rijtuigen zouden aldaar niet te krijgen zijn. In een uur ongeveer, rijdende langs den breeden ouden postweg, eene fraaie Uan van reusachtige kanarieboomni, bereikten wij Blendo en van lier den zwaar bfgrinten biinenweg i'aar het zuidwesten volgende, is de afstand slechts 4 a 5 palen om fe komen aan de merkwaardige tempelruïne van een voormalig groot boeddhistisch rijk op Midden Java. Bij een scherpen bocht der Progo moesten wij van den reiswagen uitstappen, daar de bruj.' ongeveer een paar jaar geleden door een hevigen b.nndjir was vernield (de overblijfselen der brug liegen nog in de bedding der rivier). Aangezien de Beiroboedoer van hier nog minstens 1 '/a paal verwijderd ligt, werd middels een koelie een rijtuig van de passangrahan besteld en reden wij de EUobrug over naar de dessa Mendoet om het schoone monument, de tjandi Mendoet ook te bezichtigen. Het gebouw is een tamelijk groot vierkant van zwartgrijzen lavasteen, waarvan het ook eene hooge pyramide vormt door een koepel gekroond. Langs een stellen trap het ± 3 M. hooge terras bereikt hebbende, stonden we in de door een lichtgat verlichte binnenkamer van den tempel vóór drie prachtige reu/enbeelden. Maar we moesten verder en nu de Progo over, waar intusschen het door ons bestelde rijtuig gereed stond. Een vlot van 3 a 4 aan elkaar gekoppelde prauwen en daarover bamboezen sasak, bracht ons met behulp van sterke stalen kabels aan den anderen oever van den breeden en snellen stroom over. De overvaart is iiiet altijd zonder gevaar. In den westmoesson bij heftige bandjirs gebeurt het wel eens, dat de kabel breekt en dus oorzaak is, dat verscheidene menschen bij het overvaren er hun leven bij inschieten. We reden uit de 1 '/, paal langs kanarielaan de Boroboedoerheuvel op en langs de westzijde van den hoogen bouwval tot voor de passangrahan, alwaar we o.ns ontbijt en wat ververschingen gebruikten alvorens den br.uwval te beklimmen. Onze photo geeft van de kleine vlakte vóór de pasangrahan een kiek over het geheel, om Dr: Groneman na te zeggen, een veelhoekige pyramide van zwart grijzen steen, een chaos van koepels en naalden, van inspringende muren en uitspringend lijstwerk, door een hongeren middenkoepel gekroond, welks spits verloren is gegaan. Yan den klimtocht over den reuzensteenhoop zal ik niet veel zeggen. We klommen langs steile trappen naar boven, de terrassen geheel of slechts gedeeltelijk om wandelend om de talrijke beeldwerken te zien, totdat wij de niet ommuurde ronde terrassen bereikt hadden. Langs een ruwe smalle trap van losse tempelsteenen kwamen wij tot op de kruin van den boogen middenkoepel, waarvan niets meer is overgebleven dan een deel van het voetstuk, een als zitbank bijgemetseld steenblok. Het uitzicht dat we, 35 M. boven den heuveltop van alle kanten te zien kregen was onbeschrijfelijk mooi. Toen begon de terugtocht, 't afklauteren naar de onderwereld, wat niet gemakkelijker ging dan 't beklimmen, want de treden zijn erg hoog en ongelijk en de steenen liggen niet overal meer vast. Doch we kwamen veilig weer beneden in onzen wagen, die ons naar Magelang terugbracht. Wie de studie van de Boroboedoer interesseert, beveel ik de werken over dit onderwerp, door Dr. Gro-

