Zonder smaak geen gemeenschapszin

Transcriptie

1 Zonder smaak geen gemeenschapszin Sensus communis aestheticus volgens Kant en Deleuze Bachelor scriptie Wijsbegeerte Universiteit Utrecht December 2014 Naam: Dick van Krieken Opleiding: Liberal Arts & Sciences Hoofdrichting: Wijsbegeerte Studentnummer: Begeleider: Rob van Gerwen

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding Scriptieonderwerp Methode en geraadpleegde literatuur Wetenschappelijk/wijsgerige relevantie van het onderzoek... 6 Hoofdstuk 2 De wetgeving van rede en verstand Het speculatieve belang van de rede Het praktisch belang van de rede Common sense en mededeelbaarheid Hoofdstuk 3 Het esthetische oordeelsvermogen Het oordeelsvermogen staat als mittelglied tussen verstand en rede het gevoel van welbehagen en onbehagen tussen kennis en verlangen Bepaling en reflectie Het vrije spel tussen de faculteiten De vooronderstelling van een 'common sense' in de aanschouwing van het schone Hoofdstuk 4 De genesis van de 'sensus communis aestheticus' volgens Deleuze Deleuze en 'genesis' in Kants esthetiek De 'genesis' van het 'discordant akkoord' in de 'analyse van het verhevene' De 'genesis' van het 'vrije spontane akkoord' in de 'deductie van het smaakoordeel' Smaak als een soort van 'sensus communis' Hoofdstuk 5 Conclusie Zonder smaak geen gemeenschapszin Literatuur Afkortingen CJ Critique of Judgment CPrR CPR Critique of Practical Reason Critique of Pure Reason 2

3 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Scriptieonderwerp In deze scriptie staat de 'kritische filosofie' van Immanuel Kant ( ) centraal. Zijn filosofie zal hier als een systematisch bouwwerk van begrippen worden benaderd. Dat dit een juiste beschrijving is wordt onder meer bevestigd door het feit dat Kant een boek schreef dat zou fungeren als 'fundering' voor zijn ethiek: een bouwwerk zonder fundering stort immers bij het minste of geringste in elkaar. 1 Een van de centrale claims van Kant is dat er transcendentale voorwaarden bestaan die de empirische ervaring en het handelen bepalen en mogelijk maken en die objectieve of anderszins generaliserende claims funderen. Deze a priori principes heeft hij in zijn werken op systematische wijze gepresenteerd. Bij een studie naar Kant is het daarom belangrijk om de verschillende elementen van zijn filosofie vanuit dat systematische geheel te beschouwen. De filosofie als systeem is volgens Kant in twee delen op te splitsen. Enerzijds is er de theoretische filosofie, waarin de vraag 'wat kunnen we weten?' behandeld wordt, en anderzijds is er de praktische filosofie die zich bezighoudt met de vraag 'hoe moeten we handelen?'. De theoretische filosofie houdt zich bezig met de regels van wat Kant het 'kenvermogen' noemt. Wij hebben het vermogen om dingen te kennen omdat het verstand 'a priori' begrippen heeft die voorafgaan aan de ervaring en de ervaring mogelijk maken. Met deze a priori begrippen is het verstand 'wetgevend' over de natuur en daarmee kunnen we tot kennisoordelen komen die algemeen en noodzakelijk geldig zijn. Kortweg is het onderwerp van de Kritik der Reinen Vernunft het afbakenen van de grenzen van dit kenvermogen. 2 In de praktische filosofie, in de Kritik der Praktischen Vernunft, worden de regels van het verlangen behandeld. 3 Niet alleen ons verstand heeft a priori principes, maar ook het verlangen als motivatie van het handelen en 'wil' van het rationele subject kan a priori (onafhankelijk van de ervaring) bepaald worden door de rede aan de hand van een maxime die algemeen geldig kan zijn, dat wil zeggen, dat deze zonder contradictie voor alle rationele subjecten zou moeten kunnen gelden. We komen al een aantal begrippen tegen die Kant op een speciale manier gebruikt. Verstand en rede zijn wat Kant 'faculteiten' noemt, een soort van mentale vermogens. Maar ook het verlangen en het kenvermogen (of 'kennis') zijn 'Vermögen des Gemüts' of Seelenvermögen, wat door Werner Pluhar als 'mental powers' en powers of the soul wordt vertaald: kortom, de begrippen krachten, vermogens en faculteiten zijn voor Kant zeer verwante begrippen die door zowel Kant als door zijn vertalers en commentatoren vaak inwisselbaar gebruikt worden. 4 Nu brengt Kant een soort van splitsing in zijn filosofie tussen twee domeinen welke op verschillende manieren is terug te vinden: allereerst zagen we al de scheiding tussen theoretische en praktische filosofie, maar de splitsing bestaat ook tussen het zintuiglijk waarneembare en het 1 Zie Grounding For the Metaphysics of Morals (1785) in Immanuel Kant, Ethical Philosophy, vertaald door James W. Ellington (Indianapolis: Hackett Publishing, 1994). 2 In deze scriptie wordt de Engelse versie van Werner Pluhar geciteerd. Zie Immanuel Kant, Critique of Pure Reason (1781 eerste versie 'A' / 1787 tweede versie 'B'), translated and edited by Werner Pluhar (Indianapolis: Hackett Publishing, 1996). 3 Immanuel Kant, Critique of Practical Reason (1788), translated and edited by Werner Pluhar (Indianapolis: Hackett Publishing, 2002). 4 Immanuel Kant, Critique of Judgment (1790), translated and edited by Werner Pluhar (Indianapolis: Hackett Publishing, 1987). Zie de tabel in CJ, Introduction IX, Ak Het woord 'faculteit' komt van het Latijnse 'facultās' wat weer vertaald kan worden als 'kracht' of 'vermogen'. geraadpleegd op Voor de faculteiten verlangen, kennis, en gevoel van behagen en onbehagen zal Kants begrip Seelenvermögen gehanteerd worden wat we naar het Nederlands vertalen met zielsvermogen. 3

