6. NIET-KLASSIEKE OpLOSSINGEN

Transcriptie

1 6. NIET-KLASSIEKE OpLOSSINGEN LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

2 LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

3 NIET-KLASSIEKE OPLOSSINGEN We betoogden dat we de meetbare toegevoegde waarde via een aantal klassieke recepten moeten verhogen, zoals een stĳging van de productiviteit en de werkzaamheidsgraad. Toch zal dat niet volstaan om het volledige welvaartscontract pensioenen worden volledig uitbetaald, leningen worden tot de laatste euro afbetaald te honoreren. Daarvoor is de meetbare groei, nodig om die contracten na te komen, te laag. Toch hoeft dit niet tot groot welvaartsverlies te leiden, aangezien er dankzĳ de nieuwe technologie en diensten heel wat niet-meetbare toegevoegde waarde gerealiseerd wordt en aangezien die in de toekomst nog meer zal toenemen. Het komt er dan op aan die niet-meetbare toegevoegde waarde te maximaliseren. Nietmeetbare toegevoegde waarde verhogen doen we vooral door ondernemerschap (groot en klein) te stimuleren, in combinatie met een performante overheid die coördineert (maar minder organiseert). Daarnaast zullen we nog meer initiatieven nodig hebben die zich ergens tussen vrĳwillig engagement en verenigingsleven bevinden (de zogenaamde peer-to-peer-initiatieven waarbĳ mensen vrĳwillig diensten of producten uitwisselen). 125 Ondernemerschap speelt hier een cruciale rol, omdat ondernemers het best geplaatst zĳn om nieuwe opportuniteiten en behoeften te detecteren. Daartoe kunnen ze diensten, producten en een betaalmodel ontwikkelen. De behoeften zullen vanuit een macroperspectief veel moeilĳker te detecteren zĳn dan in een industriële samenleving, waar je de productiebehoeften in aantallen geproduceerde auto s, huizen of televisietoestellen kunt vertalen. In een hoogtechnologische, postindustriële samenleving is het behoefteproces moeilĳker te bepalen. Hoeveel apps zĳn er nodig? Welke app wordt succesvol, welke fusie van een klassieke ambacht met iets hoogtechnologisch wordt belangrĳk? Welke deelformule slaat echt aan? Laat dat vooral door een groot aantal goed opgeleide ondernemers uitzoeken. Bestaande bedrĳven hebben hier ook een rol te spelen. Door hun expertise en schaal kunnen ze nieuwe producten en diensten creëren die naast de klassieke toegevoegde waarde heel wat extra kwaliteiten herbergen die voor niet-meetbare financiële waarde zorgen. Een producent van aardappelchips die het vet- en zoutgehalte kan verlagen zonder aan de smaak te raken, levert in boekhoudkundige termen weinig meerwaarde, maar levert wel heel wat gezondheidsmeerwaarde. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

