Hey jij daar! We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining,

Transcriptie

1 Trainingsboek Geschiedenis VWO 2016

2 Hey jij daar! Welkom op de examentraining Geschiedenis VWO! Het woord examentraining zegt het al: trainen voor je examen. Tijdens deze training behandelen we de examenstof in blokken en oefenen we ermee. Daarnaast besteden we ook veel aandacht aan de vaardigheden voor je examen; je leert handigheidjes, krijgt uitleg over de meest voorkomende vragen en leert uit welke onderdelen een goed antwoord bestaat. Verder gaan we in op hoe je de stof het beste kunt aanpakken, hoe je verder komt als je het even niet meer weet en vooral ook hoe je zorgt dat je overzicht houdt. Naast de grote hoeveelheid informatie die je krijgt, ga je zelf ook aan de slag met examenvragen. Tijdens het oefenen hiervan zijn er genoeg trainers beschikbaar om je verder te helpen, zodat je leert werken met de goede strategie om je examen aan te pakken. Hierbij is de manier van werken belangrijk, maar je kunt natuurlijk altijd inhoudelijke vragen stellen; ook over de onderdelen die niet klassikaal behandeld worden. Voor iedere vraag zijn er uiteraard uitwerkingen beschikbaar, maar gebruik deze informatie naar eigen inzicht. Vergeet niet dat je op je examen ook geen uitwerkingen krijgt. Sommige vragen worden klassikaal besproken, andere vragen moet je zelf nakijken. Mocht je nog meer willen oefenen na deze examentraining, neem dan een kijkje op Daar vind je oude examens en ons lesmateriaal van vorig jaar. Na de tips volgen het programma voor vandaag en de bijbehorende opgaven. We verwachten niet dat je alle opgaven binnen de tijd af krijgt, maar probeer steeds zo ver mogelijk te komen. Als je niet verder komt, vraag dan om hulp! We willen je graag leren hoe je er wél uit kunt komen. En onthoud goed, nu hard werken scheelt je straks misschien een heel jaar hard werken We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining, Eefke Meijer Hoofdcoördinator Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

3 Tips en trics bij het voorbereiden en tijdens je examens Examens voorbereiden Tip 1: Heb vertrouwen in jezelf Laat je niet gek maken door uitspraken als Nu komt het er op aan. Het examen is een afsluiting van je hele schoolperiode. Je hebt er dus jaren naartoe gewerkt en hebt in die tijd veel kennis en kunde opgedaan om examen te kunnen doen. In al die jaren ben je nooit wakker geworden om vervolgens te ontdekken dat al je kennis was verdwenen. De beste garantie voor succes is voorbereiden, en dat is nu net wat je al die jaren op school hebt gedaan. Heb vooral vertrouwen in jezelf! Tip 2: Bereid je goed voor Om jezelf goed voor te bereiden op je eindexamen maak je een planning, leer je de stof en oefen je met vragen. Hoe pak je dit nou het beste aan? Begin allereerst met het maken van een overzicht van alle stof en een planning. Je kunt bijvoorbeeld een schema maken met daarin alle hoofdstukken die je moet leren en welke onderwerpen daarbij horen. Daarbij schrijf je wanneer je welk onderdeel gaat leren. Als je aan de slag gaat met leren, zorg dat je op tijd begint en plan dan niet teveel studieuren achter elkaar. Pauzes zijn noodzakelijk, maar zorg ervoor dat ze kort blijven, anders moet je iedere keer opnieuw opstarten. Wissel verschillende vakken af en wissel het leren af met oefenen. Op die manier kun je je beter concentreren en leer je effectiever. Wat je concentratie (en je planning) ook ten goede komt, is leren op vaste tijdstippen. Tip 3: Leer alsof je examens zit te maken Oefenen voor je examen bestaat natuurlijk ook uit het voorbereiden op de situatie zelf. Dit betekent dat je je leeromgeving zoveel mogelijk moet laten lijken op je examensituatie. Zorg dus voor zo min mogelijk afleiding (lees: leg je telefoon weg) en maak je tafel zo leeg mogelijk. Maak ook een keer een proefexamen met een timer of eierwekker erbij, zodat je weet hoe het is om voor langere tijd een examen te maken en zodat je weet hoe je je tijd het beste in kunt delen. Tip 4: Herhaal de geleerde stof Belangrijk is om alle leerstof te herhalen! Wat heb je de vorige dagen ook alweer geleerd? Door te herhalen blijft de stof langer in je hoofd (lange termijn geheugen) en verklein je de kans dat je het weer vergeet. Zorg dat je de dag vóór het examen geen nieuwe stof meer hoeft te leren en dat je alles nog even doorneemt en herhaalt. Tip 5: Leer op verschillende manieren (lezen, schrijven, luisteren, zien en uitspreken) Alleen maar lezen in je boek verandert al snel in staren in je boek zonder dat je nog wat opneemt. Wissel het lezen van de stof in je boek dus af met het schrijven van een samenvatting. Let op dat je in een samenvatting alleen belangrijke punten overneemt, zodat het ook echt een samenvatting wordt. Kijk ook eens op Youtube, daar zijn talloze filmpjes te zien waarin de stof duidelijk wordt uitgelegd. Maak daar gebruik van, want op die manier komt de stof nog beter binnen omdat je er naar hebt kunnen luisteren. Met mindmaps zorg je er voor dat je de stof voor je kunt zien en kunt overzien. Het werkt tot slot heel goed om de stof aan iemand uit te leggen die de stof minder goed beheerst dan jij. Door uit te spreken Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

4 waar de stof over gaat merk je vanzelf waar je nog even in moet duiken en welke onderdelen je prima beheerst. Mindmap: Goed voor jezelf zorgen! Tip 1: Zorg voor voldoende beweging Eigenlijk is leren net als topsport: het vergt een goede voorbereiding, planning, rust, oefenen en concentratie. Om een goede prestatie te leveren, is het belangrijk dat je je fit voelt. Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het einde van de dag is daarom aan te raden. Het doorbreekt de sleur van het leren, brengt zuurtstof naar de hersenen, zorgt voor ontspanning en dat je je weer opgeladen voelt om verder te gaan met leren. Tip 2: Zorg voor een goede balans tussen spanning en ontspanning Om een goede prestatie te leveren is er een goede balans nodig tussen spanning en ontspanning. Spanning zorgt ervoor dat je alert bent en ontspanning zorgt ervoor dat je je aandacht erbij kan houden. Teveel spanning is niet goed en teveel ontspanning ook niet. Als je merkt dat je té ontspannen bent en dat daardoor je concentratie en motivatie weg zijn, probeer dan voor jezelf doelen te stellen. Slagen met een 8 gemiddeld bijvoorbeeld, dan komt die gezonde spanning vanzelf. Als je té gespannen bent, probeer dan eens of mindfulness iets is voor jou of ga lekker sporten. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

5 Tip 3: Zorg voor voldoende slaap Een nachtje doorblokken is geen slim idee. Je hebt namelijk slaap nodig om goed te kunnen functioneren en concentreren. Bovendien, tijdens je slaap wordt alle geleerde informatie van die dag vastgelegd in je geheugen. Langdurig onthouden lukt dus beter als je na het leren gaat slapen, in plaats van eindeloos door te blijven leren. Tip 4: Zorg dat je goed eet en drinkt Het onderzoek naar het verband tussen voeding en geheugen staat weliswaar nog in de kinderschoenen, toch weten we al een aantal handige dingen daarover. En waarom zou je daar geen gebruik van maken? Zo is het inmiddels duidelijk dat je hersenen veel energie nodig hebben in periodes van examens, dus ontbijt elke dag goed. Let dan wel op wat je eet, want brood, fruit en pinda s leveren meer langdurige energie dan koekjes en snoep. Koffie en thee bevatten cafeïne, wat kan zorgen voor een betere concentratie. Drink er echter niet teveel van; het kan je onrustig maken. En dan het examen zelf De dag is eindelijk gekomen. Je bent er klaar voor en de examens worden uitgedeeld. Je mag beginnen! Tip 1: Blijf rustig en denk aan de strategieën die je hebt geleerd Wat doe je tijdens het examen? - Lees rustig alle vragen - Blijf niet te lang hangen bij een vraag waar je het antwoord niet op weet - Schrijf zoveel mogelijk op maar. voorkom wel dat je onzinverhalen gaat schrijven. Dat kost uiteindelijk meer tijd dan dat het je aan punten gaat opleveren. - Noem precies het aantal antwoorden, de redenen, de argumenten, de voorbeelden die worden gevraagd. Schrijf je er meer, dan worden die niet meegerekend en dat is natuurlijk zonde van de tijd. - Vul bij meerkeuzevragen maar één antwoord in. Verander je je antwoord, geef dit dan duidelijk aan. - Ga je niet haasten, ook al voel je tijdsdruk. Tussendoor even een mini-pauze nemen is alleen maar goed voor je concentratie. - Let niet op wat klasgenoten doen. Sommige van hen zullen al snel klaar zijn, maar trek je daar niets van aan en ga rustig verder. - Heb je tijd over? Controleer dan of je volledig antwoord hebt gegeven op álle vragen. Hoe saai het ook is, het is belangrijk, je kunt immers gemakkelijk per ongeluk een (onderdeel van een) vraag overslaan. - Tot slot: bedenk van tevoren of je thuis je antwoorden van het zojuist gemaakte examen wilt nakijken. Hoe reageer je als blijkt dat je veel fouten hebt? Heeft dit negatieve of juist positieve invloed op het leerwerk voor de examens die nog komen gaan? Tip 2: Los een eventuele black-out op met afleiding Mocht je toch een black-out krijgen, bedenk dan dat je kennis echt niet verdwenen is. Krampachtig blijven nadenken versterkt de black-out alleen maar verder. Het beste is om even iets anders te gaan doen. Ga even naar de WC of leg gewoon even je pen neer. Als je Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

6 goed bent voorbereid, zit de kennis in je hoofd en komt het vanzelf weer boven. En mocht het bij die ene vraag toch niet lukken, bedenk dan dat je niet alle vragen goed hoeft te hebben om toch gewoon je examen te halen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

7 Hoe pak je open vragen en meerkeuzevragen aan? Een examen bestaat vaak uit een mix van open en meerkeuzevragen. Je hebt verschillende strategieën om tot het juiste antwoord te komen. Bij meerkeuzevragen gaat het erom dat je de juiste uitspraak of bewering kiest, bij meerkeuzevragen is het belangrijk dat je antwoord geeft op de vraag, dat je volledig bent of dat je de juiste berekening toepast. Meerkeuzevragen Veel leerlingen vinden meerkeuzevragen lastig. Er staan namelijk vaak meerdere antwoordmogelijkheden die op elkaar lijken. Hoe pak je zo n vraag nou het handigste aan? Tip 1: Omcirkel en streep de foute antwoorden weg Lees de vraag goed en omcirkel eventueel de belangrijkste kernwoorden uit de vraag. Vervolgens kun je het beste eerst nagaan welk antwoord je zelf zou geven. Daarna vergelijk je dat met alle antwoordmogelijkheden die er staan. Vaak kun je dan al de twee meest foute antwoord wegstrepen. Er blijven dan nog twee antwoorden over. Lees de vraag nogmaals en bekijk welk antwoord van de twee overgebleven antwoorden het meest volledig is. Tip 2: Blijf bij je gevoel Het komt je vast bekend voor: je krijgt een toets terug, waarbij je ziet dat je het goede antwoord toch nog op het laatst hebt veranderd in een antwoord dat fout blijkt te zijn. Daarom: je eerste ingeving blijkt meestal te kloppen. Verander je antwoord alleen als het een extreem wilde gok was, als je nieuwe inzichten hebt gekregen of als je de vraag per ongeluk verkeerd hebt gelezen. Tip 3: Gok als je het antwoord niet weet Het kan natuurlijk gebeuren dat je het antwoord echt niet weet op de vraag. Gok in dat geval het antwoord, wie weet gok je goed. Je hebt immers een kans van 1 op 4 en misschien zelfs groter als je een fout antwoord hebt weg kunnen strepen. Als je moet gokken, kun je dat slim doen : - Streep foute antwoorden eerst weg - Let op woorden als altijd, nooit of in geen enkel geval. Vaak zijn die fout. - Laat je niet leiden door de langste zin of het meest ingewikkelde antwoorden. - Heb je bij je vorige vragen al drie keer A geantwoord, trek je daar niets van aan. Een vierde keer A kan ook gewoon. - Bekijk welke antwoorden sterk op elkaar lijken, vaak is een van die twee antwoorden juist. Open vragen Tip 1: Wees volledig Het komt vaak voor dat vragen niet volledig worden beantwoord en dat je daardoor niet alle punten voor die vraag krijgt. Kijk daarom goed wat er precies gevraagd wordt. Let op woorden als: leg uit, verklaar, waarom etc. Als er gevraagd wordt naar twee redenen, let er dan op dat je ook echt twee redenen geeft. Als je er meer geeft, tellen die niet mee. Nadat Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

8 je het antwoord hebt opgeschreven, lees de vraag dan nog even door en kijk of je volledig bent geweest. Tip 2: Haal informatie uit de bronnen Vaak krijg je bij een vraag een bron erbij. Dit kan een kaart, afbeelding, grafiek, tabel of afbeelding zijn. Het goed bestuderen van de bron kan je al een eind op weg helpen in het beantwoorden van de vraag. Wat zie ik eigenlijk? Wat is de titel? Wat geeft de bron weer? Is er een legenda? Wat staat er op de x-as en y-as? Welke eenheden zijn er gebruikt? Wie is de maker? Staat er een jaartal bij? Tip 3: Schrijf tussenstappen op Je krijgt niet alleen punten voor het juiste antwoord, ook de tussenberekeningen leveren punten op. Het is jammer om die punten te verliezen, terwijl je wel weet hoe het moet. Tip 4: Schrijf nuttige informatie op Weet je het antwoord op de vraag niet, maar weet je wel iets nuttigs te melden over de vraag? Schrijf maar op! Vaak krijg je hier ook punten voor. Zorg er wel voor dat het relevant blijft en dat je geen onzin op gaat schrijven. Tip 5: Zorg dat je alles nog even controleert Je hebt de laatste vraag gemaakt en het liefst wil je zo snel mogelijk naar huis. Blijf toch nog even zitten en controleer je toets nog even. Heb je niet per ongeluk een vraag overgeslagen? Heb je antwoord gegeven op de vraag? Zijn je antwoorden leesbaar? Ben je nog iets vergeten? Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

9 Programma Blok 1 Hoe beantwoord je de vraag & Tijdvak 1 Blok 2 Tijdvak 2 Blok 3 Tijdvak 3 Blok 4 Tijdvak 4 Blok 5 Tijdvak 5 Blok 6 Tijdvak 6 Blok 7 Tijdvak 7 Blok 8 Tijdvak 8 Blok 9 Tijdvak 9 Blok 10 Tijdvak 10 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

10 Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord Hoe kom je aan het goede antwoord? Informatie kennen = kennis (Pacificatie van Gent?) Grote lijn weten = overzicht (na Pacificatie kwam.) Strategie = vaardigheden (hoe schrijf ik op hoe het zit met die Pacificatie) Welke stap gaan we vandaag doen? Allemaal Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord Vraag lezen & opdelen Wat weet ik al? Signaalwoorden Leg het begrip uit (leg even uit wat je al weet) Wat willen ze nou dat ik doe? Oorzaak Gevolg Verband Verklaring Uitleg Aanleiding Keerpunt & Aspecten: Politiek Economie Religieus Militair Sociaal Cultureel Demografisch Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord Antwoord zonder bron Bijschrift Wat zie je? Welke gebeurtenis? Boodschap Bedenk een antwoord op de vraag zonder naar de bron te kijken Namen Datum Standplaats Teksten in de afbeelding Personen/figuren Voorwerpen/symbolen Over welke gebeurtenis gaat deze prent? (graven in je kennis) Wat is de boodschap van de tekenaar? Welke beeldelementen zijn hiervoor gebruikt? Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

11 Hoe beantwoord je de vraag? Vragen Bronnen Hét antwoord 1) Lees de vraag goed door 2) Bedenk wat je al weet 3) Leg het begrip uit (laat zien dat je het weet) 4) Let op het aantal punten= stappen 5) Kijk naar signaal woorden 6) Gebruik de vraag in je antwoord 7) Noem de bron in je antwoord Tijdvak 1: Jagers en boeren Prehistorie v Chr Voor - geschiedenis Geen geschreven bronnen Wel artefacten (voorwerpen) Tijdvak 1: Jagers en boeren Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3 De levenswijze van jagers en verzamelaars Mensen leven van jagen en verzamelen: - jagen op wild en vissen - Verzamelen van noten, vruchten, planten - Geen vaste woonplaats (nomadisch bestaan) Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

12 Tijdvak 1: Jagers en boeren Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3 Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen Vanaf v Chr Langzaam afscheid van nomadisch bestaan: - Vissers -Zaden planten -Domesticeren van vee Nieuwe activiteiten Sedentair bestaan Voedseloverschotten Specialisatie Groei gemeenschappen Tijdvak 1: Jagers en boeren Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3 Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen Landbouw wordt efficienter: Overschotten leiden tot handel bevolkingsgroei Specialisatie: nieuwe maatschappelijke structuur Hiërarchische organisatie -Koning -ambtenaren/priesters -Ambachtslieden -Boeren -Slaven Maatschappij is niet groter dan een stad Organisatie vraagt om administratie en dus ontstaat het schrift (einde prehistorie) Tijdvak 2: Grieken en Romeinen De Oudheid 3000 v Chr 500 na Chr Grote ontwikkelingen Die nog steeds van belang zijn: -Christendom -Griekse filosofie -Romeinse recht -Eerste vormen van wetenschap Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

13 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Oude Griekenland is geen politieke eenheid Uitbreiding door kolonisatie na overbevolking = voedseltekort Maar stadstaten met gedeelde cultuur Oorlog met de Perzen Gezamenlijke vijand, Daarna weer politieke ruzie Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Athene Democratie Dagelijks bestuur door burgers Burgers: Mannen Met burgerschap Sparta Oligarchie Dagelijks bestuur door koning Hoplieten: Mannen Soldaten Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Athene Athene wordt verslagen Sparta ook ernstig verzwakt Sparta Toenemende spanning Toenemend aantal bondgenoten Athene: zeemacht Sparta: landmacht Peloponnesische oorlog ( v Chr) Griekse eenheid verdwenen Pas hersteld in 338 v Chr Herstel Griekse politieke wereld door Alexander de Grote en zijn vader Phillipus II van Macedonië Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

14 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Politiek geen eenheid Wel gedeelde religie, taal en cultuur Veel impact Griekse cultuur Hellenisme door Alexander de Grote Godsdienst; polytheïsme Olympische Spelen Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat Politiek denken sterk ontwikkeld Daarna: Natuur onderzoeken; Andere verklaring dan door de goden gedaan Natuurfilosofen Mensen onderzoeken Hippocrates Denken zelf onderzoeken Socrates Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 1) Bouwkunst 2) Beeldhouwkunst De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur Bewondering voor Griekse kunst is enorm: Hellenisme van Alexander de Grote Romeinen kopiëren bijna letterlijk Later ook nog veel overgenomen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