4 bovenzinnelijke; tussen verstand en rede; en tussen kenvermogen en verlangen. Men kan het ook uitleggen als een kloof tussen het domein van de natuur en dat van de vrijheid. Volgens Kant moet er wel iets zijn dat deze scheiding kan overbruggen in de Kritik der Urteilskraft beschrijft Kant hoe het oordeelsvermogen deze kloof overbrugd, en daarmee zal Kant zijn kritische project pas compleet en kloppend maken met zijn derde kritiek. 5 Zoals de scriptietitel al aankondigt gaat de scriptie niet alleen over Kant maar ook over de Franse filosoof Gilles Deleuze ( ), maar wel over het werk dat hij wijdde aan de filosofie van Kant. Het gaat in deze scriptie dus om Kants bouwwerk van begrippen, maar hierbij speelt de lezing van Deleuze een centrale rol. Deleuze geeft in zijn boek Kant s Critical Philosophy uit 1963 een overzicht van de gehele kritische filosofie. 6 Later dat jaar schreef hij het artikel The Idea of Genesis in Kant s Aesthetics waarin hij laat zien hoe de Kritiek van het Oordeelsvermogen een diepere grond openbaart die in de eerste twee kritieken nog verborgen bleef. 7 Wat voor diepere grond dit kan zijn zal verder in deze scriptie uitgewerkt worden maar het heeft ermee te maken dat Deleuze de Kritik der Urteilskraft als een 'voeg' tussen het classicisme en de romantiek ziet: hij zegt dat dat 'alle romantici het hadden gelezen' en dat het 'bepalend is geweest voor de gehele romantiek'. 8 De romantici zagen krachtige gevoelens en emoties van welbehagen alsook onbehagen als de bron voor hun kunstzinnige uitingen, en dit is duidelijk terug te vinden in Kants beschrijvingen van de ervaring van het schone (een gevoel van welbehagen) en de ervaring van het verhevene (een gevoel van onbehagen dat een welbehagen mogelijk maakt). De romantici waren zeer bewogen door Kants bespreking van het zogenaamde 'bovenzinnelijk substraat' van de ervaring. In de 'analyse van het verhevene' beschrijft Kant een soort van negatieve presentatie van het oneindige en het onkenbare. Er wordt wel gezegd dat dit deel van de filosofie van Kant verouderd of irrelevant zou zijn geworden, maar voor Deleuze is de beschrijving van de ervaring van het verhevene essentieel voor de systematiek van de derde kritiek. 9 Het onderwerp van de scriptie is de filosofie van Kant maar ook het werk van Deleuze, omdat hij bepaalde onderdelen van de kritische filosofie laat oplichten die enigszins uit het zicht dreigen te raken, waaronder het bovenzinnelijke substraat van de natuur en de analyse van het verhevene. Specifieker gezegd zal in deze scriptie het begrip sensus communis onderzocht worden. De begrippen 'sensus communis' en 'common sense' worden door Kant uitvoerig behandeld in de Kritik der Urteilskraft. Het is een essentieel begrip want alleen door de vooronderstelling van een 'common sense' kan een 'mededeelbaarheid' van begrippen en oordelen bestaan tussen rationele subjecten. Wanneer we met elkaar communiceren vooronderstellen we dat iedereen ongeveer op dezelfde manier nadenkt en dezelfde begrippen en oordelen kan vormen en dat we elkaar in principe kunnen begrijpen. Eigenlijk heeft ieder redelijk wezen een dergelijk 'common sense' verstand nodig om zich in de wereld staande te houden. Maar Kant geeft aan het begrip 'common sense' een nieuwe wending, door het een geheel andere betekenis toe te kennen dan de voorgaande beschrijving, in zoverre dat hij er zelfs een nieuw begrip voor introduceert. In paragraaf 40 van de Kritik der Urteilskraft zet Kant de gangbare common sense opvatting tegenover zijn 'sensus communis': 5 CJ, Introduction III On the critique of judgment as mediating the connection of the two parts of philosophy to [form] a whole. 6 Gilles Deleuze, Kant s Critical Philosophy (1963), vertaald door Hugh Tomlinson en Barbara Habberjam (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2007). 7 Gilles Deleuze, The Idea of Genesis in Kant s Aesthetics (1963), vertaald door en met een inleiding van Daniel W. Smith, Angelaki Journal of the Theoretical Humanities 5, no. 3 (2000): Deleuze / Kant Cours Vincennes 04/04/ geraadpleegd op Deleuze, The Idea of Genesis in Kant s Aesthetics,

5 This common human understanding, which is merely man's sound ([but] not yet cultivated) understanding, is regarded as the very least that we are entitled to expect from anyone who lays claim to the name of human being; and this is also why it enjoys the unfortunate honor of being called common sense (sensus communis), and this, indeed in such a way that the word common (not merely in our language, where it is actually ambiguous, but in various others as well) means the same as vulgar i.e., something found everywhere, the possession of which involves no merit or superiority whatever. Instead, we must take sensus communis to mean the idea of a sense shared [by all of us], i.e., a power to judge that in reflecting takes account (a priori), in our thought, of everyone else's way of presenting [something], in order as it were to compare our own judgment with human reason in general and thus escape the illusion that arises from the ease of mistaking subjective and private conditions for objective ones, an illusion that would have a prejudicial influence on the judgment. 10 Enerzijds is er het 'gezond verstand', dat volgens Kant een soort van verstand is dat van ieder wordt vereist, maar dat nog geen gecultiveerd verstand is. Het is het verstandsgebruik dat overal te vinden is, de manier van denken die ieder aangeleerd krijgt en dat nodig is voor de basale levensbehoeften. Maar anderzijds beschrijft Kant met het Latijnse begrip 'sensus communis' een vermogen om te oordelen waarin het oordeel door reflectie a priori rekening houdt met de manier van denken van ieder door het oordeel te vergelijken met de algemene menselijke rede, zodat we weten wat puur subjectief is en wat algemeen mededeelbaar is. Kants 'sensus communis' bestaat niet zozeer uit een stel algemeen geaccepteerde regels waarvan men verwacht dat iedereen ze kent, maar is veeleer een mentale activiteit die ontwikkeld moet worden waardoor er a priori rekening wordt gehouden met ieders manier van presenteren. Dit klinkt nog vrij vaag en onduidelijk, maar deze scriptie zal ernaar streven om hier duidelijkheid in te verschaffen. In deze scriptie wordt onderzocht wat volgens Kant en Deleuze een 'sensus communis' is en waarom dit iets anders is dan het algemeen gezonde verstand. Deze scriptie wil aantonen dat de 'sensus communis' uit de esthetische theorie van Kant vooraf gaat aan logisch denkvermogen en het morele oordeelsvermogen, en dat het verstand pas gezond genoemd kan worden (of 'gecultiveerd') doordat het subject zich kan oefenen in het vormen van oordelen die niet gebaseerd zijn op begrippen maar op het gevoel. De grote ontdekking van Kant in zijn derde kritiek is dat de esthetische ervaring niet gebaseerd is op het algemene logisch denkvermogen of het 'gezond verstand' maar op het gevoel. Het onderliggende probleem dat in deze scriptie behandeld wordt en de motivatie is voor het schrijven van de scriptie is dat er zonder esthetische ervaringen geen gemeenschapszin kan bestaan en dat Kant met zijn esthetische theorie beschrijft hoe het subject zelf een gemeenschapszin kan voelen die niet van buiten af opgelegd is of door de gemeenschap wordt bepaald, maar die uit de ziel van het subject zelf komt door zijn zielsvermogen van het gevoel van welbehagen en onbehagen. 11 Eerst zal er een overzicht gegeven worden van het kritische project van Kant tot de Kritik der Urteilskraft. De eerste twee kritieken zullen samengevat worden en de problemen die daar nog onopgelost blijven worden aangestipt. Dit zal worden gedaan door de relaties en verhoudingen tussen de faculteiten in de cognitieve en morele werkingen van de menselijke geest te beschrijven. Vervolgens zullen we de opbouw en systematiek van het eerste deel van de Kritik der Urteilskraft volgen, wat betekent dat de verschillende esthetische oordelen beschreven zullen worden. Daarbij 10 CJ, Het gevoel van welbehagen en onbehagen is het derde zielsvermogen dat bestaat naast het kenvermogen en het verlangen. Zie hiervoor de tabel van de vermogens van het gemoed in CJ, Introduction VIII, Ak