19 ^UNi JNDISCH ^OUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. 104 neraan *) eu door Dr. Leemans **) met warmte aan, en daaraan is de navolgende beschrijving met afbeeldingen ontleend. De hiernevens geschetste gedeeltelijke platte grond <'u doorsnede- teekeningen, doen ons de verschillende terrassen van den 27 M. hoogen tempel zien. De grondvorm daarvan is die van een zes en dertighoek of een vierkant, waarvan elke zijde tweemalen rechthoekig naar buiten uitspringt. Volgens Dr. Leemans is 't langs elk dier z'jden 114 M la"g. In het midden van elke der vier zijden, klimmen trappen over al de terrassen naar den grooten middenkoepel. De plaatsing der trappen, die gemiddeld 10 treden hoog en 3.69 M. breed zijn, is niet erg gelukkig geweest, aangezien ze een groot deel van deu vloer der omgaande galerijen wegnemen. De poortgebouwen, die vroeger volgens Leemans, al de toegangen naar de hoogere terrassen overdekten, hebben allen een zeker aantrekkelijk, minder streng bouwkunstig dan schilderachtig karakter. Bijzonder opmerkelijk is in onze schets (de poort van de 2e naar de 3e galerij, van de 3e galerij gezien) de rijkdom en fijnheid der ornamentiek, maar de bouwkunstige ordonnantie is overigens, wat vorm en verhoudingen betreft, minder geëvenredigd aan het geheel en daardoor niet stijlmatig en schoon. Het buitenterras, dat vroeger m'^t een zware opengewerkte borstwering omgeven moet zijn geweest, waarvan geen spoor meer overgebleven is, heeft eene breedte van ongeveer 7. M., daarentegen is elk der vier hooger gelegene galerijen tusschen de muren slechts 2 M. breed. Ieder der hoogergelegen galerijen ligt ongeveer 3 M. hooger dan 't voorgaan Ie; de muren zijn ongeveer 1 '/.^ M, dik. De vierde galerij is niet een 36- hoek, doch een 20- hoek en van hier brengen trappen van 12 treden ons naar het alleen van buiten ommuurde 20- hoekige bovenvlak, waarop 'Coucentrisch drie cirkelronde terrassen verrijzen, die telkens 1 V2 ^- rijzen en 3 M. terugwijken, en die onderling door trappen van 8 of 7 treden verbonden zijn. Op het eerste terras staan 32 opengewerkte koepels of dagobs langs deu buitenrand, op het tweede 24 -en op het derde en hoogste 16, dus te zamen 72, terwijl binnen dezen kriug de door zijne afmetingen ontzagwekkenden, geheel geslotei, middenkoepel zich nog minstens 8 M. boven het hoogste ronde terras verheft. De doorzichtig gewerkte koepel of dagop is in nevenstaande teekening met maten voorgesteld. Op het fraai omlijste, met bladrijen versierde ronde voetstuk is een fijn bewerkt Hindoebeeld geplaatst. De kap met ruitvormige openingen is ongevt er IV3 M. hoog en draagt nog een schuin oploopend vierkant steenblok, dat met een achtkantigen van boven afgeronden kegel gedekt is. De groote, geheel gesloten middenkoepel heeft deuïelfden grondvorm. Bij de aanzienlijke hoogteafmetingen, die deze koepel heeft, wordt kracht en sterkte uitgedrukt door het breede, uit golvende lijstwerken samenyestelde basement, met een rijkdom van ornamenten, zooals uit onze détailteekening blijkt. Beschouwen we thans de muren der omgaande galerijen met al den aandacht, dien ze verdienen. Al dadelijk treft het ons, dat de muurvlakken uit twee boven elkander geplaatste reeksen van rijk omlijste beeldwerken zijn behouwen, blijkbaar eerst, uudat die muren uit de hen samenstellende steenblokken waren opgebouwd. Deze ) Dr. J. Groneman. De Tjandi Borohoedoer op Midden Java-Jogjakarta ) Dr. C. Leemans, Borohoedoer op het eiland Java, Leiden lo78. beeldwerken verhalen geschiedenis of legende uit het leven van Boeddha, en door Dr. Groneman