15 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De groei van het Romeinse Imperium waardoor De Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde Start Rome -Romulus en Remus -510 v Chr start de Republiek Uitbreiding door verovering = contact met Griekse cultuur Rond 150 v Chr beheerst Rome het hele Middellandse Zeegebied 117 n Chr is het Romeinse Rijk op zijn grootst Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De groei van het Romeinse Imperium waardoor De Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde 27 v Chr: Republiek wordt keizerrijk Start Pax Romana Veroveringen gevolgd door Romeinse invloed: - Stedenbouw - Culturele invloed - Handel Cultuur werd opgelegd EN vrijwillig overgenomen Romanisering Opname lokale goden door Romeinen Nl: Nehalennia Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa Germanen deels geromaniseerd Maar: 3 e eeuw: confrontaties Germanen trekken Romeinse Rijk binnen 1. Verdreven 2. Bondgenootschap met Romeinen 3. Plundertochten Chaos = Crisis van de 3 e eeuw Romeinse leger blijkt: -Zwak leger -Sterke regionale banden Loyaliteit niet meer bij Rome Machtsgrepen door lokale generaals Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

16 Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa Keizer Diocletianus ( v chr) maakt einde aan crisis - Romeinse Rijk in delen verdeeld - Boeren moesten op hun land blijven - Leger vergroten met Germanen Romeinse Rijk overspoeld door vreemdelingen Rijk valt uiteen Hunnen zorgen in de 5 e eeuw voor grote volksverhuizingen Daardoor in 476: Rome ingenomen door een Germaanse generaal Einde West-Romeinse Rijk Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheistische godsdiensten Godsdienst in de Oudheid: polytheïstisch Natuurverschijnselen waren elk eigen god Wel monotheïsme in de Oudheid - Jodendom - Later ook Christendom Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Aspect 4 Aspect 5 Aspect 6 Aspect 7 Aspect 8 De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten Christenen weigerden om Romeinse goden en keizer te vereren Crisis van de derde eeuw Harde vervolgingen door Romeinen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

17 Tijdvak 3: Monniken en ridders Vroege Middeleeuwen Definitieve ondergang Romeinse Rijk Uitbreiding invloed christendom Verval van de economie Botsingen met Islam Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa Christendom groeide, ondanks felle Romeinse vervolgingen 391: Christendom als staatsgodsdienst Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa Na de val Romeinen groeit het Christendom omdat: 1) Nieuwe koningen kiezen voor christendom 2) Missionarissen aan de slag gaan 3) Het aantal kloosters stijgt Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

18 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa 1) Nieuwe koningen kiezen voor christendom - Band met Romeinse elite behouden - Steun kerk aan koning - (Kerk kreeg in ruil bescherming) Clovis Karel de Grote - Beschermheer Heilige Kerk - Christendom als bindende factor in zijn rijk Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa 2) Missionarissen aan de slag gaan - In opdracht van de paus Willibrord en Bonifatius in Lage Landen Veel succes maar ook tegenslag: Bonefatius in 754 vermoord bij Dokkum - In opdracht van de Karel de Grote Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De verspreiding van het christendom in geheel Europa 3) Het aantal kloosters stijgt - Kloosters als onderdak voor missionarissen op doortocht naar niet christelijke gebieden - Monniken werkten aan kopiëren bijbels en geschriften - Veel kloosters dus veel mensen zien het geloof - Kloosters waren ook ziekenhuis en school Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

19 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Snel veel aanhangers Het ontstaan en de verspreiding van de islam 610: Mohammed krijgt eerste visioen Veel tegenwerking, Dus vlucht naar Medina in 622 (Hidjra) = start islamistische jaartelling Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Het ontstaan en de verspreiding van de islam Breuk in Islamitische wereld in 661 Soennieten Opvolgers Mohammed niet per se familie Sjiieten Opvolgers Mohammed wel per se familie Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Het ontstaan en de verspreiding van de islam Opmars Islam bedreiging voor Europa Pas gestuit in 732: Slag bij Poitiers Spanje blijft wel Islamitisch = Al Andalus Christelijke Europa verovert vanaf 11e eeuw Spanje terug. Zal duren tot = Reconquista Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

20 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 Het ontstaan en de verspreiding van de islam Belang Islam voor Europa: wetenschap Arabieren bestudeerden de Griekse filosofen Van Grieks naar Arabisch naar Latijn vertaald Dus ook gelezen in Europa Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur Machtigste persoon: koning Hulp nodig van zijn krijgers Land in ruil voor steun Land in ruil voor trouw Vazallen, leenheren Land heet feodum Leenstelsel, Feodale stelsel Aspect 12 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur Feodale stelsel niet zonder gebreken: Leen werd erfelijk Instellen achterleenmannen Loyaliteit niet meer gegarandeerd Macht koning nam af Aspect 12 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

21 Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Romeinse Rijk: agrarisch-urbaan Verval Romeinen Bevolking trekt naar platteland Gericht op zelfvoorziening Verval steden, verval urbane karakter Volledige agrarische cultuur Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Chaos na verdwijnen Romeinen Steun zoeken bij machtiger personen: grootgrondbezitters Vrije boeren: - Steun in ruil voor dienstplicht - Afkopen dienstplicht dmv opgeven vrijheid Horigen: - Boeren die vrijheid hebben opgegeven - Dienen onder beschermheer - Land bewerken - Werken in brouwerij, molen, etc Hofstelsel Tijdvak 3: Monniken en ridders Aspect 9 Aspect 10 Aspect 11 Aspect 12 De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

22 Tijdvak 4: Steden en staten Hoge en late Middeleeuwen Langzame opbloei van de economie Uitbreiding macht en invloed door vorsten Conflict vorsten met de kerk Kruistochten Aspect 13 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving Eerste helft Middeleeuwen: bevolkingskrimp Ontginnen extra landbouwgrond Drieslagstelsel Kleine technische verbeteringen klimaatsverbetering Bevolkingsgroei, want stijging voedselproductie Aspect 13 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving Zelfvoorziening was niet per se meer nodig Andere beroepen: ambachtslieden Meestal gevestigd in steden Leenheren vonden dit ok, want: Financiële voordelen Stad bood bestuursmogelijkheden Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

23 Aspect 13 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving Opbloei lange afstandshandel Venetianen Noord-Europa Midden-Oosten/ Middellandse zee 1) Jaarmarkten Champagne 2) Brugge Ook goed bereikbaar 3) Antwerpen voor Venetianen Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Trek naar stad Voordelen leenheren?? De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden Verval horigen-plichten Nieuwe bevolkingsgroep: burgers -Geen macht, geen horige -(hoge) inkomsten -Macht opeisen Zoals bij de Guldensporenslag (1302) Extra inkomsten handel en nijverheid Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden Rechten van burgers/steden steeds meer vastgelegd Oorkonden met stadsrechten, gegeven door leenheren Leenheren gaven macht (deels op) Voor financieel gewin (= belasting heffen) Afbrokkeling feodale stelsel Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

24 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben 391: Christendom als Romeinse staatsgodsdienst 395: Romeinse Rijk in twee bestuurlijke delen uiteen gevallen West-Romeinen: verval in kleine delen -Diverse koningen als wereldlijk leider -Paus als geestelijk leider christelijk Europa Ruzie West & Oost over geestelijke macht Breuk in 1054: Oosters Schisma Oost-Romeinen: Byzantijnse Rijk -Keizer als wereldlijk leider -Patriarch als geestelijk leider Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben Investituurstrijd Wie benoemt de bisschoppen? Koning of paus (= wie is de echte baas in Europa?) 1075: voorschriften paus Gregorius VII genegeerd door Duitse koning Hendrik IV 1084: wraak door Rome te bezetten Paus vervangen, Hendrik IV tot keizer gekroond Kerkelijke ban & boetetocht Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben Oplossing in 1122: Concordaat van Worms Paus benoemt bisschop en geeft geestelijke symbolen Koning geeft daarna wereldlijke symbool Paus wint maar alleen in theorie Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

25 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van kruistochten Eind 11 e eeuw: Paus besluit te hulp te schieten, want Wilde verhalen over Heilige Land + Byzantium bedreigd door Turkse stammen 1) Toenadering na Schisma 2) Strijd tussen adel beteugelen Eerste kruistocht gehouden in 1095 Bedacht door de paus, Uitgevoerd door de adel 1099, Jeruzalem veroverd Stichten van kruisvaardersstaten Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Aspect 17 De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van kruistochten Waarom ging men op kruistocht? 1) Zonden zouden erdoor worden kwijt gescholden Religieuze motieven 2) Als je omkwam, kwam je zeker in de hemel 3) Adellijke jongere zoons kregen zo toch kans op stuk grondgebied 4) Veroveringen, plunderingen zorgden voor rijkdom Bedacht door de paus, Uitgevoerd door de adel Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Engeland Grondgebied in Frankrijk verloren Ontevreden adel en bevolking 1215: Magna Carta Het begin van staatsvorming en centralisatie Koning deelt macht met Parlement Klein Frans gebied behouden 1337: Start 100jarige oorlog Minder geslaagde centralisatie Frankrijk Aspect 17 Engels grondgebied terug gewonnen Gebied terug van overleden leenmannen Koning krijgt meer macht Honderdjarige oorlog: Goed werkend belastingsysteem Geschoold personeel inhuren Adel buiten spel zetten Geslaagde centralisatie Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

26 Tijdvak 4: Steden en staten Aspect 13 Aspect 14 Aspect 15 Aspect 16 Het begin van staatsvorming en centralisatie Bourgondische vorsten willen ook centralisatie Gewesten gedwongen te overleggen in Staten-Generaal (1464) Hakken in het zand: particularisme Een van de oorzaken van de Opstand Aspect 17 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Renaissance/ 16 e eeuw Centralisatie zet door Ontdekkingsreizen Renaissance Scheuring in de christelijke kerk Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Specerijen uit Azië : Populair maar duur Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het begin van de Europese overzeese expansie Start door Portugal: Reconquista ging verder Moslim-handel in West-Afrika schaden 1498: Da Gama bereikt India Langs de route verschijnen factorijen = handel langs de hele weg Europeanen gingen zelf op zoek Tussenpersonen vermijden door zeeroute te zoeken Ontdekkingsreizen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

27 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het begin van de Europese overzeese expansie Spanje richtte zich op de Amerika s Met dank aan Columbus Geen specerijen maar wel veel grond en goud Conquistadores: veroveringen behouden Azteken en Inca s werden bruut veroverd Locals: 1) Oorlogen 2) Dwangarbeid 3) Enge Europese ziektes 4) Gedwongen bekering Ellende Spanjaarden: 1) Goud zoeken 2) Driehoekshandel van start 3) Schat aan nieuwe producten Grote winsten Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling & de hernieuwde oriëntatie op de klassieke Oudheid Opbloei economie & stedelijk cultuur Klassieke vormentaal Grieken en Romeinen (KA 5): Voorbeeld voor nieuwe bouw- en beeldhouwkunst Nieuwe tijd aangebroken: Renaissance Tijd en geld voor hobby s Ook aandacht voor klassieke geschreven werken Via Arabieren naar Europa Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling & de hernieuwde oriëntatie op de klassieke Oudheid Erasmus onderzocht vroege Bijbelvertalingen Middeleeuwse versie zat vol met fouten Geloof verloor aan kracht Wetenschap won aan kracht Nieuwe culturen ontdekt Nieuw wereldbeeld Nadenken en onderzoeken = humanisme Klakkeloos kerk volgen Klakkeloos oude wetenschap volgen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

28 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Dagelijks leven beheerst door kerk Geestelijkheid druk met wereldlijke zaken Bijbelvertalingen bleken fout te zijn Kritiek!! (maar niet op geloof zelf) Kerk boos: Ketterij Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Monnik Maarten Luther: 95 stellingen Luther in de kerkelijke ban Tijdens Rijksdag in Worms (1521): Rijksban Steun van vorsten aan Luther Schmalkadische oorlog: keizer wint Tweede oorlog: vorsten winnen Vrede van Augsburg (1555) = lokale vorsten bepalen geloof in hun regio Godsdienstoorlogen in Frankijk 1598: Edict van Nantes: = Gewetensvrijheid voor hugenoten Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 Meer hervormers: Calvijn De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Predestinatie Populair in Frankrijk Later in Nederlanden Geestelijkheid om geloof en bijbel uit te leggen Paus niet nodig Vorst ondergeschikt aan God Regels overtreden? Recht om vorst af te zetten Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

29 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Aspect 22 De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Katholieke kerk: Hervormingen: Contrareformatie Paus hield absolute gezag Bijbelvertaling bleef zoals hij was Tradities bleven behouden Priesteropleiding Hard optreden tegen ketters Inquisitie: Speciale rechtbank om te ondervragen, martelen en veroordelen tot brandstapel Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat 1515: Karel V Heer der Nederlanden Maar Nederlanden geen eenheid: particularisme -Grote economische verschillen door opbloei handel en nijverheid in delen (KA 13) - Stedelijke burgerij had vaak de macht in handen (KA 14) Karel V had centralisatieplannen (KA 17) - Adel/burgerij buiten spel zetten - Belastingen heffen - Bestuurlijke eenheid opbouwen Aspect 22 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Eenheid door instellen Collaterale Raden (1531) - Raad van Financiën (belastingen innen) - Geheime Raad (centraliseren) - Raad van State (adviesorgaan voor adel) Plaatsvervangers vorst: -landvoogd(es) (hele Nederlanden) -Stadhouder (per gewest) Overleg in: Gewestelijke Staten Staten-Generaal (hele Nederlanden) Aspect 22 Macht ging steeds meer naar vorst Nederlanden waren hier niet blij mee Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

30 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Soeverein = koning Landvoogd Collaterale raden: Raad van State, Geheime Raad, Raad van Financiën Gelderland -Stadhouder -Gewestelijke Staten -Hof -Rekenkamer Holland -Stadhouder -Gewestelijke Staten -Hof Aspect 22 Staten-Generaal En zo voor elk gewest Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Karel V wilde ook eenheid van religie Reformatie had dit ernstig verstoord (KA 21) Calvinisme vooral populair in Nederlanden Hard optreden door Karel V 1550: Bloedplakkaten Zelfs afgekeurd door katholieken Protesten en sabotage tegengaan, door kerk bestuurlijk te hervormen Angst voor centralisatie : Meer onrust Aspect 22 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect : Filips II wordt Heer der Nederlanden Centraliseren Contrareformatie Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Landvoogdes 1566: Smeekschrift der Edelen Hagenpreken 1566: Beeldenstorm Aspect 22 Willem van Oranje voelt zich als hoge adel gepasseerd Vlucht naar buitenland na Smeekschrift Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

31 Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Alva wordt nieuwe landvoogd Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Willem van Oranje keert in 1568 terug: Slag bij Heiligerlee (tegen leger Alva) Weinig succes 1572: Toch ook keerpunt Aspect 22 - Inname Den Briel - Steden sluiten zich vrijwillig aan - Vooral aanhang in Noorden - Staten van Holland: tegen Filips Reactie Alva: terreur Belegering Leiden (1574) -1 e : grote voedselvoorraden -2 e : slecht weer verjoeg Spanjaarden Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Spaanse troepen slecht betaald, dus Spaanse furie in 1576 Propaganda Pacificatie niet stabiel genoeg Pacificatie van Gent (1576) Alteratie van Amsterdam (1578) Unie van Atrecht (Zuiden) Unie van Utrecht (Noorden) Aspect 22 Plakkaat van Verlatinghe (1581) Zoektocht nieuwe leider succes 1588: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers Aspect 18 Aspect 19 Aspect 20 Aspect 21 Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Ook vervanging landsheer gezocht in Engeland: Protestant en anti-spaans Spanje boos Strafexpeditie: Spaanse Armada (1588) Vloot & troepenmacht Wet van Murphy Spaanse vijand verslagen Hulp vanuit Engeland Armada verpletterend verslagen Gunstig voor Republiek 1588: Uitroepen Republiek Aspect 22 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

32 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Gouden Eeuw / 17 e eeuw Afwijking: Nederlandse Republiek Regenten ipv absoluut vorsten Burgers ipv adel Groeiende wereldeconomie Wetenschappelijke Revolutie Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Het streven van vorsten naar absolute macht Centralisatie begon in tijdvak 4 Nieuw hoogtepunt in tijdvak 6 Absolutisme vooral in Frankrijk Lodewijk XIV (14) -Alle macht bij de koning -Belangen koning = belangen Frankrijk -God gegeven macht: droit divin Drie standen 1) Adel 2) Geestelijkheid 3) Derde stand Nauwelijks inspraak Eenheid op gebied van religie 1685: Einde Edict van Nantes Adel Kerk Boeren en burgers Betalen geen belasting Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Het streven van vorsten naar absolute macht Centralisatie begon in tijdvak 4 Nieuw hoogtepunt in tijdvak 6 Absolutisme vooral in Frankrijk Lodewijk XIV (14) Enorme expansiedrang Oorlog voeren kost geld -Rijke Hugenoten verjaagd -Belasting niet toereikend -Geen parlement op willen roepen Geldnood nam steeds verder toe Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

33 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Nooit absolutisme in Engeland Absolutistische ambities: Jacobus II: 1688: katholiek dus weggewerkt Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Het streven van vorsten naar absolute macht Glorious Revolution Koning deelde macht altijd met Parlement Steeds macht naar het Parlement Toppunt: 1689: Bill of Rights 1215: Magna Carta Engeland wordt constitutionele monarchie Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Republiek: -Geen centralisatie -Geen koning -Weinig adel Bestuursvorm sinds 1588, onafhankelijkheid sinds 1648 Heel veel overleggen (poldermodel.) In gewesten: Gewestelijke Staten In de Republiek: Staten-Generaal Elk gewest evenveel inspraak, maar Grootste gewest Holland bepaalde het meest Wel: -Particularisme -Regenten -Burgers Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Tijdens Opstand: Twaalfjarig bestand ( ) Tijdens Bestand: politieke problemen in Republiek Maurits van Nassau Opperbevelhebber Johan van Oldenbarnevelt Raadspensionaris Spanje militair verslaan Onderhandelen met Spanje Gomaristen (= preciezen ) Arminianen (= rekkelijken ) 1617: Scherpe Resolutie Holland zet eigen leger in 1619: Oldenbarnevelt geëxecuteerd wegens landverraad Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

34 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Macht Holland/raadspensionaris: financieel Veel aandacht voor buitenlandse politiek : Eerste stadhouderloze tijdperk: - Weinig aandacht voor leger - Behoudende politiek 1672: Aanval door Engeland en Frankrijk Politieke beleid had niet gewerkt Vloot vóór leger Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Behoudende politiek om economie te beschermen Moedernegotie Uitbreiding overzees handelsnetwerk Amsterdam: Stapelmarkt Handelskapitalisme: Investeren om winst te maken Gecommercialiseerde landbouw Europa Azië Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Geen adel maar regenten Burgers Burgerlijke cultuur ipv adellijke cultuur Andere schilderij-onderwerpen Andere schilderij-prijzen Meer mensen hadden schilderijen Geld meer verdeeld over bevolking Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

