Voorwoord. Het rapport is ook beschikbaar op

Transcriptie

1 Tuberculoseregister België 2003

2 Voorwoord Dit rapport over het tuberculoseregister van België bevat de beschrijving van de in 2003 opgespoorde tuberculosepatiënten en de behandelingsresultaten van de patiëntencohort die geregistreerd werd in De tuberculoseregisters van het Vlaams, Waals en Brussels Gewest konden bijeengevoegd worden dankzij de goede samenwerking van de Vlaamse Vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg (VRGT) en zusterorganisatie Fonds des Affections Respiratoires (FARES) met de Vlaamse en Franse Gemeenschap, de Brusselse Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie en de referentielaboratoria van het netwerk voor de surveillance van de tuberculoseresistentie. Wij wensen alle medewerkers te bedanken die door hun inspanning dit jaarrapport mogelijk gemaakt hebben en speciaal Patrick de Smet die instond voor de validatie en de analyse van de gegevens. Specifiek willen we hierbij ook de verpleegkundigen bedanken die instonden voor de datacollecties in de provincies. - In het Vlaams Gewest gebeurde dat door de medewerkers van de provinciale gezondheidsinspecties van de Vlaamse Gemeenschap: Hilde Boeckx, Chantal Dehollogne, Hilde De Schrijver, Katrien Mathys, Karel Roten, Linda Vandewalle en Jacqueline Van Herreweghe. Verder bedanken we hier de andere medewerkers van de gezondheidsinspecties van de Vlaamse Gemeenschap evenals de gezondheidsinspecteurs. - In het Waals Gewest werden de gegevens verzameld door de verpleegkundigen van de FARES: Catherine Biquet, Annette Coulée, Marie-Laure Dumont, Anne Gob, Catherine Hautot, Magguy Henrotte, Monique Jacqmard, Christiane Lecomte, Bernadette Meuris, Cécile Obee, Colette Thunus, Isabelle Charlier en alle verpleegkundigen van de 9 dispensaria van de provincie Namen. - In het Brussels Gewest zorgden Veronique Vande Gucht, Veerle Vansand, Joke Catrysse en Steven Willems van de VRGT en Catherine Biquet, Sabrina Delmeulle, Marie-Carle Nachez, Liliane Robert, Nadia Segers en Dominique Violon van de FARES voor de dataverzameling. Graag horen we van jullie suggesties met betrekking tot de inhoud of de vorm van dit rapport! Aarzel niet ons te contacteren voor meer informatie. Dr. An Aerts Directeur VRGT Dr Maryse Wanlin Medisch directeur FARES Het rapport is ook beschikbaar op Overname uit dit rapport is toegestaan mist uitdrukkelijke bronvermelding, Brussel januari 2005

3 Inhoud Samenvatting Inleiding Methode gebruikt voor de gegevensanalyse van het Belgisch tuberculoseregister in 2003 Analyse van het tuberculoseregister van België in 2003 Distributie volgens leeftijd, geslacht en nationaliteit Gestandaardiseerde leeftijdsspecifieke tuberculose-incidentie per gewest Geslachtsspecifieke tuberculose-incidentie per gewest Geografische spreiding van de tuberculose Tuberculose bij populatiegroepen met hoog risico voor tuberculose Trends in de tuberculoseaangiftes over de laatste decennia in België Evolutie van de bruto tuberculose-incidentiedensiteit in België Evolutie volgens nationaliteit Evolutie per gewest Evolutie in de grootsteden Evolutie per leeftijdsgroep Lokalisatie van de tuberculose, 2003 Resistentie tegen eerstelijns tuberculostatica in België, 2003 Behandelingsresultaten van de patiëntencohort van 2002 Manier en plaats van diagnosestelling van tuberculosepatiënten, register 2003 Besluit Bijlagen TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. i