6 zal uitgelegd worden wat Deleuzes idee van genesis in Kants esthetiek is met betrekking tot het bestaan of het ontstaan van een sensus communis. 1.2 Methode en geraadpleegde literatuur De gevolgde methode van deze scriptie is een literatuurstudie, zoals gebruikelijk is in de wijsbegeerte. Onder de geraadpleegde literatuur bevinden zich primaire werken van Kant: de Kritik der Reinen Vernunft, de Kritik der Praktischen Vernunft en de Kritik der Urteilskraft. Ook zal de Grundlegung Zum Metaphysik der Sitten worden geraadpleegd. Verder zal het commentaar van Deleuze over de filosofie van Kant worden geraadpleegd en stukken hiervan zullen uitgelegd worden. Het gaat om Deleuzes boek Kant's Critical Philosophy en zijn artikel The Idea of Genesis in Kant's Aesthetics. 1.3 Wetenschappelijk/wijsgerige relevantie van het onderzoek Voor een lange tijd hebben academici zich voornamelijk gericht op de eerste twee kritieken, maar er lijkt een toenemende academisch-wijsgerige interesse naar Kants Kritik der Urteilskraft te zijn ontstaan. De verdeling van de filosofie in praktisch en theoretisch die al vanaf Aristoteles bestaat en ook door Kant werd gehanteerd wordt vandaag de dag nog steeds gebruikt bij verschillende universiteiten. Die verdeling is volgens Kant gefundeerd op de scheiding tussen natuur (en haar wetmatigheid) en vrijheid (van het handelen), maar Kant toont in zijn derde kritiek dat er dan nog een derde moet zijn, het oordeelsvermogen, dat met eigen a priori principes, als 'mittelglied' tussen verstand (als kennend vermogen) en rede (als de bron van moraliteit) kan staan. 12 Volgens Kant kan vrijheid alleen in de bovenzinnelijke natuur gevonden worden, en zou dit zich moeten verwezenlijken in de zinnelijke natuur, maar dan is er wel een derde nodig die de kloof of de 'golf' tussen de twee overbrugd. 13 Als we het Kantiaanse project verder willen uitvoeren zou dus juist dat mittelglied nader onderzocht moeten worden. 12 CJ, Introduction III. 13 Ibid. 6

7 Hoofdstuk 2 De wetgeving van rede en verstand 2.1 Het speculatieve belang van de rede Volgens Kant is de mens door zijn rede wetgevend over de objecten van mogelijke ervaring. Met deze wetgevende opvatting van het subject gaat Kant voorbij aan de twee belangrijkste filosofische scholen van zijn tijd: het empirisme en het rationalisme. In het empirisme dacht men dat alleen de waarneming bron van kennis kon zijn, en volgens Kant kon dit alleen maar leiden tot scepticisme en nooit tot kennis die 'a priori' (onafhankelijk van de ervaring) waar is d.w.z. algemeen en noodzakelijk geldig. 14 In het rationalisme werd gedacht dat de rede bron was van ware kennis maar daarvoor gebruikten zij een notie van god als een buiten de mens bestaand fundament voor rationele kennis. Kant was het met de empiristen eens dat kennis moet beginnen bij de waarneming, zonder dogmatisch godsbegrip, en dus wees hij de oplossing voor het kenprobleem van het rationalisme af. Kant introduceert het wetgevende subject waarmee hij de claim dat kennis begint met de waarneming van het empirisme verenigt met de claim dat de rede bron is van algemeen geldige kennis van het rationalisme. De rede heeft a priori principes en daarmee heeft de mens zelf een basis waarin regels gelegen zijn die algemeen en noodzakelijk geldig zijn. Kant geeft dus niet toe aan het radicale scepticisme van het empirisme. De mens heeft echter het idee van god niet meer nodig om tot ware kennis te komen, en zo bestrijdt Kant ook het dogmatisme van het rationalisme. De Kritik der Reinen Vernunft is geschreven vanuit het perspectief van het zogenaamde 'speculatieve belang' van de rede. Kant onderzoekt hier wat de grenzen van het kenvermogen zijn. Volgens Kant is de rede de hoogst wetgevende faculteit maar de rede besteedt in zijn speculatieve belang de taak van wetgeving uit aan het verstand. Alle objecten van mogelijke ervaring moeten verschijnen in de a priori aanschouwingsvormen van tijd en ruimte en wij kunnen van deze objecten kennis nemen doordat het verstand wetgevend is over deze 'fenomenen' door bepaalde begrippen die Kant de 'categorieën' van het verstand noemt. 15 Het verstand heeft met zijn categorieën een zogenaamd transcendentaal object tot zijn beschikking die altijd en overal geldig is voor ieder object van mogelijke ervaring en waarop ook onze empirische begrippen zijn gefundeerd. Door dit transcendentale object wordt vervolgens het object dat aan ons verschijnt gedacht en waargenomen. 16 Het is niet zo dat het verstand de objecten produceert, want de 'gewaarwording' moet eerst aangedaan worden door in tijd en ruimte bestaande objecten. Het verstand is alleen wetgevend over de objecten zoals ze aan ons verschijnen in tijd en ruimte, en niet over de objecten zoals ze in zichzelf zijn. We kunnen de dingen alleen kennen zoals ze aan ons verschijnen, als fenomenen, van de dingen zoals ze in zichzelf zijn kunnen we niets weten. Omdat de gewaarwording wel degelijk aangedaan wordt door objecten moeten we deze objecten wel denken als noumena : zuiver intellectuele objecten die niet waargenomen kunnen worden. Die noumenale grond van de dingen is dus onkenbaar voor ons, want kennis begint altijd alleen met de aandoening van objecten door de gewaarwording die daardoor bron van aanschouwingen is, welke gerelateerd zullen worden aan het verstand. Om de noumenale grond van de dingen waar te nemen zouden we met ons verstand moeten kunnen waarnemen en dat is onmogelijk volgens Kant. 17 Het verstand en de rede zijn wat Kant 'hogere faculteiten' noemt aangezien zij actief wetgevend zijn. Daarnaast zagen we ook al een passieve faculteit: de gewaarwording. De 14 Deze definitie van het begrip 'a priori' komt uit Deleuze, Kant's Critical Philosophy, CPR, B102 B109 = A76 A CPR, A On the Synthesis of Recognition in the Concept. 17 Over de onderscheiding tussen fenomenen en noumena zie CPR, A236 A261 = B 294 B317. Over de onmogelijkheid van de waarneming met het verstand ( Intellektuelle Anschauung ) zie CPR B308. 7