35 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Ook uniek in de Republiek Religieuze tolerantie Gedwongen bekeerde Portugese Joden naar Amsterdam eind 16 e eeuw (Sefardim) Vervolgde Duitse en Oost-Europese Joden komen begin 17 e eeuw (Asjkenazim) Op zoek naar tolerantie Portugese Joden ook naar meer welvaart Beide groepen kregen toestemming tot de bouw van hun eigen synagogen in Amsterdam Wederzijdse belangen Joden- Amsterdam Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie Republiek breidde handelscontacten steeds verder uit: Start wereldeconomie Handelskapitalisme werkte! Specerijen uit Azië meest winstgevend Steeds meer compagnieën Slecht voor winsten Staten-Generaal richt VOC op - Handel met Azië - Handel in Azië - Aandelen + winstdeling - Verregaande bevoegdheden Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie 1617: J.P. Coen wordt gouverneur-generaal van de VOC Wensen: -centrale handelspost in Azië: Batavia -Keihard concurreren met Europese landen (geweld) VOC: -Monopolie op handel met Azië -Belangrijke rol in inter-aziatische handel Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

36 Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 Aspect 26 Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie Succes Republiek Engeland: Act of Navigation (1651) Republiek uitsluiten van handel op Engeland Europa jaloers Frankrijk: mercantilisme Franse markt beschermen Doorvoerhandel geschaad Franse markt minder toegankelijk Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 De wetenschappelijke revolutie Renaissance: Bijbel-waarheid op losse schroeven 17 e eeuw: debat steeds meer openbaar Oude wereldbeeld vaak (onbedoeld) onder vuur Wetenschappers wilden Schepping van God aantonen God s mechanismen doorgronden = controle over natuur Grote hoeveelheid ontdekkingen: Wetenschappelijke revolutie Aspect 26 Waarnemen om waarheid te ontdekken Tijdvak 6: Regenten en vorsten Aspect 23 Aspect 24 Aspect 25 De wetenschappelijke revolutie Praktisch onderzoek leidde tot nieuwe theorievorming Van Leeuwenhoek kijkt door de microscoop (doen) Aspect 26 Newton bedenkt wet van de zwaartekracht (denken) Groeiende belangstelling door koning/overheid: Kennis = macht Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

37 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Eeuw van de verlichting / 18 e eeuw Opkomst van burgers Ancien Regime vecht voor behoud Slavernij van opkomst tot afschaffing Democratische revoluties Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Verlichting: rationeel & denken Verstand gebruiken om problemen op te lossen Grote nadruk op kennis Groei-mogelijkheden voor oa burgerij Toegepast op geloof, politiek, economie, maatschappij en maatschappelijke verhoudingen Dus publicaties tegengehouden door heersende klasse Al in tijdvak 6, maar nu buiten de wetenschap Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Montesquieu: over de geest der wetten Scheiden van uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht Met onderlinge controle Machtsmisbruik tegen gaan Uitvoeren Wetgeven Recht spreken Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

38 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Kant: Rationeel denken is menseigen, maar moet ontwikkeld worden Sapere aude: leiding nemen over je eigen ontwikkeling Inspraak door volk is prima Maar. eerst inzicht geven dmv onderwijs Voltaire: Vrijheid van meningsuiting, vrijheid van geloof Maar teveel inspraak volk in politiek is slecht idee Eerst onderwijs nodig om inspraak volk mogelijk te maken Alles voor het volk, maar niets door het volk Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Verantwoording rechtvaardige samenleving ligt bij volk zelf Rousseau: volksvergadering, dus directe democratie (zoals in Athene) Locke: indirect door gekozen volksvertegenwoordigers (zoals nu) soeverein leidt maatschappij in goede banen Sociaal contract: volk gaf bepaalde vrijheden op zodat land goed bestuurd kan worden Bestuur moet dus in dienst staan van het volk Afscheid droit divin Richting verlicht absolutisme Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Spinoza: -religie geeft oogkleppen - belemmering van ontwikkeling Zelfs voor de tolerante Republiek is dit te radicaal: -Werk alleen in het geheim gelezen - werken na zijn dood verboden Afstand van het bestaande godsbegrip Vrijheid van meningsuiting Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

39 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme) Kritiek op maatschappij: -Standenmaatschappij - al sinds Middeleeuwen - macht vooral bij koning -Belastingdruk 3 e stand Belastingheffing: -Vooral 3 e stand -Baan belastingheffer te koop Ancien Régime Behoud absolutisme Belastingdruk was gigantisch Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme) Kritiek op de maatschappij werd gehoord Catharina de Grote (Rusland) Jozef II (Oostenrijk-Hongarije) Frederik II van Pruisen -Koning als dienaar van de staat -Droit divin was onzin - Maatschappelijk contract Zelfs door vorsten -Verbetering rechtspraak -Aanpak belastingheffing -Verminderen bureaucratie -Religieuze tolerantie Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme Spanje in Zuid-Amerika: gericht op grondstoffen GB, Fr, Nl in Noord- en Midden-Amerika: gericht op plantagekoloniën Suiker, tabak en later katoen Arbeiders op plantages: slaven Kwamen uit Afrika via trans-atlantische slavenhandel Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

40 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden trans-atlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme Slavenarbeid was enorm zwaar Handel in mensen Koopmansgeest bleek ook heel sterk Christelijke idealen????? Opkomst abolitionisme Verbod slavenhandel: 1807 Engeland 1814 Nederland, Frankrijk Verbod slavernij 1833: Engeland 1848: Frankrijk 1863: Nederland Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Amerika: kolonie van Engeland 4 juli 1776: Onafhankelijkheidsverklaring Gebaseerd op verlichtingsideeën Dus eerste democratische revolutie Stap 2: Grondwet op basis van trias politica Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap 1781: Nederlandse poging Olv patriotten Machtsgreep patriotten Vluchtende stadhouder Volkssoevereiniteit in gevaar door macht van de stadhouder Pruisische leger schiet te hulp Patriotten-Revolutie neergeslagen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

41 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Lodewijk XVI gaf veel geld uit Lege schatkist Poging tot belastingverhoging Cahiers des doléances Eerste en Tweede Stand stemden tegen in Staten-Generaal Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Rijke burgerij boos: Liberté Boze stedelingen: egalité Boze boeren: meer land, minder belasting Boze Derde stand Eigen Nationale Vergadering Eigen grondwet opstellen 14 juli 1789: Parijse burgers bestormen Bastille, op zoek naar munitie Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap 1791: - Feodale rechten afgeschaft - Grondwet is klaar Staatsburgerschap Macht van de koning gestript: -Grondwet ondertekenen -Koninkrijk werd Republiek Boeren ontevreden: - Kerkelijke landerijen te duur Arbeiders ontevreden: - Wet Le Chapelier Koning als burger onthoofd Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

42 Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Terreur: veel volksvijanden onthoofd Oorlogen met buurlanden: verspreiding revolutie Volksleger voor vaderland (NIET voor de koning) 1795: Nederlanden binnengevallen -Bataafse Republiek -Eenheid ipv particularisme Chaos Tijdvak 7: Pruiken en revoluties Aspect 27 Aspect 28 Aspect 29 Aspect 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Staatsgreep door Napoleon Alleenheerser maar met grondwet ( Verlicht Absolutisme ) Oorlog met Europa: Continentaal Stelsel Veldtocht naar Rusland Volkerenslag bij Leipzig: Napoleon verslagen Terugkeer: - Slag bij Waterloo (1815) Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Industrialisatietijd / 19 e eeuw Industrialisatie Opkomst arbeider Emancipatie Opkomst nationalisme Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

43 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving Middeleeuwen: landbouwsamenleving Nijverheid door leden van gilde Strenge regels omzeilen: Huisnijverheid op platteland Eind 18 e eeuw: Uitvindingen in textielproductie -Schietspoel -Spinning Jenny -Waterframe Productie werd industrie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving Waterframes: Op vaste plekken Breuk met verleden Veel tegelijk Ondernemers huisnijverheid blij met deze mills -Fulltime nijverheid -Vaste plek: meer controle op kwaliteit -Lange werkdagen: veel inkomsten 1769: Stoommachine om waterkracht te omzeilen Industriële Revolutie -Ontstaan industriële samenleving - Urbanisatie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Industriële Revolutie: Urbanisatie bevolkingsgroei Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Discussies over de sociale kwestie Wildgroei aan slechte woningen Lage lonen Slechte voedselvoorziening Veel ziektes, etc Geen oog voor sociale omstandigheden (= liberalisme) In loop 19 e eeuw: journalisten, dokters, kerk, schrijvers Discussie over sociale kwestie langzaam op gang Eerste sociale wet: Kinderwetje van van Houten pas in 1874 Eerste echte wet : Bismarck in 1883 (soort ziektewet) Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

44 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Industriële revolutie Toenemende vraag naar grondstoffen Afrika en Azië werden nu erg interessant - leverancier - afzetmarkt Opnieuw kolonisatie imperialisme: groot rijk opbouwen door gebiedsverovering Modern imperialisme: intensiever bestuur en exploitatie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie : Frans-Duitse oorlog, Frankrijk verslagen Franse wraak 1871: Duitse Keizerrijk uitgeroepen Duits plaats zoeken Officiële beleid Duitsland: -Geen Europese gebiedsuitbreiding -Geen overzees imperialisme? Europees wantrouwen tav Duitsland Particuliere kolonisatie Want industrie wilde grondstoffen Duitsland organiseert Conferentie van Berlijn ( ) Afrika wordt verdeeld onder Europese landen Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Frankrijk zocht eerherstel Oost-west lijn in Afrika veroveren Engels imperialisme Noord-zuid verbinding in Afrika Ontmoeting bij Fashoda werd bijna oorlog Europese landen wantrouwden elkaar enorm Oorzaak voor Eerste Wereldoorlog Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

45 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Congo: een verhaal apart België niet geïnteresseerd in imperialisme Koning Leopold II wel, Dus ontdekkingsreizigers op eigen initiatief Conferentie van Berlijn Congo aan België gegeven Congo had rubber Belastingheffing in rubber, winst was voor de koning Winst, aanzien, nationale trots Congo dus toch een ware kolonie Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De opkomst van emancipatiebewegingen Emancipatie: streven naar gelijke rechten en zelfstandigheid In 19 e eeuw door: -Arbeiders -Confessionelen -Vrouwen Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De opkomst van emancipatiebewegingen Industrialisatie: Veel arbeiders in slechte omstandigheden Actie door arbeiders pas laat op gang Zelf organisatie dmv vakbonden Stakingen Discussie over sociale kwestie (KA 32) Toenemende invloed vakbonden Langzame verbetering Beschavingsoffensief om cultuur en beschaving bij te brengen Lang veel tegen gewerkt Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

46 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 De opkomst van emancipatiebewegingen Confessionelen: groepen met geloof als uitgangspunt 1848: Vrijheid van godsdienst Start emancipatie katholieken Halverwege 19 e eeuw: Katholieken met Protestanten in strijd voor gelijkstelling onderwijs Schoolstrijd Religieus onderwijs ook betaald Doel: krijgen door overheid 50 jaar strijd zorgde voor meer verbondenheid tussen protestanten en katholieken Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Feministen De opkomst van emancipatiebewegingen Nederland had weinig werkende vrouwen Halverwege 19 e eeuw: onvrede groeit Wettelijke ongelijkheid man-vrouw belemmerde enorm 1870: groei feminisme in heel Europa Focus: kiesrecht Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces 1814: Nederland werd koninkrijk met grondwet = constitutionele monarchie Koning Willem I trok zich van grondwet niets aan 1840: Willem I trad af na fiasco België Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden samengevoegd na nederlaag Napoleon 1830: Opstand Tiendaagse Veldtocht (1831) 1839: Breuk Nederland en België Enorme verschillen, Dus onvrede in zuiden Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

47 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces Ook Willem II negeerde de grondwet Grondwet stelde koning ook boven de wet 1845: steeds meer onrust in Nederland 1848: revoluties in Europa Willem II wordt bang Thorbecke krijgt opdracht tot schrijven grondwet 1848: zeer moderne grondwet Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces Latere aanpassingen aan de grondwet om verder te democratiseren Districtenstelsel werd evenredige vertegenwoordiging (1917) Censuskiesrecht werd algemeen kiesrecht (1887, 1917, 1919) Eerste politieke partij: Anti-revolutionaire Partij olv Abraham Kuyper (1878) Socialistische Beweging in 1882 door Domela Nieuwenhuis Streven naar algemeen kiesrecht Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 Aspect 36 Socialisten Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces Karl Marx schreef in 1848 het Communistisch Manifest -Bezittende vs niet-bezittende klasse -In 19 e eeuw: bourgeoisie vs proletariaat - klassenstrijd: overwinning voor het proletariaat, Dmv gewelddadige revolutie - Gezamenlijk bezit productiemiddelen In werkelijkheid: -Langzame verbetering van omstandigheden -Geen spontane gewelddadige revolutie Splitsing - Communisten - Socialisten Via wettelijke weg Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

48 Katholieken Protestanten Liberalen Socialisten Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Pacificatie politieke stromingen in Nederland: -Katholieken -Protestanten -Socialisten -Liberalen Liberalisme: Economie doet zelf zijn werk Overheid bemoeit zich zo min mogelijk met individu, economie Politiek Aspect 36 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Problemen tijdens WOI: Politieke stromingen gedwongen tot samenwerking Twee problemen opgelost: Schoolstrijd Algemeen kiesrecht Beide partijen hun zin, als ze de ander ook hun zin gaven Pacificatie : Alle mannen naar de stembus 1919: algemeen kiesrecht vrouwen Instelling evenredige vertegenwoordiging Democratisering is af Aspect 36 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Nationalisme, Vooral in Duitsland Groeiend gevoel van eenheid Op basis van: -Taal -Cultuur -Geloof - ras Ontwikkeling nationale eer en nationale identiteit Aspect 36 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

49 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Na de slag bij Waterloo Nationale gevoel in Duitse gebieden enorm gegroeid -Burschenschaften: -Duitse taal -Geschiedenis Duitsland -Afzetten tegen niet-duits Invloed Romantiek: tegenreactie op rationele denken Verlichting Congres van Wenen Nieuwe indeling Europa bespreken Pruisen aanwezig als Duitsland Volgende stap: Politiek nationalisme Duitsland bijeenbrengen: Aspect 36 - Zollverein (1834) - Praten over eenheid (1848) Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme 1862: Bismarck minister-president Pruisen Droomde van Groot Duits Keizerrijk 1864: oorlog met Denemarken 1866: oorlog met Oostenrijk 1870: Frankrijk verklaart Pruisen de oorlog ( er zou een Pruis op Spaanse troon komen) : Frans-Duitse oorlog Frankrijk verpletterend verslagen -Uitbreiding grondgebied - Noord-Duitse bond opgericht Aspect 36 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Gevolgen Frans-Duitse oorlog Pruisen krijgt: -Herstelbetalingen -Elzas-Lotharingen Groei anti-duits nationalisme Frankrijk Groei nationalisme Duitsland Bismarck roept Duitse Keizerrijk uit in 1871 Aspect 36 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

50 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Directe status van grootmacht: Al eerder politieke hervormingen Al eerder militaire hervormingen Snelle industrialisatie Buitenlandse politiek lastiger Veel anti-duits sentiment Engelse en Russische concurrentie Koloniale ambities (Conferentie van Berlijn ) Bismarck kiest voor handhavingspolitiek Aspect 36 Tijdvak 8: Burgers en stoommachines Aspect 31 Aspect 32 Aspect 33 Aspect 34 Aspect 35 De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Na Keizer Wilhelm I kwam Wilhelm II Enorme buitenland ambities Weltpolitik Eerst overzees imperialisme, maar geen succes Dus focus terug naar imperialisme in (Oost)Europa Rest Europa bang, want -Groeiend militarisme -Groeiende economie Aspect 36 Vlootwet (1898) maakte veel geld vrij voor vloot Bondgenootschappen sluiten Tijdvak 9: wereldoorlogen Eerste helft 20 e eeuw Nationalisme groeit Eerste en Tweede Wereldoorlog Nieuwe manier van oorlogvoeren Economische problemen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

51 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Massaorganisatie van alle tijden Kenmerkend: -symbolen, liederen, vlaggen, etc -Presenteren als groep (optochten etc) -Gemeenschap als hoogste ideaal - grote leider als voorbeeld Maar, in 20 e eeuw: -Groter -Blijvend karakter -Goed georganiseerd -Vaak doelbewust opgericht KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Propaganda van alle tijden Maar, in 20 e eeuw: -Nieuwe doelen -Ander karakter Massa beïnvloeden en sturen Inzet moderne communicatiemiddelen KA 37 In de Sovjet-Unie Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Na machtsovername Lenin: Meer en meer controle op dagelijks leven door politiek - 1 politieke partij - Tegenstanders opgeruimd - verenigingen etc onder communistisch toezicht - Economie gestuurd door politiek - Aangepast onderwijsprogramma Totale leven compleet doordrenkt met communisme (nazisme) (fascisme) totalitarisme Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

52 KA 37 In Nazi-Duitsland Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie Ook massaorganisatie en propaganda Nazi s verheerlijken Jodenhaat verspreiden Alle kunst en cultuur onder toezicht: Rijkscultuurkamer Volledige controle dagelijks leven Jeugdbeweging, vakbond, onderwijs Nazificeren/ gelijkschakeling KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Communisme in Rusland: Rusland tot 1917: absolutistische tsaar WO I liet zwak leger zien Tsaar verliest steeds meer macht en controle Nieuwe regering Steden vormden eigen raden (sovjets) Slechte motivatie soldaten Al eerder rellen in steden door voedseltekort Chaos KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Leider communisten Lenin keert daarna terug uit ballingschap Doel: met revolutie (geweld) boeren en proletariaat aan de macht krijgen In de chaos doet Lenin een machtsgreep -Oprichting geheime politie -Verdrag Brest-Litovsk (1917) Focus op omvormen Sovjet-Unie tot communistische staat Nieuwe Economische Politiek (NEP) Via tussenfase naar communistische economie Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

53 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme 1924: Lenin overlijdt, Stalin aan de macht -Snelle industrialisatie -Meer invloed staat en partij -Vijfjarenplannen -Collectivisatie landbouw Einde NEP Hardere communistische lijn KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Fascisme in Italië Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme -Beloofde gebiedsuitbreiding bleef uit na WOI -Slechte economische omstandigheden -Politieke chaos Ontwikkeling fascisme - Tegen zo n beetje alles - Voor eenheid van de natie - Geweld en militarisme - niet denken maar doen - Sterke leider Mussolini Boze, gefrustreerde Italianen Extreem rechts met knokploegen ziet kansen - 1 politieke partij - Verdeeldheid verdwenen - Economisch herstel KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Nationaalsocialisme in Duitsland Dreigend verlies WOI 1918 Geen succes, maar opleving door terugkerende (verbitterde) soldaten Chaos in Duitsland zelf: Matrozenopstand,die zich over Duitsland verspreidde Eis: Meer inspraak Privé-legertje onder leiding communistische Spartakisten Neergeslagen, maar spanningen bleven Spartacusopstand (1919) Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