4 GROEI OF SCHAARSTE? Een autoproducent die erin slaagt een elektrische wagen te maken voor de kostprĳs van een klassieke wagen, levert in financiële termen niet zoveel extra waarde op, maar zorgt impliciet wel voor veel toegevoegde waarde. Naast ondernemerschap heb je ook een aantal out of the box -ideeën nodig om vraag en aanbod in een postindustriële samenleving in evenwicht te brengen. Vergrĳzing en uitkeringen: naar een reële resultaatsverbintenis 126 Het idee dat we ook moeten groeien in niet-financieel meetbare toegevoegde waarde houdt ook wel wat consequenties in. We beginnen met het meest ongewone idee. De mate waarin dat toegepast zal worden, hangt af hoeveel meetbare groei er nog zal zĳn. Maar als de financieel meetbare toegevoegde waarde in de toekomst te laag uitvalt om pensioenen en uitkeringen te betalen, zullen we een ander middel moeten inzetten om te vermĳden dat gepensioneerden massaal verarmen. De oplossing zou erin kunnen bestaan dat de overheid zich niet langer engageert om een vastgelegd pensioen in euro s uit te keren, maar wel garandeert dat er een bepaalde koopkracht tegenover ieder pensioen of iedere uitkering staat. Dat kan ze bĳvoorbeeld als er, dankzĳ technologie, voldoende diensten (bĳna) gratis gemaakt worden. Als openbaar vervoer zonder bestuurder rĳdt, kan het veel goedkoper aangeboden worden en kan een overheid bĳvoorbeeld minder pensioen in financiële termen uitkeren, maar wel een garantie bieden dat de gepensioneerde zich kan verplaatsen, bĳvoorbeeld via vouchers voor trein of tram. Hetzelfde geldt voor medische zorg. Dankzĳ technologie kan basisgeneeskunde (bĳvoorbeeld een smartwatch die constant allerlei gezondheidsparameters bĳhoudt en analyseert) veel goedkoper gemaakt worden, waardoor we minder geld kwĳt zullen zĳn aan de dokter. Deze optie is zoals gezegd vooral nodig in het geval dat de meetbare groei sterk tegenvalt terwĳl de niet-meetbare groei (bĳvoorbeeld zo goed als gratis technologie) wel toeneemt. Valt de meetbare groei tegen, dan is de vergrĳzing onmogelĳk te betalen in reële termen. Dat komt doordat het bedrag dat we aan pensioenen moeten geven, veel sneller stĳgt dan het bbp. Daardoor zou je toch aan een onhoudbaar hoge belastingdruk komen die iedereen die beroepsactief is, ontmoedigt om te ondernemen of te werken. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

5 NIET-KLASSIEKE OPLOSSINGEN Als alternatief zul je dan vooral de niet-meetbare groei uitdelen aan de bevolking en in het bĳzonder aan wie van een overheidsuitkering leeft. De welvaart van die personen zakt niet in reële termen, wel in financiële. Omdat dergelĳke oplossingen niet meteen populair zullen zĳn, is het belangrĳk dat we de meetbare groei nog altĳd zo hoog mogelĳk houden, zodat we slechts beperkt moeten overgaan tot een beleid waarbĳ we nominale geldbeloftes verlagen en omzetten in niet-meetbare toegevoegde waarde consumptie, eventueel via het uitdelen van vouchers. Wie tegen economische groei pleit, botst op dezelfde consequentie. Als er geen economische groei is, kun je nooit de pensioenbeloften in nominale termen nakomen. Je moet dan in de pensioenen gaan snĳden en in de plaats ervan andere zaken geven: 300 euro minder pensioen, maar wel voor een evenwaardig bedrag groenten plukken op de zelfplukboerderĳ. 127 Centrale banken investeren in infrastructuur Duitsland, België en de Verenigde Staten zĳn drie belangrĳke industrielanden die met hetzelfde probleem kampen: krakkemikkige openbare infrastructuur. Slecht onderhouden wegen en bruggen, schoolgebouwen die compleet uitgeleefd zĳn, verouderde nutsvoorzieningen De reden van de slechte staat van de openbare infrastructuur: onderinvesteringen vanuit de overheid, deels omdat ze haar geld vooral aan recurrente zaken uitgeeft (België) of te weinig budget heeft door te lage belastinginkomsten (Verenigde Staten). In de eerste plaats moeten overheden besparen en op die manier geld vrĳmaken om meer te investeren in de infrastructuur. Maar aangezien ze ook nog eens met stĳgende vergrĳzingskosten kampen én met een morrend kiespubliek, zal alleen maar besparen niet volstaan. Tegelĳkertĳd draait de economie verre van op volle capaciteit. De technologie laat een hoger productieritme toe en er is nog een vrĳ grote arbeidsreserve beschikbaar die nu niet actief is (zeker in België). Die overcapaciteit vertaalt zich zoals eerder gezegd in een erg lage inflatie. De centrale banken proberen die lage inflatie en dus de productiecapaciteit te verhogen via extreem lage rentes. Omdat dat niet voldoende is, injecteert men massaal veel geld in het financieel systeem. Dat leidt vooral tot hoge aandelenkoersen en ultralage rentes op obligaties. Het effect op de reële economie, en dus het LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