8 gewaarwording (of, de 'zinnelijkheid') is het vermogen om 'aangedaan' te worden door objecten. De gewaarwording is daarmee de bron van zogenaamde 'aanschouwingen'. Volgens Deleuze is een van de belangrijke innovaties van Kant dat hij faculteiten beschrijft die verschillend van aard zijn: het actieve verstand als bron van begrippen, en de passief-receptieve gewaarwording als bron van aanschouwingen. 18 Kant stuit dan met zijn idee van wetgeving op een probleem namelijk dat van de 'ongelijkaardigheid' tussen begrippen en aanschouwingen. Dit is problematisch aangezien deze ongelijkaardige faculteiten wel bij elkaar gebracht moeten worden om objecten te kunnen kennen. Wij zijn de wetgevers van de natuur, doordat het verstand actief wetgevend is over de dingen zoals zij aan ons verschijnen, maar dat doet het verstand door begrippen, welke van een andere aard zijn dan aanschouwingen. De onderwerping van aanschouwingen aan de begrippen van het verstand zal gebeuren door middel van een vermogen dat Kant de verbeeldingskracht noemt, die ervoor zal zorgen dat de aanschouwingen bepaald worden door de begrippen van het verstand. 19 De verbeeldingskracht doet dit door middel van een activiteit die Kant het schematisme noemt. Het transcendentale schema is enerzijds 'gelijkaardig' aan de categorie en anderzijds aan de verschijningen. 20 Maar zoals we in de inleiding al zeiden is de verbeeldingskracht net als het verstand één van de hogere en actieve faculteiten, en daarmee verschuift Kant het probleem van wetgeving naar een ander niveau, naar dat van de subjectieve verhouding tussen de faculteiten. Hoe kan het verstand de verbeeldingskracht aanzetten tot schematisme? Hoe is de onderwerping van de verbeeldingskracht aan het verstand mogelijk? Dit is een belangrijk vraagstuk want eigenlijk gaat het hier om Kants centrale claim dat het subject wetgevend is over de natuur. De verbeeldingskracht wordt aangezet tot het schematisme door het wetgevende verstand, waardoor het verstand de objecten zoals ze verschijnen kan denken door de categorieën; de fenomenen kunnen door de bemiddeling van het schematisme van de verbeeldingskracht door de categorieën van het verstand beoordeeld en gekend worden. De vraag is waarom het verstand en de verbeeldingskracht als hogere en actieve faculteiten in een dergelijke relatie treden en hoe daarbij de verbeeldingskracht tot schematisme gedetermineerd kan worden door het verstand. 18 In Kant, the problem of the relation of subject and object tends to be internalized; it becomes the problem of a relation between subjective faculties which differ in nature (receptive sensibility and active understanding). Deleuze, Kant's Critical Philosophy, 14. Over dit verschil in aard of natuur tussen verstand en gewaarwording zie ook CPR B176 = A137: Pure concepts of understanding, on the other hand, are quite heterogeneous from empirical intuitions (indeed, from sensible intuitions generally) and can never be encountered in any intuition. How, then, can an intuition be subsumed under a category, and hence how can a category be applied to appearances - since surely no one will say that a category (e.g., causality) can also be intuited through senses and is contained in appearances? Het Duitse woord dat Kant gebruikt voor wat Pluhar als 'heterogeneous' vertaald is 'ungleichartig' dus dat kunnen we lezen als 'verschillend in aard'. Belangrijk om op te merken is dat de zogenaamde bovenzinnelijke natuur van de rede als werkelijk verschillend moeten beschouwen van de zinnelijke natuur, wat de natuur is van de gewaarwording. Het is dus niet zo dat de rede slechts in staat is om van het zinnelijke te abstraheren, maar de rede is zelf van een andere natuur. Het subject is dus door zijn rede lid van verschillende naturen. 19 Ik heb hier Kants Duitse term 'Einbildungskraft' vertaald met het misschien wat ongebruikelijke 'verbeeldingskracht'. Het is belangrijk om op te merken dat 'verbeeldingskracht' voor Kant niets te maken heeft met het fantaseren of met de inbeelding van ficties want volgens Kant wordt het 'werkelijke' of reële in de ervaring gepresenteerd door de verbeeldingskracht. Deze faculteit behoort daarom net als verstand en rede tot de hogere, want 'actieve', faculteiten. 20 there must be some third thing, which must be homogeneous on the one side with the category, and on the other with the appearance, and which thus renders the application of the former to the latter possible. This mediating representation [ ] is the transcendental schema Kant, Critique of Pure Reason, B177 = 138. En: ` the schema is a spatio-temporal determination which itself corresponds to the category, everywhere and at all times: it does not consist in an image but in spatio-temporal relations which embody or realize relations which are in fact conceptual. Deleuze, Kant s Critical Philosophy, 18. 8