54 KA 37 Verkiezingen Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Voorstanders wapenstilstand WOI winnen Vorming Republiek van Weimar -Met veel tegenstanders -Volk voelde zich verraden door Versailles -Zonder stevige basis - Grote economische problemen - Herstelbetalingen - Franse bezetting Rijnland - Hyperinflatie Economisch herstel dmv Dawesplan (1924) Amerikaanse hulp aan Duitsland 1929: Amerikaanse economie onderuit Europa ook onderuit DLD GB, FR VS KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Eén boze Duitser was Hitler 1923: Bierkellerputsch NSDAP mislukt 1929: Beurskrach en ineenstorting economie Nieuwe kans 1933: NSDAP grootste partij bij verkiezingen Hitler werd Rijkskanselier Nieuwe verkiezingen Opnieuw geen meerderheid Rijksdagbrand schakelde communisten/socialisten uit KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme 1934: Machtigingswet gaf Hitler dictatoriale macht Parlement uitgeschakeld Politieke partijen afgeschaft gelijkschakeling Totalitaire staat Inclusief concentratiekampen voor politieke tegenstanders Dachau al in gebruik vanaf maart 1933 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

55 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 37 KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 De crisis van het wereldkapitalisme WOI: boost voor Amerikaanse economie Daarna op zelfde niveau verder 1) Al snel overproductie door afgenomen Europese vraag 2) Goedkoop lenen 3) Extreme speculatie met aandelen 4) Met geleend geld. Beurskrach 1929 (wereldwijde) crisis, door oa Dawesplan Afwachtende houding werd New Deal -Sociale werkprojecten -Uitkeringen KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het voeren van twee wereldoorlogen 19 e eeuw: vreedzaam door evenwicht tussen grootmachten 1871: Uitroepen Duitse keizerrijk zorgt voor wankelen (Industriële en koloniale ambities) Bondgenootschappen leidden tot even sterke machtsblokken Dus wapenwedloop Franse haat en wraakgevoelens Nationalisme in elk Europees land 28 juni 1914: moord op kroonprins Frans Ferdinand Start Eerste Wereldoorlog KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het voeren van twee wereldoorlogen Door bondgenootschappen raakt heel Europa betrokken De Centralen willen eerst Frankrijk verslaan, daarna Rusland Aanval Frankrijk via België (von Schlieffenplan) België was neutraal, maar -Veel schade -Veel geweld tegen bevolking Ontmoeting in Noord-Frankrijk Duitsers vs Fransen en Engelsen Patstelling door ingraven Gifgas en machinegeweren (industrialisatie) eisten VEEL slachtoffers Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

56 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Het voeren van twee wereldoorlogen 1917: Russische Revolutie Sovjet-Unie trekt zich terug: Brest-Litovsk verdrag 1917: onbeperkte duikbotenoorlog trekt VS in de oorlog 11 november 1918: wapenstilstand Duitsland krijgt alle schuld: -Gebied afstaan -Leger en vloot sterk verkleind -Demilitarisatie Rijnland -Herstelbetalingen Herhaling voorkomen: VS wil Volkenbond KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Hitler maakt Versailles ongedaan: -Herstelbetalingen stopgezet -Leger opbouwen, met dienstplicht Het voeren van twee wereldoorlogen 1936: inval gedemilitariseerde Rijnland 1938: Ansluß en Sudetenland Herstel en uitbreiding Duitse Rijk: Heim ins Reich & Lebensraum voor Ariërs Europa wordt bang, dus Conferentie van München Hitler krijgt zijn zin, in hoop dat hij het er verder bij laat appeasement (eind aug) 1939: Deal Hitler met Sovjet-Unie: Molotov-Ribbentroppact 1 september 1939: Duitse aanval op Polen Start Tweede Wereldoorlog KA 37 Blitzkrieg Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 3 september: Engelse en Franse oorlogsverklaring Het voeren van twee wereldoorlogen Aangevallen en gebombardeerd, in hoog tempo April 1940: Denemarken, Noorwegen Mei 1940: Benelux Juni 1940: Frankrijk Juni 1941: Operatie Barbarossa Duits succes tot Slag om Stalingrad (aug 42-feb 43) Europees keerpunt in WOII Tweefronten-oorlog voor Hitler Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

57 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Europa was al in oorlog Japanse opmars in Zuidoost-Azië 7 dec 1941: Japanse aanval op Pearl Harbor Echte wereldoorlog Het voeren van twee wereldoorlogen Geallieerden Sovjet-Unie Engeland VS Europese koloniën As-mogendheden Duitsland Japan KA 37 Europa Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Stalin wilde tweede front: meer hulp van de Geallieerden: tweede front 6 juni 1944: D-day Duitsland zwaar bombarderen: moraal bevolking breken April 1945: Inname Berlijn zelfmoord Hitler 8 mei 1945: Capitulatie Duitsland Het voeren van twee wereldoorlogen Azië Japan verslaan kostte veel moeite: Eilanden veroveren eiste veel Amerikaanse levens Inzet atoombom Japanse capitulatie pas na 2 bommen 15 augustus 1945 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de Joden Al vanaf 1933: campagne tegen Joden 1935: Neurenburger rassenwetten -Alleen staatsburgerschap voor Duitsers - Beschermen van het Duitse bloed en eer - Boycot - Uitsluiten - Isoleren (in wijken en kampen) - vernietigen Wannsee-conferentie 1942 Ook Jodenvervolging in Nederland: Vanaf 1941 steeds strengere maatregelen Start systematische discriminatie Untermenschen Discriminatie is nu wettelijk geregeld Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

58 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 WOI : Nederland neutraal WOII Nederland hoopte op neutraliteit Mobilisatie pas in zomer mei 1940: Duitse aanval De Duitse bezetting van Nederland Economisch wel voelbaar Nauwe samenwerking politiek, ondanks verzuiling - Nederlands leger niet opgewassen tegen Duitse leger - Koningin vlucht naar Engeland - Beetje weerstand gebroken door bombardement op Rotterdam KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA mei 1940: Nederland capituleert Begin Duitse bezetting Macht in handen van de SS De Duitse bezetting van Nederland -Nieuwe politieke koers - Uitvoering door Nederlands bestuur - Distributiesysteem, avondklok, persoonsbewijs Duitse problemen Vanaf 1942 Zwaardere maatregelen in Nederland - Economische omvorming -Arbeidseinsatz -Razzia s KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoeren Totale oorlog Hele samenleving betrokken -Soldaten aan het front -Arbeiders en boeren aan thuisfront Meer slachtoffers dan ooit ervoor -Bevolking betrokken (bombardement Rotterdam) -Nieuwe technologie - WOI: onderzeeër, tank, gifgas, machinegeweer, vliegtuig - WOII: langeafstandskanon, luchtbombardementen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

59 KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoeren Massavernietigingswapens Toppunt: atoombom Japans fanatisme Hiroshima & Nagasaki Atoombom Amerikaanse soldaten doden & gewonden Massavernietigingswapen 15 augustus 1945: Japan geeft zich over KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme Tijdens 20 e eeuw: groeiend verzet tegen kolonialisme WO I: -Verlies westerse superioriteit -Beloning na meevechten? Nationalisme: steeds meer kracht Non- coöperatie, soms met geweld India had Gandhi WO II: -Verlies westerse superioriteit -Azië bezet door Japan Indonesië had Soekarno en WOII KA 37 Tijdvak 9: wereldoorlogen KA 38 KA 39 KA 40 KA 41 KA 42 KA 43 KA 44 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme Nederlands-Indië Veroverd door Japan in 1942 Indië hoopte op bevrijding van Nederlanders Japan wel van belang voor Indië Nederland verzwakt na WOII Niet direct terug naar Indië Japan zag Indië als wingewest (olie) -Nederlanders in Jappenkampen -Lokale bevolking niet belangrijk -Groei nationalisme - Nederlandse superioriteit onderuit Republik Indonesia uitgeroepen door Soekarno en Hatta Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

60 Tijdvak 10: televisie en computer Tweede helft 20 e eeuw Vanaf 1950 VS en Sovjet-Unie als grote winnaars Nucleaire dreiging: Koude Oorlog Groeiende Europese Samenwerking Economische groei Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Na WO II: twee grote overwinnaars Verenigde Staten en Sovjet-Unie Verschillende ideologieën gingen botsen Verenigde Staten ( Westen) Democratie Meerdere partijen Vrijheid van meningsuiting kapitalisme Tijdens WO II samengewerkt: Hitler als gezamenlijke vijand Sovjet-Unie Communisme 1 politieke partij Communisme is overal Streng geleide economie Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Blokvorming, vooral in Europa West-Europa onder invloed van VS Oost-Europa overheerst door Sovjet-Unie Enorme angst voor elkaar Wantrouwen Spanning Koude Oorlog Oorlogsdreiging Satellietstaten Oostblok Scheidslijn: IJzeren Gordijn Bewapenen Bondgenootschappen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

61 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Isolationisme wordt actie 1) Containmentpolitiek 2) Truman-doctrine 1) Indammen communisme 2) Dmv hulp bij dreiging door communisme Angst voor communisme was enorm groot Marshallplan: Financiele hulp aan West-Europa bij wederopbouw na WOII Oa Marshallplan Luchtbrug bij Blokkade Berlijn Oprichting NAVO Tegenstelling West en Oost: alleen maar groter Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Duitsland EN Berlijn verdeeld na WOII Marshallhulp aan West Duitsland EN West-Berlijn SU heeft atoombom - China communistisch Sovjet-Unie boos Blokkade van Berlijn ( ) Westen start luchtbrug Westen besluit tot permanent samenwerken: NAVO (1949) Angst neemt hysterisch toe: Redevoering McCarthy Heksenjacht op communisten in Amerika: McCarthyisme Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Koude Oorlog in Azië: China en Taiwan 1949: Mao Zedong wint burgeroorlog in China China wordt communistisch Nationalisten vluchten naar Taiwan VS ziet Taiwan als wettige China Start Taiwan-kwestie China heeft geen zetel in VN Veiligheidsraad SU boycot daarom vergaderingen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

62 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Koude Oorlog in Azië: Korea 1950: communistisch Noord-Korea valt westers Zuid-Korea aan China wordt bang Gaat Noord-Korea helpen Grens 1950 = Grens 1953 Alleen wapenstilstand Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Noord-Vietnam Olv Ho Cho Minh Streven naar verenigd Vietnam Oprichting Vietminh 1964: Tonkin-incident Tonkin-resolutie 1954: Fransen verliezen slag bij Dien Bien Phu Van Vietnamese nationalisten/communisten Akkoorden Geneve -Deling in Noord en Zuid Vietnam Zuid-Vietnam olv Diem Corrupt maar steun VS (dominotheorie) Oprichting Vietcong tegen Diem Amerika begint bombardementen en grondoorlog Maar kan niet winnen Protesten thuisfront (KA 48) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Oplossing: driehoeksdiplomatie Concessies aan China en Sovjet-Unie = uitspelen communistische grootmachten Druk op Noord-Vietnam opvoeren, in ruil voor Sovjet-Unie: -Wapenvermindering door VS -Handelsvoordelen Zwaarste bombardementen op Noord-Vietnam 1975: Noord-Vietnam verovert Zuid-Vietnam Vietnam wordt in z n geheel communistisch China: -Erkenning China ipv Taiwan -Zetel in Veiligheidsraad Parijse Akkoorden Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

63 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Angst communisme blijft: 1956: Hongaarse Opstand SU grijpt hard in, tijdens opstand in satellietstaat Grote protesten in Nederland: Bestorming Felix Meritis in Amsterdam (kantoor Communistische Partij Nederland) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog 1961: bouw Berlijnse Muur Stroom vluchtelingen via West-Berlijn stoppen VS grijpt niet in Wel stellingname: Ich bin ein Berliner (Kennedy) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog 1962: Cuba-crisis 1959: Fidel Castro maakt Cuba communistisch VS wil Castro wegwerken Steun vanuit Sovjet-Unie (1962): Nucleaire raketten gericht op VS VS: zee-blokkade van Cuba SU lijkt blokkade te negeren Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

64 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog Schrik zat er in na Cuba-crisis Ontspanning leidt tot SALT I-akkoord (1972) Strategic Arms Limitation Talks SALT II mislukt door SU inval in Afghanistan VS gaat weer herbewapenen Meer overleg Werken aan ontspanning Focus van militair naar ruimte Strategic Defense Initiative Kruisraketten in Europa Massale protesten in Amsterdam tegen plaatsing kruisraketten (1981) Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld WOII had grote invloed op koloniën Superieure Westen ernstig verzwakt Opkomend nationalisme verder versterkt Nationalisme opgekomen in jaren 20 Japan had Westerse superioriteit onderuit gehaald Na WOII barstte de dekolonisatiestrijd uit in Azië India: geweldloos verzet onder leiding van Mahatma Gandhi Nederlands-Indië verklaarde zich onafhankelijk in 1945, met enorme strijd tot gevolg Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld 1945: Soekarno roept onafhankelijkheid uit Indie verloren, rampspoed geboren NL: ingrijpen nav rebellie op eigen grondgebied Steun van VS - Stopzetten Marshallhulp 1949: Nederland erkent onafhankelijkheid Indonesië Strijd gaat verder in Indonesië: Eenheidstaat (droom Soekarno) politionele acties Indonesië: oorlog tegen dekolonisatie -Indo s als vijand behandeld -Molukken Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

65 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld Noord-Afrika: vooral Engelse en Franse koloniën Algerije was Franse kolonie, met veel Franse inwoners Beschermen Franse bevolking Onafhankelijkheid Bloedige burgeroorlog Frankrijk verloor: -Fransen naar huis -Algerije zocht contact met Arabische wereld Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De eenwording van Europa Samenwerking in Europa zou nieuwe oorlog voorkomen Op gebied van economie Kolen en staal industrie = oorlogsindustrie 1957: Verdrag van Rome - Gezamenlijke markt 1967: gezamenlijk landbouwbeleid Gezamenlijk toezicht 1993: Europese Unie (EU) -Grenzen gaan open 2002: invoering Euro Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 Ondertussen in Oostblok Grote armoede Stalin hield ijzeren grip op Oostblok VS start bewapening opnieuw: Strategic Defense Initiative De eenwording van Europa 1953: Chroesjtsjov kiest voor destalinisatie Protesten in hoop op meer vrijheid: Hongaarse Opstand (1956) Praagse Lente (1968) Hardhandig neergeslagen door SU Breznjev-doctrine (va 1968) SU economisch (verder ) verzwakken Met succes Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

66 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De eenwording van Europa 1985: Gorbatsjov wordt nieuwe Sovjet-leider Perestrojka: economische hervormingen Glasnost: meer openheid Onderhandelen met VS over wapens Populair in buitenland In SU slecht gewaardeerd Oostblok ziet kansen op meer onafhankelijkheid Polen: kerk en vakbonden steeds populairder Hongarije: doorknippen ijzeren gordijn DDR: protesten leiden tot opening Berlijnse Muur (9 nov 1989) = Val van het communisme Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 Sovjet-Unie valt uiteen Communisme in Europa verdwijnt Armoede blijft Nationalisme verschijnt De eenwording van Europa Vanaf 2004: Voormalig Oostbloklanden treden toe tot EU - Tsjechoslowakije valt uiteen - Burgeroorlog in Joegoslavië Einde communisme zorgt dus voor verdere groei Europese Unie Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen Europa lag aan puin na WOII Nederland: Sober en zuinig Verzuiling Hard werken Politieke samenwerking Marshallhulp Enorme economische groei Werkgelegenheid in de stad: urbanisatie Eerste stappen individualisering Door welvaart kan politiek werken aan opbouw verzorgingsstaat Jaren 60: protesten tegen sober en zuinig Met explosieve loonstijging als gevolg Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

67 Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 Aspect 49 De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen Culturele veranderingen als volgende stap Verzuiling na WOII weer opgepakt totdat.. televisie verscheen 1 zender verzuiling Babyboom-generatie Opgegroeid met Afzetten tegen alles individualisering Andere mentaliteit = protestgeneratie televisie Popmuziek!! Vrouwen weer in actie voor meer gelijke rechten Verdere individualisering Ontkerkelijking (secularisatie) Gevolg: pluriforme maatschappij Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen Kort na WOII Nederland als emigratieland Ook instroom van buitenlanders : 1) Nederlandse Indiërs 2) gastarbeiders 3) Surinamers & Antillianen 4) Asielzoekers (vooral na 1990) Aspect 49 1) Molukkers hoopten op terugkeer: -Geen integratie -Frustraties, treinkaping - Later toch integreren 3) 1975: Suriname onafhankelijk 4) Op de vlucht voor armoede, oorlog, onderdrukking, etc Tijdvak 10: televisie en computer Aspect 45 Aspect 46 Aspect 47 Aspect 48 De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen Indiërs integreerden vrijwel volledig Terugkeer gastarbeiders, dus in begin geen integratie Vele tussenvormen van integratie ontstaan Laatste jaren meer en meer kritiek Integratiebeleid mislukt Extremisme, zoals 9/11 Nederland als pluriforme en vooral ook multiculturele samenleving Reacties zoals Pim Fortuyn & Geert Wilders Aspect 49 Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

68 Opgaven Tijdvak 1: Jagers en boeren Vraag 1 (V2011-I,3) Bron 1 Foto van een in de jaren 1980 opgegraven veenweg in Drenthe: Toelichting De weg bij Nieuw-Dordrecht (Drenthe) dateert uit 2150 v. Chr. en is minstens 800 meter lang geweest. Deze weg door het veen vormde een onderdeel van een langere weg die verschillende dorpen verbond. Het drie meter brede wegdek is gemaakt van boomstammen. De vondst van de veenweg geeft ons inzicht in de economische en in de sociale structuur van de samenleving in prehistorisch Drenthe. 2p Maak voor beide aannemelijk welke conclusie over deze samenleving je kunt afleiden uit deze bron. Vraag 2 (V2012-I,1): Rond 4000 v. Chr. verdween in het huidige Nederland de Swifterbantcultuur die voornamelijk bestond uit jager-verzamelaars. Er werd een nieuwe cultuur (hier: een groep mensen) gesignaleerd die zich ging richten op landbouw: de Trechterbekercultuur. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

69 Bij deze gegevens past de volgende uitspraak: Er kan niet met zekerheid worden gesteld dat de Swifterbant- en de Trechterbekercultuur verschillende culturen zijn geweest. 2p Geef de redenering die bij deze uitspraak wordt gevolgd. Vraag 3 (V2013-I,2) In 1274 v. Chr. vond er een veldslag plaats tussen de legers van de Hittitenkoning Muwatali II en de Egyptische farao Ramses II. Tijdens de slag werden door de Egyptenaren strijdwagens met ieder drie soldaten ingezet. De Hittiten hadden strijdwagens met elk twee soldaten. Daarnaast hadden beide legers meer dan voetsoldaten tot hun beschikking. Hieruit kun je concluderen dat zowel bij de Hittiten als bij de Egyptenaren sprake was van een landbouwsurplus. 2p Leg dit uit. Tijdvak 2: Grieken en Romeinen Vraag 4 (V2010-II,2): Bron 2 In het boek Theaetetus beschrijft de filosoof Plato (ca v. Chr.) een discussie tussen de Griekse filosoof Socrates (ca v. Chr.) uit Athene en de wiskundige Theaetetus. De filosoof Socrates trachtte tot ware kennis te komen, door onder andere het voortdurend stellen van vragen. Een gedeelte uit deze discussie Socrates: Weet u dat ik hetzelfde vak beoefen als mijn moeder, die vroedvrouw was? Theaetetus: Nee, dat wist ik niet. ( ) Socrates: Mijn beroep lijkt in veel opzichten op dat van een vroedvrouw, maar met dit verschil dat ik mannen help en geen vrouwen en dat ik kijk naar de ziel en niet naar het lichaam als zij in barensnood zijn. ( ) En net als de vroedvrouwen breng ik zelf niets voort. Men verwijt mij terecht dat ik anderen vragen stel waarvoor ik te dom ben om die te beantwoorden. ( ) Daarom ben ik zelf geen wijs man en kan ik helemaal niets laten zien dat ik zelf heb bedacht of uitgevonden, maar de mensen met wie ik discussieer, profiteren ervan. Sommigen lijken in het begin heel onwetend, maar als het contact voortduurt gaan zij verbazingwekkend vooruit ( ). Dit stellen zijzelf vast en ook anderen zien het. Het is dus duidelijk dat zij van mij niets leren. De vele knappe conclusies die zij trekken zijn door henzelf bedacht. Gebruik de bron Deze tekst over Socrates is een voorbeeld van het wetenschappelijk denken bij de Grieken in die tijd. 2p Leg dit uit. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