6 GROEI OF SCHAARSTE? verhogen van de productie, is tot nu toe beperkt, omdat het geld van de centrale banken vooral de financiële economie ondersteunt. Daarom zouden centrale banken beter rechtstreeks in de economie interveniëren om het productieritme te verhogen. Het meest extreme idee is helikoptergeld. Dat bestaat erin dat geld als het ware met een helikopter wordt uitgestrooid over de bevolking. In de realiteit zou iedereen dan een bepaald bedrag op zĳn rekening gestort krĳgen. De centrale bank kan dat, aangezien zĳ het monopolie op het drukken van geld heeft. 128 De achterliggende logica is dat mensen dat geld zullen consumeren en er dus meer vraag naar goederen zal ontstaan, waardoor het productieapparaat intenser gaat draaien. En daardoor zou de economie sneller draaien, met inflatie als gevolg. Het nadeel van dit beleid is dat burgers volledig vrĳ zĳn om te kiezen wat ze met het geld doen. Als ze het opsparen, is er weinig effect op de economie. Eveneens is er weinig impact op de lokale economie als ze het aan producten besteden die in het verre buitenland gemaakt worden. Bovendien is het helikopteridee politiek heel moeilĳk uitlegbaar. Aan de ene kant eis je (terecht) dat overheden besparen op lopende uitgaven, aan de andere kant geef je iedereen geld zonder tegenprestatie. Een betere variant op het idee is dat je de centrale bank rechtstreeks laat investeren in infrastructuurprojecten. Ze kan die investeringen dan koppelen aan bepaalde voorwaarden inzake het gevoerde budgettair beleid van een land. Als een land bepaalde doelstellingen haalt (die van land tot land kunnen verschillen), krĳgt het in ruil investeringen van de centrale bank. De centrale bank of een andere onafhankelĳke Europese instelling controleert in dit scenario onafhankelĳk of het project maatschappelĳk en economisch voldoende nut biedt. Zo vermĳd je dat dergelĳke politiek leidt tot nutteloze projecten die lokale politieke belangen moeten dienen. Denk maar aan de vele nutteloze bouwwerken in de jaren zeventig en tachtig in België. De centrale bank kĳkt er ook op toe dat de budgettaire ruimte die eventueel vrĳkomt op het overheidsbudget niet verkwist wordt in budgettaire cadeaupolitiek. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

7 NIET-KLASSIEKE OPLOSSINGEN Wie betaalt dan uiteindelĳk die projecten, denkt u wellicht. Iemand moet tenslotte toch de factuur betalen? Dat klopt, maar het is de ondercapaciteit van de economie die de factuur gaat betalen. We verklaren ons nader. Stel dat de bouwmachines in een bepaald land slechts op zeventig procent van de capaciteit draaien en dat twintig procent van de (potentiële) bouwvakkers werkloos thuis zit. Aangezien die machines er toch staan en we de arbeiders een of andere vergoeding betalen, kun je evengoed die machines voor negentig procent laten draaien en de bouwvakkers die niet werken aan het werk zetten. De centrale bank kan dit gratis geld in de economie pompen tot op het punt dat er weer meer kerninflatie ontstaat. Dit is het teken dat de economie weer op normale productiecapaciteit zit. Net door de beschreven technologische doorbraken ontstaat er heel wat extra capaciteit in het productieapparaat. Daardoor zal de inflatie lang laag blĳven, waardoor centrale banken voor een hele tĳd bepaalde infrastructuurinvesteringen kunnen ondersteunen. Op die manier kan er voor betere openbare wegen, infrastructuuraanpassingen met het oog op de klimaatverandering (zoals hogere dĳken) of de fossielarme energietransitie worden gezorgd. 129 Voor velen lĳkt dit idee nogal controversieel. Het maakt in hun ogen complete tovenaar-magiërs van de centrale bankiers. Die krĳgen daardoor veel te veel macht en moeten inspringen waar klassieke politici falen. En het beleid van centrale banken leidt tot enorme zeepbellen en een finale grote ontwaarding van het geld. In plaats daarvan zouden we volgens heel wat critici beter overschakelen naar een zeer waardevaste geldeenheid, zoals goud of eventueel bitcoins. We zĳn het erover eens dat er een zeer duidelĳk kader gecreëerd moet worden waarbinnen centrale banken dergelĳke politiek al dan niet kunnen voeren. Het gevaar op ontsporing en misbruik is reëel. Maar als centrale banken die vrĳheid niet krĳgen, geraak je nooit uit de paradox. Die paradox bestaat erin dat er enerzĳds een overschot aan de productiekant komt, terwĳl de vraag niet kan volgen, ook al is die vraag naar producten en diensten onderhuids groot. We kunnen perfect voldoende nieuwe wegen bouwen, maar de staat heeft geen geld om die wegen te bouwen. We kunnen voldoende rusthuizen bouwen, maar er is geen directe betalingsmanier om die ook gebouwd te krĳgen. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