onderhoudend verklaard in zijn bovengenoemd werk. Aan het voorvlak van den zwaren buitenmuur boven het buitenterras onderscheidt men eene kroonlijst, eene middenhjst of fries en een basement. De kroonlijst hoog ± 0.40 M. uit 3 platte banden bestaande met een sprong van 0.29 M, dekt de met beeldwerken versierde fries van 0.95 M. hoogte. Het bisemeut bestaat uit een vierkant plint van O 47 M, daarni uit een bandje van 0.24 M en voorts uit een ojief van 0.79 M hoogr.e bij een' sprong van 1.10 M. van boven door twee lagen platte bandjes van 0.24 M gedekt. B>ven op de kroonlijst staan van afstand tot afstand kleine tempeltjes, die ieder een diepe nis bevatten, waarin een Boeddhabeeld is geplaatst. Een vierkante toreuvormige spits kroont elk tempeltje en tusschen elke twee tempelnissen stait op een altaarvorraig steenblok een dergelijk koepeltje, als boven is geschetst. Boven op de kroonlijst van den muur van de Ie omgaande galerij staan dergelijke tejipelgroepen, die alle, ook de nisteinpeltjes met koepsltjes gekroond zjn. De achtermuur heeft slechts eene kroonlijst en datronder een enkel dz 2.30 M. hoog muurvlak, aan het voeteinde door een sokkellijstje begrensd. Ouder de krooilijst en boven de beeldwerken, die het muurvhk verlevendigen, is een doorloopende band vau bloemwerken aangebracht. Ook de drie hoogere maren dragen «ulke tempelgroepan en onder de krocilijsten hinner buitenwand',0 een voor eiken muur gewijzi.^din band uit sierlijke rozetten eu bloemensliugers. In hit geheel droeg de Borohoedoer op de vijf ringnuren, volgens Dr. Groneman, 432 nissen met Boeddhabeelden, waarvan velea verloren zijn gegaan of erg geschonlen. Alvorens van dit onderwerp af te stappen, kan ik niet nalaten de op bladzijde 14, 15 en 59 vau meergenoemd werk, kernachtig gestelde bewoordingen van Dr. Groneman hieronder te laten volgen: Dat de Boeddhisten van Midden Java toen een machtig volk vormden, blijkt uit den osivang en de pracht van den bouw, die alle andere bekende Boeddhatempels in kunstwaarde overtreft en eenig geacht wordt op de gansche aarde. De grottentempels in Voor ludië mogen meer omvang hebben, de Borohoedoer is volgens bevoegde beoordeelaars, die ook die tempelbouwvallen bezochten, ontegenzeggelijk schooner door de eenheid van 't geheel en de harmonie der deelen, door den adel der scheppende gedachte en de voortreffelijkheid der uitvoering." Die eenheid pleit voor de meening, dat een enkel bouwmeester 't plan ontworpen moet hebben, miar alleen een man van groote denkkracht kon zulk een plan scheppen en door vele honderden bouwkunstenaars en beeldhouwers en duizenden arbeiders in een onberekenbaar groot aantal jaren doen uitvoeren." Meer dan duizend jaren zijn daarna over den prachtbouw heengegaan. Aardbevingen en aschvallen hebben zijn steenmassa's ontzet, zoimehitte en stortregens de verweering er van ingeleid en bevorderd; planten woekering zijn grondvesten uiteengedreven en kortzichtige slaven van onverstand of dsveepzucht zijn kunstwerken geschonden,- maar nog staat dddr de bouwval als een indrukwekkend feit, bijna even ongeloofelijk als onloochenbaar, een machtige schepping van den denkenden geest van 't verleden, een steenen epos, onsterfelijk, ook in zijn verval." En ten slotte, dat onder de bouwkunstige versierselen, die ik niet genoemd heb, talrijke naga