70 Vraag 5 (V2010-II,4) Bron 3 Tijdens hun militaire dienstplicht moesten alle jongemannen uit Athene een eed afleggen om het burgerschap te verwerven. Aristoteles ( v. Chr.) geeft deze eed weer Ik zal de wapens niet onteren; mijn kameraad, met wie ik samen strijd, zal ik niet in de steek laten. Ik zal strijden voor de heiligdommen van de goden en voor alles wat de mensen heilig is, zowel alleen als gezamenlijk. Het vaderland zal ik niet zwakker doch sterker en machtiger achterlaten, als ik zou sneuvelen. Ik zal gehoorzamen aan de rechters en aan de bestaande wetten en aan alles wat de meerderheid met inzicht besluit. Wanneer iemand de wetten wil omverwerpen of daaraan niet wil gehoorzamen, zal ik het niet toelaten en ik zal me alleen en in gemeenschap daartegen verzetten. En de overgeërfde heiligdommen van onze voorvaderen zal ik eren. De goden zijn mijn getuigen. Gebruik de bron Een bewering: Deze eed past bij de ideeën die er in de tijd van Aristoteles in Athene leven over burgerschap en politiek. 3p Ondersteun deze bewering door: - een van de ideeën over burgerschap en politiek die in de tijd van Aristoteles in Athene leven te noemen en - uit te leggen hoe dit idee in de eed naar voren komt. Vraag 6 (V2015-I,5) Bron 4 Fragment uit de kroniek van bisschop Gregorius van Tours, geschreven tussen 573 en 591. De gebeurtenissen in het fragment spelen zich af in de vijfde eeuw: Men zegt dat Chlodio ( ) koning van de Franken was en dat hij in de vesting Duisburg in Thüringen (in Duitsland) leefde. In zuidelijke richting hadden de Romeinen het land tot aan de rivier de Loire in handen. Aan de overkant van de Loire heersten de Goten. De Bourgondiërs ( ) leefden aan de overzijde van de Rhône, die door de stad Lyon stroomt. Chlodio zond verkenners naar de stad Kamerijk. Toen die alles hadden ontdekt wat ze wilden weten, kwam Chlodio er zelf achteraan, verpletterde de Romeinen en nam de stad in. Toen hij zich daar had gevestigd, nam hij al spoedig het gebied in tot aan de rivier de Somme. De tekst van deze kroniek past bij een kenmerkend aspect dat heeft bijgedragen aan de ondergang van het West-Romeinse Rijk. 2p Noem dit kenmerkend aspect en geef aan waardoor dit kenmerkend aspect heeft bijgedragen aan de ondergang van het West-Romeinse Rijk. Vraag 7 (V2011-II,6) In het Romeinse Rijk werd de regel ingevoerd dat de zonen van de Germaanse stamleiders op jonge leeftijd naar Rome werden gezonden voor een militaire opleiding. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

71 4p Noem een militair-strategisch én een sociaal-cultureel gevolg van deze regel en leg uit dat deze regel past bij de romanisering. Vraag 8 (V2015-I, 2) Bron 5 In 180 vindt in de Noord-Afrikaanse stad Carthago een proces plaats tegen een groep christenen. Van dat proces is een verslag uit die tijd bewaard gebleven. De Romeinse bestuurder Vigellius Saturninus ondervraagt de christenen en hun leider Speratus: Saturninus U kunt gratie verkrijgen van onze heer, de keizer, als u tot betere gedachten komt. Speratus: Nooit hebben wij iets misdaan, wij zijn aan geen enkel slecht werk medeplichtig geweest, nooit hebben wij een vervloeking uitgesproken. Terwijl we slecht behandeld werden, hebben wij onze dank betuigd, omdat wij onze keizer eren. Saturninus: Goed, maar wij hebben ook een godsdienst en die godsdienst is eenvoudig. Wij zweren bij de genius (beschermgeest) van onze heer de keizer, en wij bidden voor zijn heil. Dat behoort u ook te doen. Speratus: Als u even rustig wilt luisteren, zal ik u een mysterie van eenvoud uiteenzetten. Saturninus: Ik zal niet luisteren wanneer u slechte dingen zegt over wat ons heilig is, zweer liever bij de genius van onze heer, de keizer. Speratus: Ik erken geen keizerschap van deze wereld; veeleer dien ik die God, die geen mens gezien heeft of zien kan met deze ogen. Ik heb niets gestolen, en over wat ik koop zal ik de belasting die daarop staat, betalen, omdat ik mijn Heer ken, de keizer van alle koningen en volkeren. Saturninus (tot alle aanwezigen) Laat u niet langer door deze man overreden. ( ) Volg hem toch niet in zijn waanzin. Anderen: Wij hebben niemand te vrezen, behalve de Heer onze God, die in de hemel is. Wij eren de keizer omdat hij de keizer is, maar alleen God vrezen wij. Saturninus Ik geef u dertig dagen uitstel. Bedenk u. Speratus Ik ben christen (en allen stemden met hem in). Saturninus (leest het vonnis voor) Speratus, (en de anderen) die bekennen als christenen te leven, en die hardnekkig bij hun besluit blijven, hoewel zij de gelegenheid gehad hebben om terug te keren tot de Romeinse levenswijze, worden hierbij veroordeeld tot de dood door het zwaard. Speratus Wij danken God. En zo werden allen tegelijk met het martelaarschap gekroond en heersen zij met de Vader en de Zoon en de Heilige Geest in alle eeuwen der eeuwen. Deze bron uit de tweede eeuw is met een duidelijk doel geschreven. 2p Geef aan welke boodschap met deze bron wordt overgebracht aan christenen en welke aan niet-christenen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

72 Tijdvak 3: monniken en ridders Vraag 9 (V2011-II,8) In 828 schrijft bisschop Jonas van Orleans De institutione Laicali (Over de instellingen van de leken, de lekenspiegel) voor graaf Matfried van Orleans. De bisschop doet hierin de uitspraak dat kinderen uit huwelijken die niet in de kerk zijn afgesloten geen wettige erfopvolgers kunnen zijn. 4p Leg uit dat: - deze uitspraak past bij de groeiende invloed van de kerk in Europa en - in deze uitspraak een later conflict tussen kerk en wereldlijke leiders ligt besloten. Vraag 10 (V2011-I,7) Volgens de islam hoort iedere gelovige het heilige boek, de Koran, in het Arabisch te lezen. 2p Leg uit waardoor dit bijdroeg aan een efficiënter bestuur van het islamitische rijk. Vraag 11 (V2015-I,5 ) Bron 6 In 1348 sluiten de Prince of Wales (de Engelse troonopvolger) en Sir Henry Eam een overeenkomst: Toekenning voor de duur van het leven aan Sir Henry Eam van een jaarlijkse rente ter waarde van 100 mark. De rente wordt in gelijke delen met Pasen en het St.-Michielsfeest (29 september) uitbetaald. ( ) De genoemde Sir Henry ( ) bood zich vrijwillig aan en beloofde zich zijn leven lang in dienst te stellen van de prins, en hem te vergezellen waarheen de prins maar wil ( ), zowel in tijden van vrede als in tijden van oorlog. Hij zal voor hem tegen iedereen vechten ( ), wanneer de prins strijdt voor de verdediging van zijn eigen gebieden. De prins van zijn kant wil Sir Henry graag een dusdanige beloning geven dat hij vast aan zijn hof wordt verbonden. Een conclusie: Uit deze bron kun je concluderen dat er tussen de vroege en de late middeleeuwen zowel sprake is van continuïteit als van verandering in de militaire organisatie. 4p Ondersteun deze conclusie door uit te leggen: - waaruit die continuïteit bestaat en - dat de militaire organisatie zich aanpast aan de nieuwe economische omstandigheden. Vraag 12 (V2011-II,9) Bron 7 Een schenking van de landeigenares Doda aan het klooster van Cluny in Frankrijk uit 951: Laat het aan alle gelovigen bekend zijn dat wij, Doda en mijn zoon Letbald, met toestemming van mijn echtgenoot heer Aquin uit liefde voor God ( ) enkele van onze bezittingen aan het klooster van Cluny schenken ( ). We schenken een stuk land, geheten Nouville, in het district Mâcon en de horigen die daar grond hebben: Sicbradus met zijn vrouw, Robert, Eldefred met zijn vrouw en kinderen, Roman met zijn vrouw en kinderen, Raynard met zijn vrouw en kinderen, Teutbert met zijn vrouw en kinderen, Dominic met zijn vrouw en kinderen, Nadalis met haar kinderen, Johannes met zijn vrouw en kinderen, Benedictus met Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

73 zijn vrouw en kinderen, Maynard met zijn vrouw en kinderen, een andere Benedictus met zijn vrouw en kinderen, en nog een vrouw met haar kinderen. Gebruik de bron Deze bron kan gebruikt worden om twee verschijnselen uit de vroege middeleeuwen te illustreren: - het hofstelsel en - de invloed van het christendom. 4p Leg dit voor beide uit. Vraag 13 (V2014-I,7) In de zesde eeuw brak voor de eerste keer een pestepidemie uit in het Oost-Romeinse Rijk: er stierven miljoenen mensen en de samenleving raakte ontwricht. Hoewel in de zevende en achtste eeuw ook nog uitbraken van de pest voorkwamen, bleef de eerstvolgende grote, zeer dodelijke pestepidemie uit tot p Verklaar met een kenmerkend aspect van de vroege middeleeuwen waardoor grote pestepidemieën in die periode bijna niet voorkwamen in West-Europa. Vraag 14 (V2013-I,5) In 877 vertrok keizer Karel de Kale naar Italië om paus Johannes VIII bij te staan in diens strijd tegen de islamieten. Karels zoon Lodewijk de Stamelaar nam het bestuur van het rijk op zich tijdens zijn vaders afwezigheid. Voor zijn vertrek voerde Karel de Kale de maatregel in dat de titel graaf en het leen erfelijk werden. 4p Leg uit wat deze maatregel betekende voor: - de bereidwilligheid om deel te nemen aan de veldtocht van Karel en - de macht van zijn zoon Lodewijk de Stamelaar. Tijdvak 4: steden en staten Vraag 15 (V2013-I,7) Bron 8 De Franse monnik Humbert de Romans schrijft in 1270 over markten en jaarmarkten: Hoewel de termen markt en jaarmarkt vaak door elkaar heen worden gebruikt, is er wel degelijk verschil tussen beide. Op jaarmarkten worden dure zaken verkocht, ze vinden slechts één keer per jaar plaats en er komen mensen naartoe van heinde en verre. Gewone markten zijn voor de onbelangrijke dingen, de dagelijkse levensbehoeften, ze worden wekelijks gehouden en alleen bezocht door de mensen uit de streek. Gebruik de bron Twee ontwikkelingen in de late middeleeuwen: 1 Er kwam een einde aan het autarkisch economische systeem en 2 de kruistochten naar het Midden-Oosten vonden plaats. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

74 4p Leg uit: - dat er een samenhang is tussen de eerste ontwikkeling en lokale markten en - waardoor de jaarmarkten profiteren van de kruistochten. Vraag 16 (V2010-I,8) De periode van de late middeleeuwen wordt de tijd van steden en staten genoemd. 4p Geef je commentaar op deze benaming door: - met een kenmerkend aspect van de late middeleeuwen duidelijk te maken waarom dit de tijd van steden genoemd kan worden en - met een kenmerkend aspect van de late middeleeuwen duidelijk te maken waarom dit de tijd van staten genoemd kan worden en - met een kenmerkend aspect van de late middeleeuwen uit te leggen dat ook een andere naam aan deze periode gegeven zou kunnen worden. Vraag 17 (V2010-II,7) Bron 9 Op de bronzen deuren, gemaakt in ongeveer 1175, van de kathedraal van Gniezno in het huidige Polen, staan afbeeldingen uit het leven van de heilige Adalbert, een bisschop uit de tiende eeuw. Op onderstaande afbeelding overhandigt de Duitse keizer Otto II ( ) de bisschopsstaf (symbool van geestelijke macht) aan Adalbert en maakt hem daarmee in 982 tot bisschop. Rechts staat een dienaar klaar met het zwaard (symbool van wereldlijke macht) waarmee Adalbert leenman van de keizer zal worden Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

75 Gebruik de bron Uit deze bron blijkt dat: in 982 bisschop Adalbert uit handen van keizer Otto II voor twee functies zijn bevoegdheid ontvangt en omstreeks 1175 deze gebeurtenis uit 982 zó belangrijk wordt gevonden, dat er een afbeelding van wordt gemaakt op een kerkdeur. 2p Leg met een kenmerkend aspect van de middeleeuwen uit, waarom deze gebeurtenis in de twaalfde eeuw op een kerkdeur in het Duitse Rijk kan zijn afgebeeld. Vraag 18 (V2011-I,9) Bron 10 Een veertiende-eeuws Frans miniatuur over de eerste kruistocht: Toelichting (van links naar rechts, van boven naar beneden): 1 Boodschappers melden in Europa dat de Turken de Heilige stad Jeruzalem hebben veroverd. 2 Christenen in het Heilige Land worden door hun vijanden gemarteld. 3 De kruisvaarders rijden Jeruzalem binnen. 4 De kerk van het Heilige Graf wordt gebouwd in Jeruzalem. 5 De ridders verdedigen Jeruzalem. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

76 6 Pelgrims trekken ongehinderd naar Jeruzalem. Gebruik de bron Twee onderzoeksvragen: 1 Welke successen behaalden de christenen tijdens de eerste kruistocht? 2 Met welke argumentatie onderbouwden christenen achteraf hun deelname aan de eerste kruistocht? Voor een antwoord op één van deze onderzoeksvragen is de bron geschikter dan voor de andere onderzoeksvraag. 4p Leg uit, telkens met twee argumenten: voor welke onderzoeksvraag deze bron geschikter is en voor welke onderzoeksvraag deze bron minder geschikt is. Vraag 19 (V2010-II,9) Bron 11 Uit het Edict van Villers-Cotterêts, uitgegeven door koning François I van Frankrijk (1539) Artikel 111: Wij willen dat voortaan alle besluiten, zowel van onze koninklijke gerechtshoven als van ondergeschikte en lagere rechtbanken, registers, verhoren, contracten, machtigingen, testamenten en andere akten worden uitgesproken, opgeschreven en uitgegeven aan partijen in de moedertaal, het Frans, en niet anders. Gebruik de bron Twee beweringen: Artikel 111 van het Edict van Villers-Cotterêts kan gezien worden als een oorzaak en een gevolg van centralisatie. Voor Franse nationalisten in de negentiende eeuw was François I een voorbeeld. 4p Leg beide beweringen uit. Tijdvak 5: ontdekkers en hervormers Vraag 20 (V2014-I,9) Bron 12 In 1568 schrijft de Franse jurist Jean Bodin over de stijging van de prijzen in Europa: Ik ben van mening dat de belangrijkste oorzaak van de stijging van de kosten van levensonderhoud, en om zo te zeggen de enige die tot op heden door niemand werd aangehaald, de overvloed is aan goud en zilver, die thans in dit koninkrijk groter is dan 40 jaar geleden. De Spaanse koning, meester over de nieuwe gebieden, heeft Spanje overstelpt (en niet alleen Spanje maar heel Europa) met het goud en zilver, waaraan deze gebieden zo rijk zijn. Gebruik de bron De verklaring van Jean Bodin voor de stijging van de prijzen illustreert een kenmerkend aspect van de zestiende eeuw. 2p Toon dit aan. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

77 Vraag 21 (V2016-I,6) Een uitspraak van Leonardo da Vinci ( ): "Ervaring is steeds de leermeesteres geweest van al wie goede geschriften heeft nagelaten." 2p Leg uit dat deze uitspraak kenmerkend is voor de renaissance. Vraag 22 (V2014-I,11) Bron 13 Op 25 november 1607 wordt in Delft bekend gemaakt: Verboden op Sint-Nicolaasavond met koopwaar op de markt te staan: De autoriteiten van de stad Delft hebben gemerkt dat op 5 december, de zogenaamde sinterklaasavond, de markt bezet is met veel kramen. Daar worden verschillende goederen verkocht waarvan men de kleine kinderen wijs maakt dat Nicolaas die aan hen geeft. Dat is een zaak die niet alleen in strijd is met de goede orde en het gezag, maar het leidt de mensen ook af van de ware godsdienst. Zo krijgen we hier ongeloof en afgoderij. Daarom hebben schout en schepenen, samen met de burgemeesters besloten dat voortaan niemand, inwoner van Delft of niet, op Sint-Nicolaasavond met marktkramen, goederen of artikelen op de markt of waar dan ook mag gaan staan. Bovendien wordt verboden om voortaan brood, koek, suiker of andere etenswaren waarop iets staat afgebeeld te verkopen of uit te stallen. Koeken met afbeeldingen worden meteen in beslag genomen! Bekendgemaakt bij het luiden van de grote klok van het stadhuis, 25 november Gebruik de bron Uit de bron blijkt dat de autoriteiten van Delft aanhangers zijn van de Reformatie. 2p Leg dit uit. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