8 GROEI OF SCHAARSTE? 130 Centrale banken, met hun monopolie op het creëren van geld, kunnen een belangrĳke schakel zĳn om die paradox te verkleinen. Zĳ kunnen de rol vervullen van een soort buyer of last resort. Ze kunnen de economie aanzwengelen door infrastructuur te laten bouwen die lokale overheden, gezinnen noch bedrĳven in het huidig bestel kunnen bouwen (omdat ze er zelf het geld niet voor hebben). Bovendien zĳn infrastructuurinvesteringen zinvoller dan het almaar verder interveniëren in de financiële markten of rentes naar negatieve zones duwen. Zo n beleid werkt nauwelĳks nog, omdat een negatieve rente sparen veeleer aanmoedigt dan ontmoedigt. Spaarders anticiperen immers op een lage (of geen) vergoeding op hun kapitaal en zullen nog meer gaan sparen. De Europese Centrale Bank koopt maandelĳks voor tachtig miljard euro effecten. Met een fractie van dat bedrag kun je zeer veel nuttige en duurzame infrastructuurinvesteringen in Europa bekostigen. Het zou de populariteit van de Europese Instellingen overigens ten goede komen. Bovendien werkt centralebankenbeleid dat alleen de rente en geldhoeveelheid viseert de ongelĳkheid in de hand. Het duwt vastgoedprĳzen en financiële activa namelĳk de hoogte in en vergroot de kloof tussen bestaande vastgoedbezitters en huurders. Negatieve inkomenstaks In hoofdstuk 4 verwierpen we expliciet het basisinkomen. Omdat het te duur is. Omdat de aanname dat er geen jobs meer zullen zĳn, verkeerd is. Volgens ons zĳn er betere en goedkopere manieren om inkomens te ondersteunen, armoede te bestrĳden en meer algemene toegevoegde waarde te creëren. Een negatieve inkomensbelasting is zo n instrument. Mensen met een heel laag beroepsinkomen krĳgen als het ware een negatief belastingtarief, waardoor ze geld van de belastingen krĳgen in plaats van dat ze belastingen moeten betalen. Daardoor ontvangen ze netto meer dan de brutoloonkost die ze voor hun werkgever hebben. De dienstencheque is een mooi voorbeeld van zo n systeem. In het verleden werd poetswerk in het zwart gedaan of deden gezinnen het volledig zelf. Een poetshulp aan de volledige correcte prĳs betalen is te duur voor de meeste gezinnen, ook al kunnen ze een poetsman of -vrouw goed gebruiken. Met een dienstencheque kunnen ze voor een betaalbare prĳs huishoudhulp inzetten, terwĳl de poetshulp een loon krĳgt dat volledig legaal is en boven de armoedegrens ligt. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