9 Om aan kennis te komen zullen we dus altijd ons verstand moeten gebruiken die daarbij door middel van de verbeeldingskracht wetgevend is over objecten zoals ze aan ons verschijnen, en daar blijft de rede buiten. Maar volgens Kant heeft de rede een puur natuurlijke aanleg om te speculeren over zaken die de ervaring volstrekt overstijgen en eigenlijk onkenbaar zijn. 21 Hiermee is ook de rede bron van begrippen die Kant ideeën noemt, maar deze kunnen, in tegenstelling tot de begrippen van het verstand, niet bevestigd worden in de ervaring omdat zij de ervaring geheel overstijgen. Maar wanneer deze transcendentale ideeën over God, de ziel en de wereld, opgevat worden als begrippen die toepasbaar zijn op kenbare objecten, verzandt de rede echter vanzelf in tegenspraak met zichzelf. 22 De ideeën kunnen op generlei wijze een theoretische bevestiging krijgen en dit gespeculeer is daardoor bron van 'dialectische illusies'. Dit is het doel van de eerste kritiek: de kritiek van de zuivere rede op zichzelf door zijn eigen illegitieme, transcendente toepassingen te onthullen en zo zich zelf te disciplineren. Het ligt echter wel geheel in de aard van de rede om deze ideeën te produceren en zij zijn ook van groot belang. De ideeën verschaffen op zich geen enkele kennis maar ze hebben een regulatieve functie ten aanzien van ons verstand, en zijn volstrekt noodzakelijk om tot kennis te komen. 23 Het ligt dus in de aard van de rede om te speculeren over zaken die de ervaring geheel overstijgen, maar de rationele ideeën die worden geproduceerd door dit belang zijn wel volstrekt noodzakelijk voor een gezond verstandsgebruik. 2.2 Het praktisch belang van de rede De rede produceert in zijn theoretische toepassing vanzelf transcendentale ideeën die op geen enkele wijze bevestigd kunnen worden in de zinnelijke ervaring zodat deze ideeën in het domein van de kennis alleen maar problematisch blijken te zijn. Een van deze ideeën die in theoretisch opzicht problematisch is, is het 'kosmologische idee' van de vrijheid, een begrip van de rede die alle ervaring overstijgt en dat de rede noodzakelijk produceert, maar dat leidt tot een antinomie, een tegenspraak, en nooit tot kennis. 24 Maar volgens Kant kunnen wij als redelijke wezens ons handelen volstrekt a priori bepalen, dus onafhankelijk van al het zinnelijke. Deze redelijke bepaling van de wil noemt Kant de 'morele wet'. De morele wet kan de wil a priori bepalen, echter alleen onder voorwaarde dat een dergelijke wil vrij is. De morele wet leert ons dan dat wij in redelijk opzicht vrij zijn van de strikte natuurwetten (causaliteit) en daarmee bezitten wij een idee van de rede die in praktisch opzicht bevestigd wordt, namelijk het vrijheidsbegrip. Het rationele subject moet zichzelf wel als lid van een bovenzinnelijke natuur voorstellen wat het domein is waar die vrijheid gevonden kan worden. We kunnen strikt genomen niets weten wat de empirische natuur overstijgt maar we weten praktisch gezien wel dat wij als rationeel handelende subjecten vrij zijn en dus onderdeel moeten uitmaken van dit domein. 25 Dat domein van de vrijheid, de bovenzinnelijke natuur, zou zich moeten kunnen verwezenlijken in de empirische natuur. Dit zal gebeuren volgens een handelingsmaxime die algemeen geldig kan zijn, de 'categorisch imperatief': handel alleen volgens die maxime waarvan je kunt willen dat het een algemeen wet is. 26 De categorisch imperatief van de praktische rede kan de vrije wil van een subject a priori bepalen. Het subject kent zichzelf echter alleen als een empirisch wezen, als onderdeel van de zinnelijke natuur en dus weten we dat wij als passief 21 CPR, Avii. 22 the categories lead to truth, i.e., to the agreement of our concepts with the object, the transcendental ideas bring about a mere illusion - although an irresistible one - which we can barely prevent from deluding us, even by means of the most rigorous critique. CPR, B670 = A CPR, B671 = A643 B732 = A704, 'On the regulative use of the ideas of pure reason'. 24 CPR B432 = A 405 B595 = A567. The antinomy of pure reason. 25 Zie Third section: Transition from a metaphysics of morals to a critique of pure practical reason in Grounding for the Metaphysics of Morals in Kant, Ethical Philosophy, Ak CPrR, 7. 9

10 natuurwezen onderdeel zijn van de strikt noodzakelijke causaliteit van de zinnelijke natuur. Kant onderzoekt in de Kritiek van de Praktische Rede de principes van het verlangen die de vrije wil van het subject a priori kunnen bepalen doormiddel van het vrijheidsbegrip van de rede. In het praktische gebruik van de rede is de rede zelf wetgevend en het verstand zal alleen in opdracht van de rede de taak hebben om te vergelijken of een bepaald type van de zinnelijke natuur in overeenstemming is met de morele wet van de rede. 27 Dit gaat goed als de praktische rede de vrijheid kan verwezenlijken door de wil van het subject en het verstand alleen dat toelaat wat de morele wet van de praktische rede gebiedt. Maar nu kan het zijn dat het verstand ook nog zinnelijke belangen uit de empirische werkelijkheid mee laat tellen in zijn werk en daarmee de rede 'onzuiver' maakt. Ook uit het praktische belang van de rede ontstaat zo een dialectiek en dit is waarom ook de praktische rede aan een kritiek wordt onderworpen Common sense en mededeelbaarheid Kant beschrijft werkingen van en verhoudingen tussen de faculteiten die in belangen van de rede oordelen vellen waardoor algemeen geldige kennis mogelijk wordt en de morele wet de wil bepaald door middel van het verstand. In het speculatieve belang van de rede gebeurt dit doordat het verstand wetgevend is over het fenomenale object door middel van de verbeeldingskracht. In het praktische belang van de rede is er de rede die wetgevend is over het noumenale subject en die daarbij het verstand aanzet tot een activiteit. Kant meent hiermee een beschrijving van het subject te geven die algemene geldigheid heeft: zijn beschrijving van de faculteiten zou voor ieder rationeel wezen geldig moeten zijn en alleen daarmee kan hij zijn claims naar (de mogelijkheid van) algemeen en noodzakelijke kennis waarmaken. Dit is een soort van common sense argument, aangezien er voorondersteld wordt dat deze mentale activiteit door iedereen gedeeld wordt. Dat betekent dat ieder rationeel wezen tot de beschreven mentale activiteit in de speculatieve en de praktische belangen van de rede zou moeten kunnen komen. Maar dat iedereen dit zou kunnen wordt door Kant nog voorondersteld in zijn eerste twee kritieken. Kant beschrijft faculteiten die al tot van alles in staat zijn en bouwt daarmee een geheel systeem van hoe zij de ervaring en het handelen bepalen, en zij treden in zulke verhoudingen dat zij elkaar kunnen aanzetten tot bepaalde activiteiten. Maar wat vermogen de faculteiten in hun vrije activiteit, wanneer zij niet onderworpen zijn aan de wetgeving van de een of de ander en moeten zij ook niet in die vrije activiteit met elkaar kunnen overeenstemmen? We zullen deze vragen in het volgende hoofdstuk verder onderzoeken. 27 Over de rol van het verstand zie On the Typic of the Pure Practical Power of Judgment in CPrR, Ak Dialectic of Pure Practical Reason in CPrR, Ak