78 Opdracht 23 (v, 2010, 9) Bron 14 De kerkhervormer Maarten Luther wordt op 3 april 1521 door de paus in de kerkelijke ban gedaan. De Duitse keizer Karel V wil Luther uit het Duitse Rijk verbannen. Op dat moment zijn de Duitse vorsten (het Duitse keizerrijk bestaat uit een aantal verschillende vorstendommen) bijeen in Worms voor een Rijksdag, een vergadering onder leiding van de keizer. Hier mag Luther zich verdedigen, maar hij wordt uiteindelijk toch door de keizer in de (rijks)ban gedaan. Luther is dan al ondergedoken op een kasteel van de keurvorst van Saksen, een van de leden van de Rijksdag. In zijn verdediging voor de Rijksdag zegt Maarten Luther Zeer grootmogende keizer, zeer hoogmogende keurvorsten 1), vorsten en edelen. Van de twee punten die mij gisteren zijn voorgelegd door uwe keizerlijke majesteit en uw hoogmogendheden, namelijk of ik de gewraakte (afgekeurde) en op mijn naam staande geschriften als de mijne erken en erachter blijf staan of ze wil herroepen, heb ik op het eerste punt al meteen kort en klaar geantwoord, namelijk dat deze boekjes inderdaad mijn werk zijn en onder mijn naam gepubliceerd. ( ) Nu uwe keizerlijke majesteit en uwe hoogheden een eenvoudig antwoord wensen, geef ik een antwoord zonder talmen of omhaal ( ): alleen getuigenissen van de Heilige Schrift of overtuigende bewijzen kunnen mij in het ongelijk stellen. Want ik geloof noch de paus, noch de concilies alleen, omdat het zonneklaar is dat zij zich herhaaldelijk hebben vergist en zichzelf hebben tegengesproken. Ik kan alleen overwonnen worden door de Heilige Schriften die ik heb aangehaald. En aangezien mijn geweten gevangen is in Gods woord, kan ik en wil ik niets herroepen, omdat het bezwaarlijk, onheilzaam en gevaarlijk is om tegen het geweten in te handelen. ( ) De concilies 2) kunnen dwalen en hebben gedwaald, dat is zonneklaar en ik zal het bewijzen. God moge mij te hulp komen. Amen. Hier ben ik. noot 1 de keurvorsten zijn de Duitse vorsten die de keizer van het Duitse Rijk kiezen noot 2 op een concilie vergaderen rooms-katholieke bisschoppen over geloofszaken Gebruik de bron Uit de gebeurtenissen rondom Luther blijkt, dat er in de tijd van Karel V: nog geen sprake is van een sterk centraal gezag in het Duitse keizerrijk en een belangrijk verschil bestaat tussen katholicisme en protestantisme. 4p Ondersteun elke uitspraak. Vraag 24 (V2015-I, 8) Bron 15 In 1579 vonden er in Keulen vredesonderhandelingen plaats tussen vertegenwoordigers van de opstandige gewesten en Filips II. Tijdens de onderhandelingen werd er een tekst gepubliceerd met als titel: Korte uiteenzetting over de vredesonderhandelingen die nu plaatsvinden te Keulen. Een fragment daaruit: Sinds mensenheugenis hebben de Staten het gehele volk van de Nederlanden vertegenwoordigd met het doel om zijn rechten te verdedigen en het in vrede en rust te behouden, en ook om het tegen iedereen, zelfs tegen de eigen vorsten, te behoeden voor wreedheid, geweld en onderdrukking. ( ) In de Nederlanden hebben de Staten altijd zoveel gezag en aanzien gehad dat de hertogen en vorsten geen veranderingen konden doorvoeren zonder uitdrukkelijke instemming van de Staten in zaken die betrekking hebben Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

79 op de soevereiniteit, zoals: het heffen van belastingen op zout of andere belastingen, het slaan van nieuwe munten of het nemen van beslissingen over oorlog en vrede. ( ) Het is overduidelijk dat de Staten het recht hebben de wapens op te nemen tegen vorsten die de grenzen van hun bevoegdheden te buiten gaan en openlijk tirannie bedrijven. ( ) Het is onzinnig te beweren dat de koning ( ) in de kwestie van de religie zijn wil op kan leggen. ( ) Zijn de Staten niet opgericht om al hun macht en de hulp van hun buren in te zetten, zelfs een andere vorst als heer te nemen, in plaats van zo n barbaarse beslissing te accepteren? In het jaar waarin deze tekst wordt geschreven valt de Pacificatie van Gent uiteen. 2p Leg uit dat deze bron een oorzaak voor dit uiteenvallen illustreert. Tijdvak 6: regenten en vorsten Vraag 25 (V2011-II,14): Bron 16 Marino Cavalli is de ambassadeur van Venetië aan het hof van de Franse koning Frans I. Cavalli schrijft een portret van de koning aan het einde van diens regeerperiode in 1546: Daar ligt naar mijn gevoel Frankrijks sterkte: eenheid en gehoorzaamheid. Zonder twijfel behoort de vrijheid tot de meest waardevolle dingen op aarde. Maar niet alle mensen zijn de vrijheid waardig. Er zijn mensen die geboren zijn om te gehoorzamen, anderen zijn gemaakt om te bevelen. Handelt ge andersom, dan zult ge de rampen op uw hoofd krijgen die Duitsland teisteren en die vroeger de Spaanse natie geschokt hebben. Aldus hebben de Fransen, die zich misschien weinig geschikt voelden om zichzelf te regeren, hun vrijheid en hun wil helemaal in handen van hun koning gelegd. Gebruik de bron Deze bron is te zien als een voortzetting van het beleid van veel middeleeuwse vorsten en vooruitlopend op de ideeën van het absolutisme. 4p Leg dit uit door: - een kenmerk te noemen van het beleid van veel middeleeuwse vorsten en - een kenmerk van het absolutisme te noemen en - per kenmerk uit te leggen dat deze bron daarbij aansluit. Vraag 26 (V2012-I,14) Bron 17 Fragment uit de memoires van de Poolse edelman Jan Chryzostom Pasek (omstreeks ). De beschreven gebeurtenis vindt plaats in 1669: Later moest de verkiezing van de koning plaatsvinden. De aartsbisschop stuurde bekendmakingen naar de provincies. Hij maande de standen van het Poolse Gemenebest tot een spoedige verkiezing, die door afgevaardigden zou dienen plaats te vinden. Toen de afgevaardigden aan de zittingen begonnen, vielen er verschillende meningen te horen, dat of de een of weer een ander koning moest worden. Op dat moment stijgt er van de mannen uit Sandomierz een gebrul op: "Lange leve Piast!" (een Poolse familie waaruit veel koningen kwamen). Dębicki, de kamerheer, gooide zijn muts in de lucht en schreeuwde: "Lange leve Piast! Lang leve koning Michał!" Ook wij uit Krakau stemden in: "Lang leve Piast!" Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

80 Gebruik de bron De beschrijving in deze bron laat zien dat Polen in politiek opzicht verschilt van veel andere monarchieën in die tijd. 2p Noem dit verschil en geef aan waarom de Poolse koning daardoor minder macht bezit dan veel andere vorsten in die tijd. Vraag 27 (V2014-II,8) Bron 18 In 1638 schrijft een vertrouweling van stadhouder Frederik Hendrik van Oranje aan de Franse gezant in de Republiek: De Prins van Oranje bevindt zich in andere omstandigheden dan de koning van Frankrijk, die slechts zijn wil kenbaar hoeft te maken. Want hier heeft men geld nodig om zijn ideeën uit te voeren, en dat komt er slechts langzaam en kan niet verkregen worden van de provincies die vermoeid zijn door oorlog en voor het merendeel uitgeput, zonder een helder bewijs van een of ander aanzienlijk voordeel (...). Tussen een dergelijke verscheidenheid van belangen en opvattingen moet Zijne Hoogheid advies inwinnen en de zaken naar een goed einde brengen. Dit kan niet zonder grote onenigheid en veel tijdverlies. Gebruik de bron Met dit fragment kun je de bijzondere positie van de Republiek in staatkundig opzicht illustreren. 3p Maak deze bijzondere positie duidelijk door: uit te leggen wat het verschil is in staatkundig opzicht tussen de Republiek en Frankrijk en aan te geven welk nadeel deze bestuursvorm heeft voor de Republiek. Vraag 28 (V2015-I, 11) Bron 19A Een foto van de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam: Toelichting In 1661 koopt Jan Hartman het grachtenpand dat op de foto tweede van links staat. Hartman laat de zolder ombouwen tot schuilkerk, waarin de roomskatholieke eredienst wordt gehouden. Het pand wordt 'Ons' Lieve Heer op Solder' genoemd en is tot 1887 een belangrijke roomskatholieke kerk in het centrum van Amsterdam. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

81 Bron 19B Een foto van de Prins Hendrikkade in Amsterdam: Toelichting De Sint Nicolaaskerk is gebouwd tussen 1884 en 1887 en is vanaf die tijd de belangrijkste rooms-katholiek kerk in het centrum van Amsterdam. Een historicus komt bij deze twee foto's van kerkgebouwen in Amsterdam tot de volgende beweringen: 1 'Ons' Lieve Heer op Solder' is een goede illustratie van de godsdienstpolitiek van de Republiek. 2 De bouw van de Sint Nicolaaskerk laat zien dat aan het eind van de negentiende eeuw deze politiek door Verlichtingsideeën is veranderd. 4p Ondersteun beide beweringen, telkens met een verwijzing naar de daarbij passende foto. Vraag 29 (V2011-I,15) In 1628 veroverde kapitein-generaal Piet Hein vlak bij Cuba een Spaans konvooi dat zilver uit de Spaanse zilvermijnen in Zuid-Amerika vervoerde naar Spanje. Hij bracht zijn buit naar de Republiek waar het zilver voorlopig werd opgeslagen. Dit leidde in grote delen van Europa tot een economische neerval door gebrek aan muntgeld. In de zeventiende eeuw ontstaat een wereldeconomie. 4p Leg uit, telkens met een verwijzing naar deze gebeurtenissen: - waardoor deze wereldeconomie kon ontstaan en - waardoor deze gebeurtenissen als bewijs kunnen dienen voor het bestaan van een wereldeconomie. Tijdvak 7: pruiken en revoluties Vraag 30 (V2012-I,12) Twee gegevens: 1 Tussen 1628 en 1648 werkte de filosoof René Descartes in Nederland. Hij schreef hier Over de methode, waarin hij de vraag stelde hoe een mens uit de veelheid van opvattingen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

82 en theorieën de juiste kan kiezen. Hij gaf als antwoord dat het rationalisme, de overtuiging dat de mens door middel van het juiste gebruik van zijn redelijke vermogens kan uitmaken wat ware, geldige kennis is. 2 In 1680 werd bij de boekhandel van Jacob van Royen in de Amsterdamse Kalverstraat het boek D'Edele Sandastra of Cyprische Medeaheksen bestaan niet te koop aangeboden. In dit boek, dat Van Royen waarschijnlijk zelf schreef, werd verteld hoe Medea een heksenproces bijwoonde en met haar kennis van de werking van planten aantoonde dat bovennatuurlijke krachten niet bestaan en dat de natuur begrepen en gemanipuleerd kon worden. 4p Leg met deze gegevens uit dat: Van Royen waarschijnlijk een aanhanger was van Descartes en de Verlichting zijn wortels had in de zeventiende-eeuwse wetenschappelijke revolutie. Vraag 31 (V2010-I,11) Bron 20 Een allegorie (=zinnebeeldige voorstelling) uit de achttiende eeuw, met als thema: de uitvinding van de zaagmolen in de zestiende eeuw Toelichting De prent middenin de afbeelding is in 1592 gemaakt naar aanleiding van de beloning voor de uitvinder van de houtzaagmolen, Cornelis van Uitgeest, omdat de zaagmolen het hout zo snel en goed kon zagen. de figuren links: Grieks-Romeinse goden die welvaart en handel verbeelden bovenaan en rechts: timmermansgereedschappen links vooraan: een bijenkorf, symbool van nijverheid rechts achter: een achttiende-eeuwse molen Gebruik de bron De achttiende-eeuwse tekenaar van deze prent wil met deze allegorie een boodschap Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

83 overdragen aan zijn publiek. 4p Licht dit toe door aan te geven: (met twee elementen uit de prent) welke boodschap dat is en dat deze tekening aansluit bij een ideaal van de Verlichting. Vraag 32: (V2015-I,12) In 1691 verscheen in de Republiek het boek De betoverde wereld van de predikant Balthasar Bekker. Het boek was een reactie op een pauselijke oorkonde uit 1584 over magie en hekserij. In zijn boek kwam Bekker na bestudering van de Bijbel en geschriften uit de oudheid tot de conclusie dat bezetenheid, wonderen en de duivel waarschijnlijk niet bestaan. 3p Licht dit toe door: - uit te leggen dat Bekker in de traditie van de wetenschappelijke veranderingen van zijn tijd stond en - aan te geven waarom zijn opvattingen verwant gevonden werden aan de ideeën van Spinoza. Vraag 33 (V2014-II,9) Bron 21 Kroonprins Frederik van Pruisen schrijft op 5 januari 1737 aan de filosoof Voltaire: Lodewijk XIV was in een oneindig aantal opzichten een groot vorst. Een fout tegen de grammatica of tegen de spelling kan op geen enkele manier de schittering laten verbleken van zijn reputatie, die gebaseerd is op tal van daden die hem onsterfelijk hebben gemaakt. Hij had alle reden om te zeggen: "Ceasar est super grammaticam" (De keizer staat boven de grammatica). Ik ben op geen enkel terrein groot. Alleen door hard te werken kan ik me misschien op een dag nuttig maken voor mijn vaderland. Dat is het enige waardoor ik me hoop te onderscheiden. Kunsten en wetenschappen zijn altijd producten van de overvloed geweest. De landen waar ze bloeiden hadden onmiskenbaar een voorsprong op de landen die in duisternis verkeerden door een gebrek aan beschaving. Bovendien leveren de wetenschappen een grote bijdrage aan het geluk van de mens. Ik zou erg blij zijn als ik ze naar onze afgelegen gebieden kon halen, waar ze zich tot nu toe maar mondjesmaat hebben laten gelden. Gebruik de bron In deze brief portretteert Frederik van Pruisen koning Lodewijk XIV van Frankrijk als een absoluut vorst en zichzelf als een verlicht vorst. 4p Leg dit uit door: een kenmerk van het absolutisme te noemen en aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de beschrijving van Lodewijk XIV en een kenmerk van de Verlichting te noemen en aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de ideeën van Frederik van Pruisen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

84 Vraag 34: (V2010-I,13) De Engelse abolitionisten aan het einde van de achttiende eeuw richtten zich in hun eerste campagnes op de afschaffing van de trans-atlantische slavenhandel, omdat zij verwachtten dat door afschaffing van deze handel het lot van de slaven in Amerika zou verbeteren. 2p Leg uit welke redenering zij daarbij volgden. Vraag 35 (V2011-I,19) Bron 22 Een tabel: Overzicht van katoenproductie en aantal slaven in de Verenigde Staten Jaar Aantal balen katoen Aantal slaven Gebruik de bron Een bewering: Met deze gegevens kun je het verband aangeven tussen de groei van het aantal slaven in de Verenigde Staten en de Industriële Revolutie. 2p Leg dit verband uit. Vraag 36 (V2013-I,14) Bron 23 Prins Willem Frederik van Oranje, de latere koning Willem I, schreef als zeventienjarige jongen op 18 april 1788 in een opstel voor zijn privéleraar: Het beste dat een jonge vorst kan doen om zich te kunnen strelen met de gedachte dat hij in staat zal zijn tot het voeren van een voorspoedig bewind, mocht hij daartoe worden geroepen, is zich de behoorlijke kundigheid eigen te maken van alles wat tot het vervullen van zijn plicht hoort. Alles wat hem daarvan afhoudt moet hij zorgvuldig afkappen: ijdele vermaken, vooroordelen, vleierij. Hij moet de constitutie van het land en de geaardheid van het volk goed leren kennen. Hij moet zich alle vorstelijke deugden eigen maken, te weten: godsvrucht, rechtvaardigheid en billijkheid, dapperheid, geheimhouding, voorzichtigheid, goedheid en weldadigheid. Dat laatste zonder verkwisting, een zeer gevaarlijke ondeugd. De nadelen van de democratie of volksregering zijn dat daarbij de toestemming van een groot aantal mensen nodig is. Dat maakt het zeer moeilijk om a. geheimhouding te garanderen en b. tot verstandige besluiten te komen. Een volksregering biedt een al te grote vrijheid, die zeer dikwijls in harde slavernij verandert omdat er meestal iemand opstaat die zich meester maakt van de gedachten van het volk, en door zijn invloed over dat volk zich vervolgens tot tiran ontwikkelt. In een volksregering zijn er altijd enkele demagogen die zo veel invloed op het volk hebben, dat dit alles doet wat zij goedvinden en dus zijn die demagogen ( ) tirannen. Zo worden volksregeringen al gauw de ergste aristocratische tirannieën. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

85 Gebruik de bron Willem Frederik wil het ancien regime aanpassen op een manier die past bij een kenmerkend aspect van die tijd. 3p Noem dit kenmerkend aspect en licht dit toe met twee voorbeelden uit de bron. Vraag 37 (V2010-II,15) Bron 24 Gedeelte uit de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger, die op 26 augustus 1789 wordt aangenomen door de Franse Nationale Vergadering Bijgevolg erkent en verklaart de Nationale Vergadering in aanwezigheid en onder bescherming van het Opperwezen, de volgende rechten van de mens en van de burger: 1 De mensen worden vrij en met gelijke rechten geboren en blijven dit. Maatschappelijke verschillen kunnen slechts op het algemeen welzijn gebaseerd worden. ( ) 3 De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt bij het nut dat de gemeenschap ervan heeft. Geen instantie, geen individu kan gezag uitoefenen dat daar niet uitdrukkelijk uit voortkomt. ( ) 10 Niemand mag vanwege zijn opvattingen, zelfs godsdienstige, worden lastig gevallen, in zoverre dat hun uiting de door de wet ingestelde openbare orde niet verstoort. Gebruik de bron De Franse Nationale Vergadering deelt de algemene kritiek die in de achttiende eeuw bestond op het ancien régime op het gebied van: 1 het bestuur 2 burgerrechten en 3 de bestaande maatschappelijke verhoudingen. 6p Licht dit toe door: (zonder bron) bij elk van deze drie punten de kritiek op het ancien régime die in die tijd bestond, te noemen en (met bron) de verbetering aan te geven die de Nationale Vergadering voorstelt. Vraag 38 (V2015-I, 13) Bron 25 In 1793 breekt in de Vendée, een landstreek aan de westkust van Frankrijk, een opstand uit tegen de Revolutie. In een Verklaring aan de Fransen legt de geestelijke abbé Bernier uit waarom de bevolking in opstand komt: De hemel heeft zich uitgesproken voor de heiligste en rechtvaardigste zaak. (Ons) teken is het heilige teken van het kruis van Jezus Christus. Wij kennen de ware wil van Frankrijk, die onze wil is, namelijk voorgoed ons heilige apostolische en rooms-katholieke geloof te herstellen en bewaren. Het is de wil een koning te hebben die naar binnen als vader en naar buiten als beschermer zal optreden ( ) Patriotten, onze vijanden, jullie beschuldigen ons ervan ons vaderland omver te werpen door middel van een opstand, maar jullie die alle principes van de religieuze en politieke orde ondermijnen, waren de eersten die verklaarden dat opstand de heiligste plicht is. Jullie hebben religie vervangen door atheïsme, wetten door anarchie, de koning die onze vader was door mannen die tirannen zijn. Jullie verwijten ons Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