20 105 INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT jjuni 1S)07. (nküsttr) koppen = waterleiding, met geopende bek en omhcog g-kiulden snuit ondtr alle mnnn 't regenwater vfin terriis tot terras naar buiten afvcerdfn. Nu dringt dat water tufschen alle steei.en tot ouder den bouwval dcor tn sieptlt door alle lagere voegen met verweerde steengruis en met de aarde van den heuvel zelf, \iaarop de tempel terra^gewijs gebouwd werd, naar buiten. Dit alleen reeds moetden bouwval hoe langer hoe meer ondermijnen en ten slotte doen ineeiizakken en instorten, wanneer de Regeering van Nederlandsch-Lidië daartegen niet te waken weet. En dit kan ook naar mijn oordeel alleen duurzaam verholpen worden, door een, door den architect van de Kamer ontworpen en in teekening der Eegeering aargebodm, overdekkii'g, die de zonne.«iralen en't regenwater volkomen afweert." Hiermede zullen we dit reisverhaal eindigen, om in een vervolg het een en ander mede te deelen over de tandradbaan in de residentie Kedoe en over nog eenige andere onderwerpen. X. (*) ne pliuto wiis ^001 lepioduitie ongeaeliikt Helpt elkaar. (Woi-DT VÉUVOLGü). Redactie. Eenige dagen geleden ontving ik het Februarinummer van ons tijdschrift. O. m. trof ik daarin aan een stuk van collega Swaving over een onderling ondersteuningsfonds. Ofschoon bijna niet aan te nemen, moet ik onwetendheid aannemen als drijfveer tot het schrijven van dat stuk. S. begint te vertellen dat het Bestuur der V. v. B. van 4 jaar geleden, eigenlijk gezegd, geen knip voor den neus waard was, want op herhaald schrijven van verschillende leden heeft het EEN BEETJE geijverd voor de sti'diting van een ondersteuningsfoiids. Daarna heet het dat het toenmalige Bestuur meende alles voor de zaak gedaan te hebben door het rondzenden van een inteeieningsbillet en ten slotte wordt verkondigd dat het niet behoeft te verwonderen dat de zaak niet tot stand is gejcomen en vindt S. het wat erg geh dat na zulk een zwakke poging de moed werd opgegeven. Iemand, die niets van de zaak afweet, zou na lezing daarvan geen hoogen dunk krijgen van de toenmalige door ons gekozen leiders der vereeniging, want in korte woorden luidt de beschuldigii g: Het ondersteuningsfonds is niet tot stand gekomen, omdat het toenmalige bestuur der V. V. B. zi}n plicht niet gedaan heeft. Gelukkig voor onze Yereenigmg is van de geheele beschuldiging niets waar. Ik zou S. kunnen bewijzen dat het Bestuur van 4 jaar geleden en ook de vorige Besturen genoeg moeite hebben gedaan voor de oprichting van zulk een fonds, maar dat zal niet noodig zijn, want als ik nu eenvoudig verklaar (en alle leden van het ondersteuningsfonds zullen het natuurlijk willen doen) dat het bedoelde ondersteuningsfonds wel tot stand is gekomen, dan zal S. zijn lichtvaardig geuite beschuldiging wel willen intrekken. Ik zeg Uchtvaardig geuite beschuldiging", wai.t dat is zij. S. had moeten, althans kunnen weten dat or,s ondersteuningsfonds tot stand is gekomen en nog bestaat. Als etn collega inde Buitenbezittingen niets geweten had van het bestaan van dat fonds, het zou érg zijn en niet pleiten voor zijn belangstelling in de Vereeniging, maar mlks zou nog te verklaren zijn. Ma.ir dat iemand, die in de onmiddelijke nabijheid van den Bestuurszetel onzer vereeniging woont en bovendien zich heet te interesseeren voor de tot-stand-koming van zulk een fonds, dat zoo iemand, niet eerst informaties inwint, alvorens te beweren dat zoo'n fonds nog niet bestaat, dat vind