9 NIET-KLASSIEKE OPLOSSINGEN De winst is dubbel. Enerzĳds is de poetsvrouw veel beter af dan dat ze werkloos thuis zou zitten; anderzĳds is het gezin beter af omdat er meer tĳd vrĳkomt om andere dingen te doen. Er is een kostprĳs voor de belastingbetaler, maar die is veel kleiner dan de invoering van een basisinkomen. Bovendien moet je van de kostprĳs ook de werklozensteun aftrekken, die de staat niet meer uit hoeft te betalen. Het systeem van negatieve inkomenstaksen zou nog meer uitgebreid moeten worden bĳ mensen die nu niet arbeidsactief zĳn en om specifieke redenen (laaggeschoold, handicap, moeilĳk verleden ) opzĳ van de arbeidsmarkt staan. Er is volgens ons voldoende latente vraag zelfs bĳ een verdere automatiseringsgolf naar allerlei klussen die moeilĳk inzetbare arbeidsprofielen kunnen uitvoeren, maar waar er nu geen marktmatch is omdat de reguliere kostprĳs te hoog ligt. De maatschappelĳke winst van een gerichte uitbreiding van de negatieve inkomenstaks voor moeilĳke arbeidsprofielen is groot. Vooreerst wordt er meer gewerkt (er zĳn meer werknemers aan de slag), waardoor de toegevoegde waarde in brede zin toeneemt. Ten tweede hebben de mensen die dergelĳke jobs uitvoeren een hoger loon dan wanneer ze een uitkering krĳgen, en hebben ze veel minder kans om arm te zĳn. Ten derde kan het ook een opstap naar regulier werk zĳn. 131 De kostprĳs is beperkt, aangezien de meeste van die mensen nu een uitkering ontvangen en we die toelage vervangen door een aanvullend arbeidsinkomen dat lager uitvalt dan de uitkering. De werknemer is beter af, aangezien de som van het loon dat hĳ ontvangt en de negatieve belasting hoger is dan een uitkering. Ook uit internationaal onderzoek blĳkt dat dergelĳke systemen goed werken om mensen uit de armoede te halen of te houden⁶ en dat het de arbeidskans voor risicogroepen verhoogt. Wel moet je ervoor zorgen dat het systeem goed in elkaar zit. Je mag de vraagprĳs niet te laag zetten (wat bĳvoorbeeld met de dienstencheque initieel het geval was) en je mag geen nieuwe arbeidsvallen creëren waardoor werknemers te weinig incentive krĳgen om uit dit systeem te stappen. In België bestaat dit systeem gedeeltelĳk (dienstencheques, maatwerkbedrĳven, doelgroepenkortingen), maar is het zacht uitgedrukt voor verbetering vatbaar. Een van de grote nadelen is dat de staatstructuur niet gemakkelĳk toelaat dat je gaat schuiven met budgetten. Vlaanderen kan het uitgespaarde werkloosheidsgeld (een federale bevoegdheid) bĳvoorbeeld niet integraal inzetten om een negatieve inkomenstaks te financieren. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