86 religieus fanatisme, terwijl jullie zogenaamde vrijheid tot de meest extreme straffen heeft geleid. Een interpretatie: Volgens abbé Bernier is de handelwijze van de revolutionairen niet in overeenstemming met het sociaal contract volgens Locke. 4p Licht deze interpretatie toe door: - (zonder bron) een omschrijving te geven van het idee van het sociaal contract volgens Locke en - duidelijk te maken dat volgens Bernier de revolutionairen op religieus gebied niet handelen in overeenstemming met het sociaal contract en - duidelijk te maken dat volgens Bernier de revolutionairen op politiek gebied niet handelen in overeenstemming met het sociaal contract en - te verklaren waarom Bernier juist het idee van het sociaal contract gebruikt om kritiek te leveren op de revolutionairen. Vraag 39 (V2014-I,13) Bron 26 Tijdens de Franse democratische revolutie wordt de Franse koning Lodewijk XVI afgezet en ter dood veroordeeld. Op 25 december 1792 schrijft de koning, in afwachting van de voltrekking van de doodstraf, zijn politiek testament: Ik vergeef met heel mijn hart diegenen die zich tot mijn vijanden hebben gemaakt zonder dat ik hun daarvoor enige reden heb gegeven en bid God om hen te vergeven, zelfs diegenen die mij vanuit een verkeerd ideaal, of vanuit een verkeerd begrepen ideaal, veel kwaad gedaan hebben. Ik raad mijn zoon aan, als hij het ongeluk heeft koning te worden, eraan te denken dat hij zich helemaal moet wijden aan het geluk van zijn medeburgers. Dat hij elke haat moet vergeten en elk gevoel dat verband houdt met het kwaad en het verdriet dat ik onderga. Dat hij het geluk van de volken enkel na kan streven door volgens de wetten te regeren, maar dat tegelijkertijd een koning enkel gerespecteerd wordt, en het goede kan doen dat zijn hart ingeeft, zolang hij maar de nodige autoriteit heeft. En dat hij anders, als hij beperkt wordt in zijn acties en nauwelijks respect weet af te dwingen, eerder nutteloos en een ergernis is dan nuttig. Gebruik de bron Uit dit testament kun je concluderen dat Lodewijk XVI hoopt dat het absolutisme blijft bestaan in een verlichte vorm. 2p Leg dit uit. Vraag 40 (V2015-I, 14) De 'Wet Le Chapelier' moest in 1791 een ideaal van de Franse Revolutie bewerkstelligen en werd in de negentiende eeuw gebruikt om vakbonden te verbieden. 3p Licht dit toe door: - de kern van de wet weer te geven en - het ideaal te noemen dat er in 1791 mee beoogd werd en - duidelijk te maken waardoor deze wet in de negentiende eeuw de socialisten tegenwerkte. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

87 Tijdvak 8: burgers en stoommachines Opdracht 41 (V2010-I,16) Bron 27 De Amerikaanse journalist John O Sullivan is de eerste die de term Manifest Destiny gebruikt. In de negentiende eeuw wordt het grondgebied van de oorspronkelijke dertien Verenigde Staten uitgebreid door koop en annexatie. In 1845 betoogt O Sullivan in de New York Morning News dat de Verenigde Staten recht hebben op Oregon Territory (het gebied ten westen van de Rocky Mountains tot de Stille Oceaan), op dat moment officieel onder gezamenlijk Amerikaans-Brits gezag Weg, weg met al die lagen spinnenweb van rechten van ontdekking, exploratie, kolonisatie, aaneengeslotenheid etc. De Amerikaanse claim is gebaseerd op onze Manifest Destiny om ons te verspreiden en ons recht om het hele continent te bezitten dat de Voorzienigheid ons heeft gegeven voor de ontwikkeling van het grote experiment van vrijheid en federaal zelfbestuur dat ons is toevertrouwd. Het is vergelijkbaar met het recht dat een boom heeft op de ruimte in lucht en aarde die hij nodig heeft voor zijn volle ontwikkeling, zijn voorbestemming om te groeien, vergelijkbaar met het recht van een rivier op haar bedding, vereist voor zijn wassende stroom. Ons werkelijke recht is eerder te vinden in onze toekomst dan in ons verleden, laat staan in de geschiedenis van Spaanse ontdekkingen of Franse koloniale rechten (...). Voor Engeland kan Oregon nooit meer zijn dan een jachtterrein met huiden als opbrengst. Ze kan het niet koloniseren met haar burgers. In onze handen echter, zal dit gebied zich razendsnel vullen met een bevolking die voorbestemd is om, binnen de levensduur van de huidige generatie, een nobel jong rijk op te zetten aan de Pacific, ernaar strevend de grootsheid te evenaren die zich al voordoet aan de Atlantische kust en in de vallei van de Mississippi. Gebruik de bron O Sullivan neemt in zijn artikel afstand van het kolonialisme en doet een poging het modern imperialisme te rechtvaardigen. 3p Licht dit toe door aan te geven: waarin het modern imperialisme zich onderscheidt van het kolonialisme en dat O Sullivan in dit artikel het modern imperialisme rechtvaardigt. Vraag 42 (v2015-i,17) Op 30 oktober 1880 deed Ferdinand Domela Nieuwenhuis in het socialistische tijdschrift Recht voor Allen een oproep aan 'alle arbeiders van Nederland' om mee te werken aan een enquête over hun levensomstandigheden. Met deze enquête wilde Domela Nieuwenhuis een politieke boodschap overbrengen. 4p Geef aan: - welke politieke boodschap Domela Nieuwenhuis wilde overbrengen aan de rijke burgerij en bij welk kenmerkend aspect uit die tijd deze boodschap aansluit en - welke politieke boodschap Domela Nieuwenhuis wilde overbrengen aan de arbeiders en bij welk kenmerkend aspect uit die tijd deze boodschap aansluit. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

88 Vraag 43 (V2011-I,20) Bron 28 In 1884 zegt de Franse President Ferry tijdens een toespraak voor het Franse parlement: Koloniale politiek is een gevolg van de industriële revolutie. Voor rijke landen, waar veel kapitaal aanwezig is en waar de industrie groeit, waar zelfs de landbouw gemechaniseerd moet worden om te kunnen voortbestaan, is export van wezenlijk belang voor de algemene welvaart. Zowel de vraag naar arbeid als de omvang van kapitaalinvestering hangen af van de buitenlandse markten. Als het mogelijk zou zijn geweest om tot een soort rationele verdeling van de productie onder de leidende industriële landen te komen, gebaseerd op de speciale geschiktheid en op de natuurlijke hulpbronnen, zodat sommigen zich toeleggen op bijvoorbeeld katoen en metaalbewerking, terwijl anderen zich richten op de bereiding van alcohol en op suikerraffinaderijen, dan zou Europa geen markten en producten in andere delen van de wereld behoeven te zoeken ( ) maar vandaag wil ieder land zijn eigen spinen weefindustrie, smeltovens en distilleerderijen. Door het verschijnen van de groeiende industriële landen zoals de Verenigde Staten, Duitsland, Italië en Spanje, heeft Europa een weg ingeslagen van onderlinge concurrentie die het niet meer kan verlaten. Een teveel aan kapitaal, dat in de industrie geïnvesteerd wordt, vermindert niet alleen de winst, maar houdt ook de stijging van de lonen tegen. Dit verschijnsel raakt de kern van de samenleving en veroorzaakt verzet. Sociale stabiliteit hangt in deze eeuw van industrialisatie af van uitvoermogelijkheden voor industriële goederen. De Europese consumptiemarkt is verzadigd. Een sociale revolutie, waarvan wij de gevolgen nauwelijks kunnen voorzien, dreigt. Er moeten nieuwe consumptiemarkten in andere delen van de wereld worden geschapen. Koloniale politiek is een onderdeel van de internationale concurrentie. Gebruik de bron Tijdens de Conferentie van Berlijn in 1885 kwamen vijftien Europese landen bijeen om afspraken te maken over hun invloedssferen in Afrika. 3p Leg uit dat volgens president Ferry deze afspraken over Afrika: - op economisch gebied noodzakelijk en - voor de binnenlandse politiek wenselijk en - voor de buitenlandse politiek onvermijdelijk waren. Vraag 44 (V2015-I,19 ) Een gebeurtenis: Op 4 juni 1913 liep Emily Davison ( ) de renbaan op van de paardenrace in de Engelse plaats Epsom. Volgens sommige toeschouwers had ze een sjaal vast met de tekst 'Kiesrecht voor vrouwen'. Ze werd door paardenhoeven vertrapt en overleed vier dagen later. Haar begrafenis werd bijgewoond door een grote menigte. 2p Toon aan dat deze gebeurtenis past bij twee kenmerkende aspecten van de moderne tijd. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

89 Vraag 45 (V2014-I,17) Bron 29 Prent uit het katholieke tijdschrift De Roskam met als titel '1 Mei-beweging' uit 1921: Onderschrift: "Dank je, wij hebben ons eigen Meifeest." Toelichting 1 mei is voor socialisten een feestdag, de dag van de arbeid, voor rooms-katholieken is mei de maand van de Mariaverering. Links op de prent staat een beeldje van Maria met Jezus op haar arm. Gebruik de bron. In de negentiende eeuw ontstaan verschillende politieke stromingen. 4p Geef een toelichting bij deze prent door: (zonder bron) twee redenen te noemen waardoor arbeiders in de negentiende eeuw zich konden gaan verenigen en uit te leggen welke boodschap de maker van deze prent wil overbrengen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

90 Vraag 46 (H2014-I,13) Bron 30 Een prent uit 1870 over de Duitse eenwording, met als titel: "Duitslands toekomst": Onderschrift: "Komt het onder één hoedje? Ik geloof, dat het eerder onder één helm komt!" Toelichting De helm is een Pickelhaube, de karakteristieke helm van de Pruisische soldaten. Gebruik de bron In deze prent geeft de tekenaar een voorspelling weer over de manier waarop de Duitse eenheid tot stand zal komen. 4p Leg uit: - (met een verwijzing naar de bron) welke voorspelling de tekenaar hier weergeeft en - (zonder bron) of deze voorspelling is uitgekomen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

91 Vraag 47 (v2015-i, 20) Bron 31 Op 26 november 1918 verschijnt een manifest van de Spartakusbond gericht aan de 'arbeiders- en soldatenraden van Duitsland': De revolutie heeft in Duitsland zijn intrede gedaan. De soldatenmassa's, die vier jaar lang naar het slachthuis werden vervoerd omwille van kapitalistisch gewin, en de arbeidersmassa's, die vier jaar lang zijn uitgebuit, verpletterd en verhongerd, zijn in opstand gekomen. Dat angstaanjagend instrument van onderdrukking, het Pruisische militarisme, de gesel der mensheid, ligt verslagen op de grond. ( ) Proletariërs aller landen, we beweren niet dat in Duitsland de macht geheel en al in handen is gekomen van de arbeiders of, dat de volledige triomf van de proletarische revolutie al is bereikt. Gebruik de bron Uit deze bron blijkt dat de Spartakisten menen dat de revolutie die in de herfst van 1918 was uitgebroken, nog niet is voltooid. 2p Toon dit aan door aan te geven: - wat volgens de Spartakisten het onmiddellijke doel van de revolutie is en - (zonder bron) wat volgens hen het uiteindelijke doel van de revolutie is. Vraag 48: (V2014-I,15) Bron 32 In 1873 schrijft de Britse ambassadeur in Berlijn, Lord Odo Russell, een brief naar de Britse minister van buitenlandse zaken, Lord Granville: Berlijn, 11 februari 1873 Beste Lord Granville, Vorst Bismarck vroeg me vanavond na het diner om met hem een pijp te roken in de salon. In de eerste plaats wilde hij mijn medewerking verkrijgen bij het weerleggen van laster. Het was hem ter ore gekomen, dat de koningin van Holland 1) die, om onbegrijpelijke redenen die alleen zijzelf kende, een fervent tegenstandster was van Pruisen en van de Duitse eenheid, erin geslaagd was tijdens haar talrijke reizen naar Engeland het idee te verspreiden dat Pruisen van plan was Nederland te annexeren met het oog op het verkrijgen van kolonies en een vloot voor Duitsland. Hij (Bismarck) verlangde noch naar kolonies noch naar een vloot. Kolonies zouden in zijn opinie alleen zorgen voor verzwakking, omdat kolonies alleen verdedigd konden worden door een sterke vloot. Duitslands geografische positie vereiste niet dat zij zich zou ontwikkelen tot een sterke maritieme macht. Een vloot die kon wedijveren met die van Oostenrijk, Egypte, Holland of misschien Italië en nauwelijks met Rusland zou voldoende zijn voor Duitsland. Maar het zou voor Duitsland niet interessant zijn zo lang zij geen kolonies had waarmee zij kon rivaliseren met maritieme machten zoals Engeland, Amerika of Frankrijk. Veel kolonies waren hem aangeboden, hij had ze afgewezen en wenste alleen kolenstations die hem waren toegewezen door verdragen met andere landen. Duitsland was in zijn opinie nu groot en sterk genoeg. noot 1 Prinses Sophie van Württemberg, koningin van Nederland, was de vrouw van Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

92 koning Willem III. Gebruik de bron. Bij deze bron kun je drie conclusies trekken: 1 Bismarck doet niet mee met het modern imperialisme. 2 Dit gesprek past bij de Duitse alliantiepolitiek. 3 Een gesprek met deze politieke strekking zal na de troonsbestijging van Wilhelm II niet meer voorkomen. 3p Ondersteun elk van deze conclusies. Tijdvak 9: Wereldoorlogen Vraag 49 (V2011-II,19) Bron 33 Een Franse prentbriefkaart uit de Eerste Wereldoorlog: De tekst op de prentbriefkaart luidt: De Geallieerden Het mysterieuze India strijdt aan de zijde van het loyale Engeland om de beschaving te verdedigen. Toelichting Frankrijk en Engeland zijn bondgenoten in de Eerste Wereldoorlog, India is een kolonie van Engeland in deze tijd. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

93 Gebruik de bron Deze prentbriefkaart is een vorm van propaganda uit de Eerste Wereldoorlog. 3p Licht dit toe door: - (met de bron) uit te leggen welke boodschap de kaart uitdraagt en - aan te geven waarom een prentbriefkaart in deze tijd een geschikt middel is om deze propagandaboodschap te verspreiden Vraag 50 (V2011-II,20) In de twintigste eeuw groeit in India een onafhankelijkheidsbeweging. Gebruik bron 33 2p Leg uit welk argument voor hun strijd deze beweging aan de prentbriefkaart kan ontlenen. Vraag 51 (V2012-I,21) Bron 34 In de Tweede Wereldoorlog worden Nederlandse mannen aan het werk gezet in de industrie in Duitsland. Deze arbeidsinzet is eerst vrijwillig maar later gedwongen. Deze foto van Nederlandse arbeiders in Duitsland wordt tijdens de Duitse bezetting gepubliceerd in Nederlandse kranten en tijdschriften. Toelichting Holländer = Hollanders (Nederlanders) Gebruik de bron Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

94 Een bewering: Deze foto van arbeiders in Duitsland maakt onderdeel uit van de nazipropaganda in het bezette Nederland. 5p Ondersteun deze bewering door uit te leggen: (zonder bron) dat moderne oorlogsvoering arbeidsinzet noodzakelijk maakte en welk beeld de foto schetst van de arbeidsinzet en voor welke twee groepen mensen in Nederland de foto is bedoeld. Vraag 52 (V2013-I,21) Bron 35 Een Italiaans affiche uit 1934 (het revolutiejaar 12): Toelichting Afgebeeld is Benito Mussolini, leider van Italië tussen 1922 en1945. Het woord SI betekent in het Italiaans 'ja'. In de S staan trommelaars van de ONB, de jeugdbeweging van de Italiaanse Fascistische Partij; in de I is de lijst opgenomen van parlementariërs die door de fascistische Grote Raad zijn goedgekeurd. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

95 Onderaan staat (in vertaling): ingeschreven kiezers , uitgebrachte stemmen (96,25%), voor-stemmen (99,84%), tegen (0,15%). Gebruik de bron Dit is een fascistische propagandaposter. 4p Toon dit aan door twee kenmerken van het fascisme te noemen en bij elk kenmerk duidelijk te maken hoe dit in het affiche naar voren komt. Vraag 53 (V2010-II,20) Bron 36 De Duitse bezetter voert in Nederland al snel de zogenaamde ariërverklaring in. Ambtenaren, waaronder politieagenten, zijn verplicht deze verklaring in te vullen. Een voorbeeld van een dergelijke verklaring, afgelegd door een politieagent uit Goes, staat hieronder Opmerking De familienaam en het adres van de agent zijn onleesbaar gemaakt. Gebruik de bron Stel: je maakt een werkstuk over Nederland in de jaren veertig en je vindt deze bron. 4p Noem twee kenmerken van het nationaalsocialisme en leg bij elk kenmerk uit op welke wijze de bron daarbij past. Vraag 54 (V2014-I,18) In 1924 trad het Dawesplan in werking. De Verenigde Staten hadden verschillende motieven om het Dawesplan uit te voeren. 4p Leg uit: welk economisch motief de Verenigde Staten hadden om het Dawesplan uit te voeren en Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

96 waardoor het Dawesplan kon bijdragen aan het Europese machtsevenwicht. Vraag 55 (V2011-I,23) Bron 37A In de jaren 1930 laat de Amerikaanse president Roosevelt fotoreportages maken over de sociaaleconomische toestand op het Amerikaanse platteland. Fotografe Dorothea Lange maakt in 1936 deze foto die bekend staat als Migrant Mother, van een moeder met haar kinderen in een tentje: Bron 37B Over het maken van de foto van de Migrant Mother (bron 11) schrijft Dorothea Lange in 1960: Ik reed dat natte en blubberige kamp binnen en parkeerde mijn auto alsof ik een terugkerende postduif was. Ik liep naar de hongerige en wanhopige moeder, alsof ik er door een magneet heen getrokken werd. Ik weet niet meer hoe ik mijn aanwezigheid of mijn camera aan haar uitlegde maar ik herinner me dat ze geen vragen stelde. Ik maakte vijf foto s, dichterbij komend uit dezelfde hoek. Ze vertelde me haar leeftijd, dat ze 32 was. Ze zei dat ze hadden overleefd op de bevroren groente van de omliggende velden, en op vogels die de kinderen hadden gevangen. Ze had net de banden van haar auto verkocht voor voedsel. Ze zat daar in de autotent met haar zeven kinderen om haar heen gekropen. Gebruik bron A en B. President Roosevelt gebruikt in de jaren 1930 deze foto om aan de Amerikanen uit te leggen waarom het liberale economische beleid in de Verenigde Staten omgebogen moest worden. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