ik meer dan erg. En wat mij nog verwonderd heeft, is dat de Redactie zulk een ongegronde beschuldiging tegen een vorig bestuur, zonder commentaren in h't tijdschrift opneemt. Waai schijnlijk is een naschrift of iets dergelijks van de hand der Redactie door een misverstand achterwege gebleven. Enfin, dat zal wel opgehelderd worden. Wij he'-ben nu, wel is waar, een ondersteuningsfonds, maar het voorstel van S. zou aanleiding kunnen geven tot wijziging daarvan. Daarom wen^ch ik dat voorstel ook te bespreken. De aangegeven wijze van contributie vind ik niet aanbevelenswaardig. Ie. Omdat daardoor weer een lieele administratie zou worden in hot leven geroepen. 2e. Omdat de bijdragen niet evenredig zouden zijn aan h( t inkomen wat m. i. voor een ondersteuningsfonds onder couegas op den vootgrond moet staan. Deze le/avaren?ijn niet verbonden aan de bij ons fonds getroffen regeling. De bij Iragen die ontvangen worden, worden ook tot het geheele bedrag uitgekeerd. De administratie bestaat dus alleen in het boeken van meer posten in de bestaande bo'ken der Vereeniging. Met S. ben ik het eens, dat het wenschelijk is ook het tijdelijke personeel in de gelegenheid te stellen tot het fonds toe te treden. Daartegen bestaat echter m. i. een bezwaar. Ons fonds is speciaal vour de leden der V. v. B. en niet alle tijdelijke opzichters kunnen als lid worden aangenomen. Wenscht men dus ook niet- leden tot het ondersteuningsfonds toe te laten, dan moet of het fonds geheel van de V. v. B. worden afgescheiden en een vereeniging op zich zelf vormen of men meet iedereen het lidmaatschap kunnen verkenen. Voor dit laatste zou een wijziging der statuten noodig zijn. Zoowel tegen het een als tegen het ander bestaan m. i. nog ernstige bezwaren, in verband met het streven onzer vereeniging. Over die bezwaren wensch ik thans nog niet uit te weiden. Men ga echter niet lichtvaardig over tot wijzigingen, waarover men later spijt zou kunnen hebben. C. H. B. S '07. Vragenbus. Bestaan er tabellen, om het veel tijdroovend berekenen van houtwerken voor huizenbouw te voorkomen, zoo Ja! met welke afmetingen beginnen die en tot hoever zijn die berekeningen? Waar zijn die tabellen te bekomen en wat is de prijs daarvan?

21 ^UNi NDiscH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT 106 Deze vraag zond ik aan den Redacteur van ons blad ddo. 5en Mei 1906 doch tot heden verscheen daar nog geen antwoord op. Tot heden vond ik ook nog geen antwoord in ons tijdschrift op vraag No. 95 voorkomende in het Februari-nummer van Wat is de bedoeling van het gebruik van chineesch papier op houtwerken, welke twee maal zijn gemenied? Bedoeld op blz. 95 van de A. V. vermeld onder (Hout in aanraking met metselwerk). Korte mededeelingen. TEVREDENHEIDSBETUIQINQ. Aan den opzichter der 1ste klasse bij den Waterstaat en 's Lands Burgerlijke Openbare Werken C. J. Evers is de bijzondere tevredenheid der regeering betuigd voor den door hem betoonden buitengewonen ijver en toewijding gedurende zijne tewerkzaamstelling bij den gewestelijken waterstaatsdienst in de residentie Preanger Regentschappen. BEZOLDIQINQ VAN INGENIEURS B. O. W. Bij gouvernements besluit van 28 April 1907 zijn, krachtens koninklijke machtiging o. m. de bezoldigingen van het technisch personeel bij den Waterstaat en 's Lands Burgerlijke Openbare Werken vastgesteld, en wei, wat de aspirant-ingenieurs en de ingenieurs beneden