10 GROEI OF SCHAARSTE? CO2- en congestietaks In een wereld die toegevoegde waarde wil maximaliseren, moet werken aantrekkelĳker worden. Dat kan door lagere lasten op arbeid. We financieren die het best via een verschuiving van belastingen op CO2-uitstoot en congestie. Een globale of Europese CO2-taks en een congestietaks zĳn twee belangrĳke belastingen die extra inkomsten genereren en maatschappelĳk gunstige neveneffecten hebben. 132 Een CO2-taks zou een goed alternatief zĳn voor het huidige Emissions Trading System (ets). Zo n taks heeft enkel op globaal of minstens Europees niveau zin, moet door de eindgebruiker betaald worden en moet ook het huidige systeem vervangen. Het ets gaat niet uit van een vaste taks, maar van een uitstootplafond van CO2-emissies. Die uitstootrechten worden door overheden geveild onder CO2- intensieve sectoren, waarbĳ het veilingsmechanisme bepaalt wat de prĳs van een ton CO2 is. Geleidelĳk wordt het plafond verlaagd, waardoor de CO2-prĳs zou moeten stĳgen. Het huidige ets vertoont echter heel wat manco s. Vooreerst is het systeem beperkt tot een aantal grote, Europese energie-intensieve sectoren. De rest van de wereld en heel wat andere industrieën doen niet mee. Bovendien is de huidige prĳs te laag om voor een andere technologiemix te kiezen (bĳvoorbeeld gascentrales tegenover steenkoolcentrales). Anderzĳds is de prĳs nu al te hoog voor bepaalde CO2-intensieve sectoren, waardoor concurrenten uit landen waar ets niet geldt Europese spelers uit de markt prĳzen. Dat noemen we de zogenaamde carbon leakage. Beter is ets te begraven en te vervangen door een CO2-prĳs die door de eindgebruiker betaald wordt. CO2-taksen worden daardoor zowel op Europese als buitenlandse (bĳvoorbeeld Chinese) producten geheven. Bovendien wordt de CO2-uitstoot van het transport mee in rekening gebracht, wat lokale productie moet stimuleren. Een product dat op een milieuonvriendelĳke manier in een ver land werd geproduceerd, wordt op die manier duurder dan een product dat dichterbĳ via een energiezuinig proces is geproduceerd. Via een CO2-taks creëer je meer stimulansen om voor de minst CO2-uitstotende technologie te kiezen en heb je niet het probleem van concurrentie uit landen die geen ets-systeem kennen. Door de taks bĳ de consument te leggen, geef je hem de keuze om telkens voor het CO2-vriendelĳkste product te kiezen. Je kunt dit principe dan ook uitbreiden naar diensten zoals transport, wat productie dicht LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15

11 NIET-KLASSIEKE OPLOSSINGEN bĳ de eindklant stimuleert. Bovendien geeft een CO2-taks aan een overheid ook een stabielere stroom van inkomsten dan het huidig ets, waarbĳ de prĳs van CO2 sterk schommelt. Het grootste nadeel van een CO2-taks is dat de berekening van de CO2-inhoud van een product of dienst niet zo eenvoudig is. Maar daar moet nieuwe technologie bĳ helpen. Een congestietaks is eveneens wenselĳk. Want in onze wereld van overvloed is er een product nog echt schaars: ruimte in dichtbevolkte gebieden. Vooral op de wegen uit zich die schaarste aan ruimte voor (vracht)wagens en dus in structurele files. Op dit moment worden wagens en vrachtwagens vooral via accĳnzen en btw op brandstof belast. Maar in het geval van elektrische wagens dreigt een deel van de milieutaks weg te vallen die op motorbrandstoffen wordt geheven, terwĳl er wel nog files zullen zĳn en de wegen om onderhoud blĳven vragen. Daarom creëer je het best een taks waarbĳ de gebruiker betaalt voor het gebruik van de weg. De prĳs fluctueert in de loop van de dag. In de spits is de congestietaks hoger. In het buitenland zĳn er al enkele geslaagde voorbeelden. Vooral Londen slaagde er dankzĳ een congestietaks in het fileprobleem sterk in te perken. 133 Dankzĳ nieuwe technologie zou je het probleem nog meer kunnen verfijnen: voor het weggebruik in zĳn geheel kunnen laten betalen en prĳzen laten schommelen naargelang het tĳdstip, het soort weg en de afgelegde afstand. Een overheid die waar voor haar geld biedt De overheid zal een belangrĳke rol spelen om de paradox op te lossen. Ze moet niet alleen een beleid voeren dat de financieel meetbare toegevoegde waarde maximaliseert, ze speelt ook een grote rol om de niet-meetbare toegevoegde waarde te verhogen. Dat moet ze niet doen door allerlei taken op zich te nemen, maar wel haar kerntaken en haar rol als regisseur optimaal te spelen. In de discussie tussen links een zo groot mogelĳke overheid en rechts een zo klein mogelĳke overheid zetten wĳ het idee van de efficiënte overheid. Een overheid die waar voor haar belastinggeld biedt. Dat hoeft niet per se een grote, noch een kleine overheid te zĳn. LC Groei of schaarste finaal3.indd /01/17 08:15