11 Hoofdstuk 3 Het esthetische oordeelsvermogen 3.1 Het oordeelsvermogen staat als mittelglied tussen verstand en rede het gevoel van welbehagen en onbehagen tussen kennis en verlangen Zoals Kant in de inleiding van de Kritik der Urteilskraft duidelijk maakt is er sprake van een kloof of een golf in het subject. Deze kloof bestaat tussen de faculteiten verstand en rede, tussen het zinnelijke en het bovenzinnelijke, tussen natuur en vrijheid. Kant bracht met het idee van het rationele subject dat wetgevend is over zinnelijke natuur een fundamentele scheiding in het subject. Deze kloof is zo diep dat het zelfs het subject van zichzelf scheidt, aangezien het subject zichzelf alleen kan waarnemen als een zinnelijke verschijning in tijd en ruimte. Het enige dat wij van het bovenzinnelijke kunnen weten is dat wij er deel van uit maken door ons rationele vrijheidsbegrip dat in praktisch, handelend opzicht bevestigd wordt. Wij zijn dus onderdeel van een natuur die de zinnelijke overstijgt, maar al onze kennis is alleen gericht op de zinnelijke natuur, en ook het ik is alleen kenbaar als een zinnelijk natuurwezen. Daarmee is het subject tot in het diepst van zijn ziel gespleten, aangezien hij zowel deel uitmaakt van de bovenzinnelijke natuur (door de rede) als van de zinnelijke natuur (als empirisch kenbaar natuurwezen). Maar deze kloof tussen het empirische en het transcendentale dient wel overbrugd te worden: Kant meent dat de rationele vrijheid zich zal moeten verwezenlijk in de zinnelijke natuur. Er moet dus iets zijn dat tussen de rede (als faculteit van de bovenzinnelijke natuur) en het verstand (als faculteit van de zinnelijke natuur) staat. Dit is volgens Kant het oordeelsvermogen welke de kloof tussen de empirische, wetmatige natuur en het bovenzinnelijke domein van de vrijheid als een zogenaamd mittelglied kan overbruggen. 29 Het verstand is de cognitieve faculteit die de a priori regels bevat voor elke mogelijke ervaring van de zintuiglijke natuur, maar de rede is de faculteit die wetgevend is in het domein van de vrijheid, over het subject als bovenzinnelijk noumenon. Het oordeelsvermogen staat tussen verstand en rede en kan de kloof of de golf tussen de twee overbruggen. Niet alleen is het oordeelsvermogen als een mittelglied tussen verstand en rede, maar ook het zielsvermogen waarin het oordeelsvermogen wetgevend is - het gevoel van welbehagen en onbehagen - staat op die manier tussen het kenvermogen en het verlangen (de andere zielsvermogens ), en Kant onderzoekt in de Kritiek van het Oordeelsvermogen of het gevoel van welbehagen en onbehagen ook een hogere vorm kan aannemen en of het oordeelsvermogen een eigen a priori principe heeft Bepaling en reflectie Wanneer een oordeel wordt geveld, zal er een overeenstemming tussen verschillende faculteiten moeten zijn. In het speculatieve belang van de rede is er de overeenstemming tussen verstand en verbeeldingskracht en in het praktische belang van de rede zien we een overeenstemming tussen rede en verstand. Volgens Kant is het oordeelsvermogen de faculteit die het bijzondere (of, het 'particuliere') onder het algemene (of, het 'universele') zet. 31 Volgens Kants beschrijving van het theoretische oordeelsvermogen, in de Kritik der Reinen Vernunft, zal een gegeven verschijning in tijd en ruimte (het bijzondere) onder de begrippen van het verstand (het algemene) gedacht worden door middel van het schema van de verbeeldingskracht. Nu is deze overeenstemming van de faculteiten door middel van het oordeelsvermogen in zowel het 29 On the critique of judgment as mediating the connection of the two parts of philosophy to [form] a whole' in CJ, Introduction III, Ak Ibid. 31 Judgment in general is the ability to think the particular as contained under the universal. Zie On Judgment as a power that legislates a priori in CJ, Ak

12 speculatieve en praktische belang van de rede steeds van de bepalende soort. 32 Een gegeven faculteit (verstand of rede) bepaald door zijn wetgeving een andere faculteit (het verstand of de verbeeldingskracht) in een belang van de rede (het praktische of theoretische) en zo komen zij tot een oordeel waarin het bijzondere ondergebracht wordt onder het algemene. In het theoretisch gebruik van het verstand probeert het subject de zinnelijke natuur te vatten door middel van zijn transcendentale categoriën. Wij vormen de waarneming voor een groot deel zelf door de bepaalde begrippen van het verstand. Wanneer wij objecten waarnemen zal een fenomeen gedacht en bepaald worden door de transcendentale categorieën van het verstand en door herkenning geplaatst worden onder empirische begrippen. In het praktische belang van de rede zal het verstand een type van de empirische natuur (het bijzondere) vergelijken met de algemene wetgeving van de rede. Maar in de Kritik der Urteilskraft beschrijft Kant een andere werking van het oordeelsvermogen. Behalve bepalende oordelen blijkt het oordeelsvermogen ook reflectieve oordelen te kunnen vellen. In het bepalende oordeel zal het bijzondere ondergebracht worden onder het algemene, maar in het reflectieve oordeel is opnieuw het bijzondere gepresenteerd door de verbeeldingskracht, maar moet het algemene erbij gezocht worden Het vrije spel tussen de faculteiten In wat Kant het 'smaakoordeel' noemt zal het oordeelsvermogen zulke 'reflectieve' oordelen vormen. Het eerste smaakoordeel dat Kant bespreekt is dat van het 'schone'. Het smaakoordeel dit is mooi refereert niet naar een objectief begrip van het verstand, maar is gebaseerd op een gevoel van welbehagen. Het gevoel van welbehagen is een verhoging van wat Kant het 'gevoel van leven' noemt en onbehagen is het gevoel van een vermindering van de vitale kracht. 34 Wanneer we een schoon object aanschouwen hebben we volgens Kant niet langer een verlangen naar dit object, maar wordt de vorm van het object gereflecteerd, waaruit dan een gevoel voortkomt. Het schone is daarom dat wat zonder belang behaagt. 35 Dit belangeloze welbehagen is niet op objectieve begrippen gebaseerd maar op het gevoel. 36 Ondanks dat een dergelijk oordeel niet op objectieve begrippen van het verstand gebaseerd is, gaan we er wel vanuit dat het beoordeelde object werkelijk mooi is en het behaaglijke gevoel in ons opwekt. Smaak is precies dat vermogen om het gevoel van behagen toe te schrijven aan een object door het mooi te noemen, waardoor anderen het mee eens zouden moeten zijn, zonder dat dit door objectieve begrippen is te bewijzen. Een smaakoordeel moet daarom wel een vorm van algemeenheid hebben, maar toch is dit niet door objectieve begrippen vast te stellen. We nemen aan dat het subjectieve gevoel dat we uitspreken in een smaakoordeel algemeen geldig is en daarom is het smaakoordeel 'subjectief algemeen. 37 De mooie objecten wekken dus een ander soort mentale activiteit in ons op, in zoverre zelfs dat het niet langer meer om het zielsvermogen van het kennen of verlangen gaat maar om dat van het gevoel van welbehagen en onbehagen. In de eerste kritiek worden de objecten van theoretische cognitie gedacht en beoordeeld door de begrippen van het verstand. De hieruit voortkomende oordelen zullen dus altijd op objectieve begrippen zijn gebaseerd en kunnen daardoor algemene geldigheid claimen. Een mooi object, echter, wekt een gevoel van welbehagen op precies omdat het niet bepaald, beoordeeld en gedacht wordt door de begrippen van het verstand. De vorm van het object wordt gereflecteerd en dit brengt de betrokken faculteiten verstand en verbeeldingskracht in een 'vrij spel' dat alleen 32 Ibid. 33 CJ, Introduction IV. if only the particular is given and judgment has to find the universal for it, then this power is merely reflective. 34 Ibid. 35 CJ, Interest is the liking we connect with the presentation of an object s existence. In 2, CJ, Ak CJ, 8. 12