den rang van hoofdingenieur betreft, in dier voege, dat deze zullen genieten, de aspirant-ingenieurs eene bezoldiging van f 250 's maands, de ingenieurs eene bezoldiging van f 350 's maands, met drie tweejaarlijksche verhoogingen, elke van f 50 's maands en daarna vijf driejaarlijksche verhoogingen elk van f 100 's maands tot eene maximumbezoldiging van f 1000 's maands, wat het overig personeel betreft, op den bestaanden voet. WATERSTAATSPERSONEEL TER BESCHIKKING VAN GEMEENTERADEN. Bij gouvernements besluit van 11 Mei 1907 is bij wijze van tijdelijken maatregel, machtiging verleend om in verband met het stellen van waterstaatspersoneel ter beschikking van de gemeenteraden van Batavia en Soerabaja,-gerekend van 1 Januari 1907, boven het bij de begrooting van dat jaar toegestaan personeel van den Waterstaat en 's Lands Burgerlijke Openbare Werken in dienst te stellen: een ingenieur de 2de klasse, een architect, twee opzichters der 1ste klasse en twee opzichters der 3de klasse. Mutaties technisch personeel B. O. W. en S. S. v/m 14 April t/m 23 Mei B. O. W. Aangewezen als chef der 5de afd. de hoofdingenieur 2de kl. toegevoegd aan den chef der 4de afd. Elenbaas. Geplaatst: te Solo de opzichter 3de kl. Tausent; te Soerabaja de id. Harte; te Semarang de id. Van der Waag. Toegevoegd aan den chef der 2de afd. (Cheribon, uitgenomen Indramajoe en Oaloeh) de id. Van Ruysevelt en Galach. Overgeplaatst: van Kediri naar Sumatra's Westkust de ingenieur Ie kl. Wilke; van Sumatra's Westkust naar Kediri de id. De Bruyn; van de directie naar Banjoewangi id. 2de kl. Rappard. Overgeplaatst. Bij den waterstaat en 's lands burgerlijke openbare werken is overgeplaatst van den gewestelijken dienst in de residentie Semarang naar dien in de residentie Preanger Regentschappen de opzichter der 1ste klasse C Schermers. Bij de B. O. W. Ingetrokken de overplaatsing van Madoera naar Banka van den architect Davidsz; idem de overplaatsing van Magetan naar Madoera van den architect de Graaf. B. O. W. Overgeplaatst: van Madura naar Bangka de architect Davidsz; van Madioen naar Madura de id. De Graaf. Toegevoegd aan den chef der 4de afd.: voor werkzaamheden bij de irrigatiewerken te Pamakasan de opzichter Ie kl. te Cheribon Van Rheeden; voor id. te Magetan de opzichter 3de kl. te Kediri Van de Wiel. Werkzaam gesteld bij de Menentengwaterleiding in Cheribon de opzichter 3de kl, toegevoegd aan den chef der 4de afd.. Brouwer. Bij den waterstaat: Aangewezen Djember als standplaats aan den opzichter der 3de klasse Tausent. B. O. W. Overgeplaatst: van Posso naar Gorontalo de opzichter 3e klasse Burgemeestre; van Polowono naar Karang Doewoer de idem Rietema. B. O. W. Overgeplaatst van Demak naar Semarang de opzichter Ie kl. Trouwerbach. Overgeplaatst van het bureau van den chef der 2de afdeeling S S naar Ngoedjang, teneinde werkzaam te zijn bij den bouw der brug aldaar, de ambtenaar ter beschikking A. J. Bourguignon Personalia. Benoemd: tot hoofdingenieur der 2de klasse bij den waterstaat en 's lands burgerlijke openbare werken, de ingenieur der 1ste klasse a la suite, W. Elenbaas. Benoemd tot ingenieur 2de kl. en geplaatst bij de directie Rappard. Benoemd, tot opzichter Ie kl. bij de B. O. W. de id. 2de kl. Van Heeteren. B. O. W. Herbenoemd tot ingenieur Ie kl. en geplaatst bij de opnemingen in het gebied der beneden Solorivier Saltet. Bij den waterstaat en 's lands B. O. W.