97 3p Geef aan waarom het noodzakelijk was in deze periode in te grijpen in de economie en leg uit op welke manier de foto gebruikt kan worden om duidelijk te maken dat het beleid omgebogen moet worden. Vraag 56 (H2014-I,17) Bron 38 Op 13 april 1939 spreekt de Amerikaanse consul Raymond Geist met de Duitse generaal Franz Halder. Geist schrijft in zijn verslag: Berlijn, 13 april 1939 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Washington, 247, 13 april, 5 p.m. Strikt geheim Afgelopen nacht heb ik een vertrouwelijk gesprek gehad met de chef van de Duitse generale staf over de politieke situatie in Europa. Ik heb de generaal een duidelijk en niet mis te verstane uiteenzetting gegeven van onze ideeën over de recente gebeurtenissen in Europa. Hij leek zeer bezorgd over de mogelijkheid dat de Verenigde Staten, als de oorlog uitbreekt, hun gewicht in de strijd gooien aan de kant van de mogelijke vijanden van Duitsland. Hij zei dat het Duitse leger onder alle omstandigheden Hitlers programma van internationale actie en onderhandelingen zou volgen. (...) De generaal zei dat Hitler tot doel heeft voor Duitsland voldoende levensruimte te verkrijgen, zodat het land zelfvoorzienend is op het gebied van grondstoffen en voedsel. Hij zei dat Hitler zijn pogingen niet zou opgeven om dit te bereiken. Hij gelooft dat Hitler en zijn nationaalsocialistische regime zouden terugtreden als dit was bereikt. Hij zei dat Hitler hoopt dat de westerse democratieën een realistische kijk ontwikkelen op de positie van Duitsland en dat zij zich niet zullen bemoeien met de Duitse plannen voor Oost-Europa. Gebruik de bron Een conclusie: Het rapport van Geist laat zien dat Hitler de appeasementpolitiek gebruikt om zijn buitenlands-politieke doel te bereiken. 3p Ondersteun deze conclusie door aan te geven: - (zonder bron) wat de appeasementpolitiek inhoudt en - (met bron) wat de bedoeling van Hitler is en - (met bron) dat hij de appeasementpolitiek gebruikt voor dit doel. Vraag 57(V2010-II,19) Een bewering: Tussen de industrialisatie van de westerse wereld en de manier waarop in de twintigste eeuw de twee wereldoorlogen zijn gevoerd, bestond een causaal verband. 2p Leg met een voorbeeld uit welk verband daartussen bestond. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

98 Vraag 58: (V2010-I,21) Bron 39 In Duitsland wordt op 1 april 1933, direct na de machtsovername door de nationaalsocialisten, een boycot van joodse winkels georganiseerd. De heer Lazarus uit Oldenburg vertelt hierover Er stonden voor onze winkel op de weg twee SA-mannen met een groot bord waarop stond "Duitsers, koopt niet bij Joden!" Maar het was koud, het was april en toen zei mijn moeder: "Mannen, willen jullie een kop thee hebben?" Zij zeiden "Ja". Toen hebben ze het bord neergezet en zijn met ons naar boven gegaan in de keuken, in uniform, en hebben een kop thee gedronken en zijn weer naar buiten gegaan. "Duitsers, koopt niet bij Joden!", dat was nu eenmaal de mentaliteit. Toelichting SA: de knokploeg van de NSDAP, de Duitse nationaalsocialisten Gebruik de bron. Deze anekdote komt uit de catalogus van een tentoonstelling in Duitsland over de Jodenvervolging tussen 1933 en De makers van de tentoonstelling hebben hun expositie "Ein offenes Geheimnis" (een openbaar geheim, iets dat iedereen weet, maar waarvan iedereen doet alsof het niet bestaat) genoemd. Naar aanleiding hiervan kom je tot twee uitspraken: 1 In deze anekdote komt het begin van de openlijke Jodenvervolging in Duitsland goed naar voren. 2 Deze anekdote geeft het thema van de tentoonstelling "Ein offenes Geheimnis" goed weer. 4p Ondersteun beide uitspraken met de bron. Vraag 59 (V2011-II,21) Bron 40 Op 11 september 1943 ontvangt de politie van Groningen de volgende telex: Aan alle aangeslotenen: De detachementcommandant der marechaussees te Kamp Westerbork verzoekt opsporing, aanhouding en voorgeleiding van de navolgende Jodinnen: 1. Mathilde B. Geboren te Rotterdam, , Signalement: lengte plusminus 1.65, slank flink postuur, knap uiterlijk, geen Joods type, blond kroezig haar, gekleed in donkere rok met roze trui en draagt waarschijnlijk lichte beige regenjas. 2. Sophie S. Geboren , Signalement: lengte plusminus 1.60, geen Joods type, donkerblond haar met een rol, gekleed in een donkerblauw mantelpak. Zij zijn in het bezit van persoonsbewijzen maar niet van distributiebescheiden. Beide Jodinnen behoren tot een groep, welke te werk is gesteld op een wasserij te Meppel, zij zijn omstreeks uur voor het laatst gezien op het station van N.S. Meppel. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

99 Toelichting Kamp Westerbork was tijdens de bezetting een doorvoerkamp voor Nederlandse Joden Joden werden via dit kamp naar concentratiekampen in Polen gedeporteerd, 250 mensen wisten uit kamp Westerbork te ontsnappen. Zowel Sophie als Mathilde weten de oorlog in de onderduik te overleven. De achternamen zijn uit privacy overwegingen weggelaten. Gebruik de bron Deze bron geeft enerzijds wel en anderzijds geen juist beeld van de Duitse bezetting van Nederland. 4p Licht dit toe door uit te leggen: - in welk opzicht deze telex kenmerkend is voor de Duitse bezetting en - in welk opzicht de hier beschreven gebeurtenis niet kenmerkend is voor de Duitse bezetting Tijdvak 10: televisie en computer Vraag 60 (V2010-I,22) Bron 41A Een gedeelte uit een beroemde toespraak van president Truman tot het Amerikaanse Congres op 12 maart 1947, waarin hij de Marshallhulp (financiële en economische steun voor de wederopbouw) aan West-Europa aankondigt Ik geloof dat onze hulp in eerste instantie economisch en financieel moet zijn, omdat dit essentieel is voor economische stabiliteit en ordelijke politieke processen. ( ) De zaden van totalitaire regimes worden gevoed door ellende en gebrek. Zij verbreiden zich en groeien in de slechte grond van armoede en strijd. Zij komen tot volle wasdom als de hoop van een volk op een beter leven gestorven is. Wij moeten de hoop levend houden. De vrije volkeren van de wereld kijken naar ons voor steun bij het handhaven van hun vrijheden. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

100 Bron 41B Een politieke prent uit de Amerikaanse Minneapolis Star uit 1947 met als onderschrift: Gas geven dokter! Gebruik bron A en B In de prent geeft de tekenaar zijn mening over de toespraak van president Truman. 5p Wat is de mening van de tekenaar? Ondersteun je antwoord door twee elementen uit de prent te verbinden met twee elementen uit de toespraak. Vraag 61 (V2015-I,23) Bron 42 Na de verkiezingen van 6 november 1932, waarbij de NSDAP een grote overwinning behaalt, schrijft een groep Duitse industriëlen en bankiers, geen leden van de NSDAP, in een open brief aan de Duitse president Von Hindenburg: Wij spreken ons uit zonder enige partijpolitieke opstelling. In de nationale beweging die momenteel door ons volk gaat, zien wij het veelbelovende begin van een tijd die door het overwinnen van klassentegenstellingen de noodzakelijke basis legt voor een wederopstanding van de Duitse economie. Wij beseffen dat deze weg omhoog nog veel offers zal vragen. Wij menen dat deze offers slechts dan van harte gebracht gaan worden, als de grootste groepering in deze nationale beweging een leidende rol zal krijgen in de regering. Het overdragen van de leiding van een kabinet, dat zal moeten regeren op presidentieel gezag ( ), aan de Führer van de grootste nationale groep, zal een einde maken aan de fouten en de ballast die een dergelijke massabeweging nu eenmaal onvermijdelijk met zich meebrengt en zal miljoenen mensen, die nu nog aan de kant staan, als positieve krachten meeslepen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

101 In 1965 publiceert de staatsdrukkerij van de DDR het boek: Bruinboek, oorlogs- en nazimisdadigers in de Bondsrepubliek. Hierin wordt de brief aan Von Hindenburg opgenomen als een van de bewijsstukken. 2p Leg uit welke politieke boodschap de DDR met de publicatie van deze brief kan uitdragen. Vraag 62 (V2014-I,25) Bron 43 In 1951 veroordeelt rechter Kaufman in New York het echtpaar Rosenberg ter dood. Bij het uitspreken van het vonnis zegt hij: Burgers die in dit land hun landgenoten verraden, kunnen niet, zoals misschien voor de Tweede Wereldoorlog, geloven in de goedheid van de Sovjet-Unie. ( ) Ik beschouw jullie misdaad als erger dan moord. Een moord met voorbedachte rade valt in het niet bij de misdaad die jullie pleegden. Bij een moord doodt de misdadiger zijn slachtoffer. De familie is bedroefd en nadat het recht zijn loop heeft gehad, kan het hoofdstuk worden afgesloten. Maar jullie hebben volgens mij, door de Russen de A-bom in handen te geven, jaren voordat ze die zelf hadden kunnen ontwikkelen, de communistische agressie in Korea veroorzaakt en de daarbij behorende slachtoffers. Wie weet hoeveel miljoenen onschuldige mensen nog de prijs moeten betalen van jullie verraad. Het is zeker dat jullie verraad de koers van de geschiedenis heeft veranderd in het nadeel van ons land. Iedereen weet dat we in een constante staat van spanning leven. We zien het bewijs van jullie verraad elke dag om ons heen; de hele natie wordt voorbereid op een atoomaanval. Gebruik de bron Een bewering: Deze toespraak van rechter Kaufman bij de veroordeling van het echtpaar Rosenberg is een voorbeeld van McCarthyisme. 3p Ondersteun deze bewering door aan te geven: - welke doel deze toespraak heeft en - waardoor deze toespraak past bij het optreden van senator McCarthy in die tijd. Vraag 63 (H2010-I,16,oud) Bron 44 In 1956 verklaart de Democratische senator John F. Kennedy: Vietnam is de hoeksteen van de Vrije Wereld in Zuidoost-Azië. Het is de sluitsteen van de boog, de vinger in de dijk. Birma, Thailand, India, Japan en de Filippijnen, maar natuurlijk eerder nog Laos en Cambodja zijn de landen die bedreigd worden als de rode golf van het communisme over Vietnam heen zou spoelen. Gebruik de bron Een bewering: Uit deze tekst blijkt dat de Amerikaanse senator Kennedy achter de buitenlandse politiek van de Verenigde Staten in de jaren vijftig in Zuidoost-Azië staat. 3p Ondersteun deze bewering door: Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

102 (zonder bron) de term te noemen die past bij het Amerikaanse buitenlandse beleid in Zuidoost-Azië dat hier wordt omschreven en (met bron) aan te geven dat Kennedy dit beleid steunt Vraag 64: (V2015-I,25) Bron 45 Op 14 augustus 1961 verschijnt deze prent van Behrendt in een Nederlandse krant: Onderschrift "Maar prikkeldraad kun je volop krijgen." Toelichting Op de mouw van de figuur links staat: 'Ulbricht' (op dat moment leider van de communistische partij in de DDR). Op het machinegeweer staat: 'CCCP' (de Russische afkorting voor de Sovjet-Unie) en op de helm staat 'DDR'. Op de menukaart op tafel staat: 'vlees, boter, melk, fruit'. Op de muts van de figuur rechts staat: 'Sowj. Zone' (de Sovjetzone in Berlijn). Tekenaar Behrendt geeft in deze prent een visie weer op een dan actuele gebeurtenis. 2p Leg uit, met een verwijzing naar de prent, welke visie op deze gebeurtenis hij weergeeft. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

103 Vraag 65 (V2012-I,29) Bron 46 Een foto van een T-shirt in Oeganda. De Britse kolonie Oeganda wordt in 1962 onafhankelijk. In 1971 pleegt de bevelhebber van het leger, Idi Amin Dada, een staatsgreep: Toelichting Op het T-shirt staat de tekst: Idi Amin Dada, koning van Afrika. Overwinnaar van het Britse Rijk, gedragen door de Britten in Oeganda. Gebruik de bron Idi Amin Dada gebruikt propaganda om zijn macht te bevestigen. 3p Leg dit uit door aan te geven: - welke politieke boodschap Amin met het T-shirt wil overdragen en - welke groep Idi Amin Dada wil bereiken met de politieke boodschap op dit T-shirt en - welke reden hij heeft om zijn boodschap op deze manier te verspreiden. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

104 Vraag 66 (V2013-I, 24) Bron 47 Een artikel in de New York Times van 25 december 1948 besteedt aandacht aan het optreden van de Verenigde Staten in de 'Indonesische kwestie': Zoals is gebleken uit de debatten en stemmingen in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties over de Amerikaanse voorstellen over Indonesië, zullen onze belangrijkste Europese bondgenoten niet instemmen met drastische maatregelen tegen Nederland naar aanleiding van de Nederlandse acties op Java. De kwetsbare structuur van de Europese veiligheid ( ) kan eenvoudigweg worden vernietigd door een Amerikaanse poging om Holland te isoleren. De regering van de Verenigde Staten is zich hier onbehaaglijk van bewust, net zoals ze zich bewust is van de koppigheid van het Nederlandse karakter, het provocerende karakter van het Indonesische gedrag en het voornemen van de Sovjet-Unie om zoveel mogelijk winst uit de zaak te halen. Onze regering staat dus voor een nieuw dilemma in de buitenlandse politiek waar ze een oplossing voor hoopt te vinden, al weet ze nu nog niet welke. Toelichting Eind 1948 zendt de Nederlandse regering troepen naar Java in een poging om daar haar koloniale macht te stabiliseren en dekolonisatie van Indonesië te voorkomen. De Verenigde Staten proberen deze Nederlandse actie tegen te houden. Gebruik de bron Een bewering: Uit dit artikel kun je afleiden dat de Koude Oorlog een rol speelt in zowel het optreden van de Verenigde Staten in de kwestie Indonesië als in de Europese eenwording. 4p Leg dit uit voor beide onderdelen Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

105 Vraag 67 (V2015-I,28) Bron 48 Op 13 december 1975 maakt de New York Times bekend dat de Amerikaanse inlichtingendienst CIA al enige tijd actief is in de burgeroorlog in Angola. De CIA steunt de FNLA die vecht tegen de MPLA. Nadat dit nieuws bekend wordt, publiceert Paul Conrad deze prent in de Los Angeles Times: In deze prent doet Paul Conrad een voorspelling over de gevolgen van de Amerikaanse betrokkenheid bij het conflict in Angola. 2p Leg met een verwijzing naar de prent uit welke voorspelling hij hier doet. Vraag 68(V2011-II,23) Vanaf de jaren 1950 werken steeds meer Europese landen op steeds meer verschillende gebieden met elkaar samen. 4p Maak aannemelijk dat: - de economische samenwerking in de jaren 1950 een reactie was op de crisis van de jaren 1930 en - de politieke samenwerking in de jaren 1950 een gevolg was van de Tweede Wereldoorlog en - de militaire samenwerking in West-Europa vanaf 1949 een gevolg was van de Koude Oorlog en - de politieke samenwerking in Europa vanaf de jaren 1990 een gevolg was van de afloop van de Koude Oorlog. Vraag 69 (V2010-II,23) Bron 49 Op 19 december 1989 spreekt de bondskanselier van West-Duitsland, Helmut Kohl, een menigte toe van Duitsers die hereniging van Oost- en West-Duitsland eisen. Hij zegt onder andere Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

106 Uit angst kan niets goeds ontstaan. We moeten als Duitsers tegen onze buren zeggen: gezien de geschiedenis van deze eeuw hebben we begrip voor veel van deze angstgevoelens. We zullen ze serieus nemen. Natuurlijk willen we onze belangen als Duitsers behartigen. We zeggen 'ja' tegen het zelfbeschikkingsrecht dat alle volkeren van deze aarde toekomt; ook de Duitsers. Maar, beste vrienden, als we dit zelfbeschikkingsrecht voor de Duitsers werkelijkheid willen laten worden, dan mogen we niet voorbijgaan aan de veiligheidsbehoeften van anderen. We willen een wereld met meer vrede en meer vrijheid, die meer 'met elkaar' dan 'tegen elkaar' kent. Het 'huis van Duitsland', ons gemeenschappelijk huis, moet gebouwd worden onder één Europees dak. Dat moet het doel zijn van ons beleid. Gebruik de bron In zijn redevoering probeert bondskanselier Kohl de vrees van andere landen over een hereniging van Oost- en West-Duitsland weg te nemen. 3p Licht dit toe door aan te geven: (zonder bron) waardoor Oost- en West-Duitsland zijn ontstaan en (zonder bron) waarom andere landen bang waren voor een herenigd Duitsland en (met bron) waarmee Kohl deze vrees wil wegnemen. Vraag 70 (V2014-I,29) Bron 50 In augustus 1988 verschijnt deze prent van Michael Cummings in een Britse krant: Vertaling: "Als ze als baby al zo is, hoe zal ze dan zijn als ze is opgegroeid?" In het vlaggetje staat: 'Democratie, vrijheid!' Toelichting: Op de baby staat 'Glasnost'. Gebruik de bron Michael Cummings geeft in deze prent een visie weer op de gevolgen van de politiek van Gorbatsjov. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

107 2p Leg met een verwijzing naar de bron uit, welke visie dat is. Vraag 71 (V2015-I,30) Twee ontwikkelingen in de jaren 1960 rond de Britse popgroep The Beatles, die werd opgericht in 1962: 1 The Beatles droegen er met hun uiterlijk toe bij dat lang haar onder jongeren populair werd, wat door veel ouderen in de jaren 1960 werd afgekeurd. 2 Een van hun nummers was de eerste grammofoonplaat in Groot- Brittannië, waarvan in de voorverkoop in 1964 al één miljoen exemplaren werden verkocht. 2p Verklaar elk van beide ontwikkelingen vanuit hetzelfde kenmerkend aspect van de tweede helft van de twintigste eeuw. Vraag 72 (V2012-I,24) Bron 51 Een advertentie uit de jaren Tekst in het affiche (gedeeltelijk): De gehele was in 1 uur schoon en droog met de AEG wasmachine en centrifuge! Een AEG gaat langer mee! Zonder moeite, zonder 'wasdag-handen', zonder wasdaghumeur, zonder droogproblemen. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO

108 Uw wasgoed 3 á 4 minuten in de wasmachine- kraakhelder! 5 minuten in de centrifuge: winddroog! 's Middags ligt alles gestreken in de kast. Een 'gelukkig huwelijk' ook op wasdag. Gebruik de bron 4p Leg uit dat: - deze reclame kenmerkend is voor de economische ontwikkeling die vanaf het einde van de jaren 1950 inzet en - dat uit de reclame een oorzaak van de veranderende positie van de vrouw die begint aan het einde van de jaren 1950 kan worden afgeleid. Vraag 73 (V2011-II,24) Bron 52 Een foto uit 1965 uit een internettentoonstelling over gastarbeiders in Nederland: Het onderschrift bij deze foto van de maker van de internettentoonstelling: İbrahim Görmez en zijn Turkse vrienden verruilden het woonoord Tussenhaven voor het pension van de familie Hartjes in Amsterdam. Aardige mensen die hen vaak uitnodigden voor het eten of een drankje. Op deze foto mevrouw Hartjes tussen Adem Şahin (links) en İbrahim Görmez. (Amsterdam, 1965) Gebruik de bron Volgens de makers van de internettentoonstelling past deze foto bij de beginjaren van (het ontstaan van) de multiculturele samenleving. 2p Geef de redenering weer die zij daarbij hebben gevolgd. Nationale Examentraining Geschiedenis VWO