13 gevoeld kan worden. 38 Het algemeen mededeelbare smaakoordeel heeft dus als grond een vrij spel van de faculteiten. In het smaakoordeel van het schone zien we dus dat de faculteiten niet enkel oordelen vellen waarin een van de faculteiten wetgevend is over een ander, maar dat zij ook in een vrije harmonie tot een oordeel kunnen komen; een verhouding tussen de faculteiten waarin geen van de faculteiten wetgevend is. Deze harmonie tussen de presentatie van het schone in de natuur door de verbeeldingskracht en de 'vrije wetgeving' van het verstand moet volgens Kant zelfs voorondersteld zijn voor ieder cognitief en moreel gebruik van het verstand, dat wil zeggen, dat het reflectieve oordeelsvermogen voorondersteld wordt door het bepalende oordeelsvermogen. 39 Het oordeelsvermogen is dus ook niet wetgevend over de natuur (of over een andere faculteit) zoals in de eerste twee kritieken het verstand en de rede dit wel waren, maar het oordeelsvermogen is alleen wetgevend over zichzelf. 40 Als het oordeelvermogen de wet aan iets anders dan zichzelf zou opleggen zou er opnieuw een kloof ontstaan, maar dat is niet het geval want het oordeelsvermogen is juist de faculteit die de kloof tussen verstand en rede zal overbruggen en volstaat daarin doordat het wetgevend is over zichzelf (i.e. heautonoom ). 3.4 De vooronderstelling van een 'common sense' in de aanschouwing van het schone Na de beschrijving van het smaakoordeel van het schone als esthetisch, belangeloos, subjectief doelmatig en algemeen komt Kant bij de 'modaliteit' van het smaakoordeel. 41 In paragraaf 22, de laatste paragraaf van de 'analyse van het schone', komt Kant er op uit dat het smaakoordeel noodzakelijk is, maar dat we deze noodzakelijkheid alleen als subjectief kunnen denken die we als objectief presenteren door de vooronderstelling van een common sense. 42 Het smaakoordeel volgt noodzakelijk uit het gevoel van welbehagen en is dus subjectief. Maar we vinden dat anderen het er mee eens zouden moeten zijn, wat we niet kunnen funderen op bewijsbare, objectieve begrippen, maar dat alleen gedaan kan worden onder de vooronderstelling van een 'common sense'. Deze 'common sense' is gebaseerd op het gevoel van welbehagen, dat voort komt uit het vrije spel van de faculteiten. Dit is wat Kants 'sensus communis' zo anders maakt van wat men vaak wel 'common sense' noemt: This common sense is essentially distinct from the common understanding that is sometimes also called common sense [ ]: for the latter judges not by feeling but always by concepts. 43 Wat men meestal 'common sense' noemt of het 'gezond verstand' is een beoordeling door begrippen, maar dit is zoals we zagen de bepalende vorm van het oordeelsvermogen, zoals in de eerste twee kritieken is behandeld, maar deze vorm van oordelen voorondersteld al een diepere, vrije harmonie van de faculteiten. Kant beschrijft nu een reflectief oordeelsvermogen dat niet op begrippen gefundeerd is, maar op een gevoel van welbehagen. Deze 'common sense' is dan ook niet in objectieve begrippen vast te leggen, maar kan alleen als noodzakelijk voorondersteld worden, en alleen onder die vooronderstelling kunnen we smaakoordelen maken waar we vanuit gaan dat ieder ander het er mee eens zou moeten zijn. Omdat we allen het welbehagen zouden moeten kunnen voelen dat bij een smaakoordeel hoort 38 CJ, this subjective universal communicability can be nothing but [that of] the mental state in which we are when imagination and understanding are in free play (insofar as they harmonize with each other as required for cognition in general). in Ibid judgment also possesses an a priori principle for the possibility of nature, but one that holds only for the subject, a principle by which judgment prescribes, not to nature (which would be autonomy) but to itself (which is heautonomy). in CJ, Introduction V, Ak CJ, CJ, 22. The necessity of the universal assent that we think in a judgment of taste is a subjective necessity that we present as objective by presupposing a common sense. 43 CJ,

14 kunnen we elkaar begrijpen als we zeggen dat we iets mooi vinden. Het oordeel 'dit is mooi' krijgt zo een 'zin' die we als gemeenschappelijk veronderstellen [Gemeinsinn] en deze zin is een gevoel van welbehagen. 14