22 107 INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT. ^UNi Belast: tijdelijk, met de waarneming der betreitking van opzichter 3de klasse C. L. Tausent, thans opzichter bij de Ned.- Indische Spoorwegmaatschappij, J. J. Harte en F. van Ruyssevelt thans tijdelijke opzichters bij den waterstaat, en Ch. H. van der Waag, thans tijdelijk opzichter bij de Nederlandsch-indische Spoorwegmaatschappij. Idem met de tijdelijke waarneming van de functiën van opzichter der 3de klasse bij den waterstaat Veer, Von Fronchin en Qill, de eerste en de laatste daggelders bij de staatsspoorwegen op Java, de tweede tijdelijk werkzaam bij den waterstaat. Bij de staatsspoorwegen : Benoemd tot opzichter der 2de klasse bij de spoor- en tramwegen op Java de ambtenaar op non-activiteit Berrety. Havenwerken. Werkzaamgesteld bij de havenwerken te Makassar op f 180 's maands Steevensz. Verleend: 2 mnd. verlof naar Malang aan den ingenieur 2e kl. bij de B. O. W. Van Doorn; 1 mnd. verlof naar Salatiga aan den opzichter Ie kl. bij de B. O. W. Albinus. Verlofsverlenging. Het aan den opzichter der 1ste klasse bij den waterstaat en 's lands burgerlijke openbare werken alhier C. Schermers wegens ziekte verleend binnenlandsch verlof voor 2 maanden naar Garoet is om dezelfde reden met een maand verlengd. Verleend wegens ziekte 2 jaar verlof naar Europa aan den opzichter Ie kl. C. Schermers. Eervol ontslag. Aan den met verlof in Holland vertoevenden hoofdingenieur van den waterstaat L. J. C. Van Es is op verzoek eervol ontslag verleend. Staatsspoor. De opzichter der 1ste klasse A. R. Berkholst is wegens ziekte eervol uit den dienst ontslagen. ADVERTENTIEN. E. FUHRl & Co. KUNST- EN HANnHLSDllUKKBRIJ SOCIET b:itst KA AT-SO ER A.BAI A. ierlee tfiaes iet 18 8NELPER8EN. Geheel ingericlit naar de eischen van den nieuwen tijd. GOEDKOOPSTE GELEGENHEID VOOR HET MAKEN VAN ALLE SOORTEN GEDRUKTEN. Vlugge aflevering en nette afwerking worden verzekerd. DE STEENDRUKKERIJ, waaraan een bekwaam Lithograaf is verbonden, bestaat thans nlt 3 GROOTE 8NELPER8EN EN 6 HANDPER8EN. Behalve visite-, verlovings- en huwelijkskaarten, etiquetten, kwitantién, wissels, rekeningen, kortom alle steendrukwerk, worden ook aangemaakt R E C L A M E P L A T E N, AANPLAKBILJETTEN EN ANDERE GEDRUKTEN IN KLEUREN. De modellen worden desverlangd door cos ontworpen. SEMARANG-JOANA- STOOMTRAM MAATSCHAPPIJ. Wordt gevraagd een Brug- opzichter bekend met het onderhoud (verfwerk) en klinkwerk van ijzeren bruggen. Sollicitaties, met toelichting waar en gedurende welken tijd als zoodanig werkzaam, te adresseeren aan ondergeteekende te Semarang. DE CHEF der EXPLOITATIE. ZINCOGRAFIE EN AUTOTYPIE. EENIGE INRICHTING VOOR HET VERVAARDIGEN VAN CLICHÉS NAAR PHOTGGRAFIEËN, TEEKENINGEN EN NAAR DE NATÜÜR VOOR HET I L L U S T R E E R E N VAN BOEKEN, PRIJSCOURANTEN, TIJDSCHRIFTEN, VAKBLADEN, ADVERTENTIES ENZ

23 INDISCH-BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT No 6 )9Ü7. 'c k «.it, ZIT Sis*"» üf^ jzr Ac77ie7,vei>e/ /sm B ir /} ao?^>s /z^< e AS S <i<j ^ 3 /ikt i- 3 so / -#/

24 INDISCH 1 "' y

25 INDISCH-BOUWKUNDIG TIJDSCHBIFT No n

26 a vvo^,^ 'll/lk \' Sa&TxrizaffXf ^

27 Scloés itayi ^./^ o7;ié, e^^mzn Jgl?/ oóocxt^, ü ^ INDISCH-BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT No ^'^.x^wrw^^:::^ ' fixzarz^ la/a: I ;i l^d-rsiez-i/ig/ va^2 deng/rooi^eti?7^^dc^e^s^e>7^ /foejoc/. ooxtjiicdc «a 3 S 2> è "ospt.^^da^oé,i<ii cawoy^^ra^/t/ j>t<!/ie nt*. />t<s'jst>kt/c {<x^<^^ci '-^/O^'

28 ID18CH-BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT No Fo^/bbz/vw, <i ï;;^/////y.9y \M3M. Jifcvc/tA^Ctrz^ oe.7/r'a/*r»y

29