15 Hoofdstuk 4 De genesis van de 'sensus communis aestheticus' volgens Deleuze 4.1 Deleuze en 'genesis' in Kants esthetiek Kants 'analyse van het schone' laat ons dan met een vraag achter: is het voldoende om een dergelijk 'common sense' als een vrije harmonie tussen verstand en verbeeldingskracht, die zo fundamenteel is dat hij ook nodig is voor het 'bepalende oordeelsvermogen' van verstand en rede (voor het 'gezonde verstand'), te vooronderstellen? Volgens Deleuzes artikel The Idea of Genesis in Kant's Aesthetics beantwoord Kant de voorgaande vraag negatief. Volgens Deleuze zag Kant dat dit niet slechts een vooronderstelling kan zijn. Kant gaat er vanuit dat de faculteiten in staat zijn om tot bepalende oordelen te komen, maar aangezien de faculteiten verschillend van aard zijn moeten zij om te beginnen ook in hun eigen vrije activiteit met elkaar kunnen overeenstemmen waardoor vervolgens de wetgeving en bepaling van de een over de ander mogelijk is. Deleuze leidt hier het volgende vraagstuk uit af: How can a faculty, legislative in a given interest, induce the other faculties to indispensable complementary tasks, if all the faculties together were not first of all capable of a free spontaneous accord, without legislation, with neither interest nor predominance? 44 Er moet een 'vrij spontaan akkoord' bestaan alvorens zogenaamde 'bepaalde en gebonden akkoorden' mogelijk zijn. Dit 'vrije spontane akkoord' tussen de faculteiten is dan de 'common sense' die Kant in de 'analyse van het schone' beschrijft, waarin de faculteiten in een vrije harmonie treden dat gegrond is in een belangeloos gevoel van welbehagen en niet in begrippen. Maar Kant sluit zijn 'analyse van het schone' slechts af met een vooronderstelling van deze 'common sense'. Deleuze beschrijft het probleem van Kant als volgt: We cannot be content to presume such an accord. We must engender it in the soul. This is the only issue: to establish the genesis of aesthetic common sense, to show how the free accord of the faculties is necessarily engendered. 45 Het 'vrije akkoord' tussen de faculteiten moet op een of andere manier geproduceerd worden. Dit is wat Deleuze 'het idee van genesis in Kant s esthetiek noemt. Wat Kant doet in de derde kritiek is de beschrijving van de geboorte van een akkoord tussen de faculteiten, zodat deze niet slechts voorondersteld hoeft te worden, maar daadwerkelijk geproduceerd wordt. Volgens Deleuze was de kritiek op Kant van de post-kantianen Maimon en Fichte dat Kant een 'genetische methode' zou moeten leveren. 46 Tot de derde kritiek hanteert Kant de methode van conditionering : Kant beschrijft wat de transcendentale voorwaarden zijn voor de mogelijkheid van een ervaring. Maar dan kan de transcendentale filosofie bekritiseerd worden op het punt dat het alleen maar de mogelijkheid van de ervaring zou behandelen maar dat de werkelijke ervaring nog altijd ontbreekt. Kants bouwwerk van begrippen zou in dat geval op zichzelf bezien 'leeg' blijven en werkelijke ervaring missen. Maar Deleuze beargumenteert dat Kant in zijn derde kritiek wel voldoet aan de eisen van een dergelijke 'genetische methode' en Kant zou daarom al rekening gehouden met de tegenwerpingen van zijn leerlingen en critici. Volgens Deleuze is het 'idee van genesis' in 'drie parallelle geneses' verdeeld in de Kritik der Urteilskraft. Het object van de genesis is de aan het eind van de 'analyse van het schone' vooronderstelde 'common sense'. Deze common sense is een vrij spontaan akkoord tussen 44 Deleuze, The Idea of Genesis in Kant's Aesthetics, The free indeterminate accord of the faculties is the ground, the condition of every other accord; aesthetic common sense is the ground, the condition of every other common sense. How could it be sufficient to presuppose, to give a hypothetical existence, to what must serve as the ground for all the determinate relations between our faculties? Ibid, The post-kantians, notably Maimon and Fichte, addressed a fundamental objection against Kant: Kant had ignored the demands of a genetic method. Ibid. 15

16 verstand en verbeeldingskracht. Na deze vooronderstelling lijkt een soort van onderbreking te bestaan waarin Kant overgaat naar de 'analyse van het verhevene', om daarna weer terug te gaan naar de 'deductie van het smaakoordeel' die alleen op het schone gericht zal zijn. De analyse van het verhevene zal volgens Deleuze de eerste genesis zijn die als model zal dienen voor de volgende twee geneses, waarin ook de common sense tussen verbeeldingskracht en verstand een ontstaansgrond krijgt. Eerst volgt nu de 'eerste genese' waardoor Deleuze de merkwaardige plaats van de 'analyse van het verhevene' tussen de analyse van het schone en de deductie van het smaakoordeel verklaard. 4.2 De 'genesis' van het 'discordant akkoord' in de 'analyse van het verhevene' Kant eindigt paragraaf 22 met de vooronderstelling van een 'common sense' en gaat vervolgens over tot de 'analyse van het verhevene', om daarna terug te keren naar de 'deductie van het smaakoordeel' dat weer gericht zal zijn op het 'schone' en niet op het 'verheven'. De 'analyse van het verhevene' lijkt daarom niet zo veel te maken te hebben met het probleem van smaak. Maar toch behandeld Kant de uitspraak 'dit is verheven' als een esthetisch smaakoordeel. Net als het smaakoordeel van het schone is ook het smaakoordeel van het verhevene reflectief en ook dit smaakoordeel is gebaseerd op het gevoel. In het reflectieve smaakoordeel van het schone werd het vrije spel tussen de verbeeldingskracht en het verstand tot stand gebracht door de vorm van het schone object, maar in de aanschouwing van het verhevene wordt het vormeloze weerspiegeld. 47 De verbeeldingskracht bevindt zich niet in een vrij spel met het verstand, maar wordt gerelateerd aan de boven de zinnelijkheid verheven faculteit: de rede. Wanneer de verbeeldingskracht tracht om de veelvoud in de ervaring te vatten (vorm te geven aan de veelvoud), maar dit niet voor elkaar krijgt, omdat dat wat ervaren wordt te groot is of te machtig is om te kunnen vatten, dan ontstaat er een onbehaaglijk gevoel doordat de verbeeldingskracht wordt geconfronteerd met zijn maximum. 48 Het verhevene is alleen te aanschouwen in het schrikwekkende in de natuur: de oceaan in een storm, hoge rotsachtige gebergten. Het verhevene is 'tegenstrijdig voor het oordeelsvermogen en gewelddadig tegenover de verbeeldingskracht'. 49 Ook het smaakoordeel van het verheven is gefundeerd op een gevoel maar nu is het een gevoel van onbehagen. 50 De verbeeldingskracht probeert met al zijn macht de gepresenteerde veelvoud in de ervaring te vatten, door een activiteit die Kant comprehensie noemt, maar deze activiteit kan maar tot zo ver gaan en daarna zinkt de verbeeldingskracht terug in zichzelf. 51 Maar wanneer de verbeeldingskracht zich verliest in de oneindige chaos in de natuur, ervaart het een nieuwe, ongekende vrijheid omdat het erachter komt dat er een faculteit is die hem tot deze limiet duwt en zelf boven al dit natuurgeweld verheven is: de faculteit van het bovenzinnelijke; de rede. Een van de definities van het verhevene die Kant geeft is: Sublime is what even to be able to think proves that the mind has a power surpassing any standard of sense. 52 De rede duwt de verbeeldingskracht tot het uiterste van zijn kunnen, waardoor de verbeeldingskracht zichzelf verliest, en daarmee een glimp ontvangt van het bovenzinnelijke domein van de vrijheid. Deze nieuwe activiteit van de verbeeldingskracht is de negatieve presentatie van het bovenzinnelijke. Uiteindelijk is het de rede die de verbeeldingskracht tot zijn maximum brengt. 47 CJ, CJ, CJ, CJ, Imagination is inadequate for exhibiting the idea of a whole, [a feeling] in which imagination reaches its maximum, and as it strives to expand that maximum, it sinks back into itself, but consequently comes to feel a liking [that amounts to an] emotion [rührendes Wohlgefallen]. in CJ, CJ, 25 16