4 Samenvatting In 2003 daalde de tuberculose-incidentie (aantal nieuwe tuberculosepatiënten per inwoners per jaar) in België licht. Er werd aangifte gedaan van 10,9 nieuwe tuberculosepatiënten per persoon-jaren. In vergelijking met 2002 was de incidentie vooral gedaald bij Belgen in het Vlaams Gewest. Een derde (31,7%) van alle nieuwe tuberculosepatiënten werd in 2003 aangegeven in het Brussels Gewest, terwijl dat gewest slechts 10% van de algemene bevolking van België vertegenwoordigt. De mediane leeftijd van de tuberculosepatiënten was het laagst in het Brussels (34 jaar) en in het Vlaams Gewest (40 jaar). In totaal waren 63,5% van alle tuberculosepatiënten mannen. Meer dan de helft (53,9%) van de nieuwe tuberculosepatiënten in 2003 waren niet-belgen. De proportie allochtonen bij de tuberculosepatiënten was het grootst in het Brussels Gewest (72,6%). In het Vlaams Gewest waren er 10,7 maal meer allochtonen bij de tuberculosepatiënten dan in de algemene bevolking. In het Waals Gewest was die verhouding slechts 4,0 en in het Brussels Gewest 2,8. Bijna een vijfde van alle niet-belgische tuberculosepatiënten waren Marokkanen. Bij de Belgen steeg de tuberculose-incidentie in 2003 lineair met de leeftijd: bij 75-plussers werd er 9,0 maal vaker tuberculose gevonden dan bij kinderen tussen 0-14 jaar. Bij niet-belgen daarentegen had deze relatie in de drie gewesten een parabolische vorm met een maximum incidentie in de leeftijdsklasse van jaar. De tuberculose-incidentie bij kinderen van 0-4 jaar was opvallend hoog in België in Zij was het sterkst geconcentreerd bij allochtone kinderen (67,1/ ). Het Vlaams Gewest kende de laagste tuberculose-incidentie bij Belgen, terwijl het Waals Gewest de laagste incidentie kende bij niet-belgen. Bij Belgen kwam de laagste incidentie voor in de provincie West-Vlaanderen en bij niet-belgen in de provincie Henegouwen. De hoogste incidenties bij niet-belgen werden genoteerd in de provincies West-Vlaanderen en Antwerpen en in het Brussels Gewest. Wanneer asielzoekers niet meegerekend werden bij de niet-belgen, bleef de incidentie bij allochtonen het hoogst in de provincie Antwerpen en in het Brussels Gewest, maar daalde ze het sterkst in Limburg, West-Vlaanderen en Luxemburg. Dat betekent dat de niet-belgische patiënten in deze drie provincies vooral asielzoekers waren, terwijl in de provincie Antwerpen en in het Brussels Gewest ook andere subpopulaties de groep van niet- Belgen met hoog risico voor tuberculose uitmaakten. Vooral de steden Brussel en Antwerpen kampten met hoge tuberculose-incidenties in In Brussel bereikte de incidentie hetzelfde niveau als in 1988 (36,1/ ) en in Antwerpen was deze 24,1/ in De tuberculose in deze steden was er ongelijk verdeeld en geconcentreerd in bepaalde deelgemeentes: telkens werd ongeveer 60% van alle tuberculosepatiënten, aangegeven in slechts vier gemeentes. In Namen (6,6/ ), Gent (7,5/ ) en Brugge (10,3/ ) was de incidentie zelfs lager dan het nationale gemiddelde. In Luik bleef ze stabiel op 18,4/ in 2003 en in Charleroi nam de incidentie toe van 17,9/ in 2002 tot 20,0/ in TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 2

5 In 2003 behoorden 478 (42,4%) tuberculosepatiënten in België tot één van de hoge risicopopulaties voor tuberculose: 16% waren sociaal marginalen, 16% asielzoekers, 5% illegalen en 2% gevangenen. Ook werd bij 7% van de patiënten alcoholisme als risicofactor geregistreerd en hadden 6% van de aangegeven tuberculosepatiënten in 2003 een co-infectie met HIV. Een totaal van 75,1% (n=847) van alle tuberculosepatiënten leden aan de pulmonale vorm van de ziekte, waaronder 7 patiënten met tuberculose van de larynx of bovenste luchtwegen. Van deze patiënten hadden 47,5% een positief sputum bij direct microscopisch onderzoek en 81,5% bij kweek. In 2003 waren 1,1% van de tuberculosepatiënten met positieve sputumcultuur en beschikbaar antibiogram besmet met de multidrug-resistente tuberkelbacil (resistent tegen ten minste isoniazide en rifampicine) en was 7,5% isoniazide-resistent. Resistentie kwam meer voor bij niet- Belgen. In de multivariaat analyse van de data van het Brussels en het Waals Gewest van was het feit asielzoeker te zijn een onafhankelijke risicofactor voor resistentie (de Vlaamse data werden uitgesloten uit deze analyse omdat over de voorbije jaren teveel gegevens over de gevoeligheidstests en de tuberculosevoorgeschiedenis ontbraken). Van de patiëntencohort aangegeven in 2002 kon 76,4% zijn behandeling beëindigen met positief resultaat (genezen met of zonder bacteriologische bevestiging). De mortaliteitsgraad bleef hoog (12,6%). Het merendeel van de overlijdens trad op tengevolge van een andere oorzaak dan de tuberculose. Het positief behandelingsresultaat was beter voor niet-belgische patiënten (80,4%) dan voor Belgische (73,3%) (p=0,03), mede door het verschil in mortaliteit (19,3% bij Belgen en 4,2% bij niet-belgen). De hogere mortaliteit bij Belgische tuberculosepatiënten reflecteerde waarschijnlijk de hogere leeftijd van deze groep (bijlage 1) en het meer frequent voorkomen van ernstige comorbiditeit. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 3

6 Inleiding In 2003 werd in België aangifte gedaan van tuberculosepatiënten, waardoor de jaarlijkse incidentie daalde tot 10,9 nieuwe tuberculosepatiënten per inwoners. Terwijl de incidentie in het Vlaams Gewest aanzienlijk daalde (7,6/ ), bleef ze in het Waals Gewest vergelijkbaar met vorig jaar (9,4/ ). Het was opnieuw de bevolking van het Brussels Gewest die de hoogste tuberculose-incidentie kende in 2003 (36,1/ persoon-jaren). Opvallend is dat een derde (31,7%) van alle patiënten in het Belgische tuberculoseregister van 2003 aangegeven werd in het Brussels Gewest, dat slechts een tiende van de totale bevolking van België vertegenwoordigt. Verder werden 40,3% van de patiënten geregistreerd in het Vlaams Gewest en 28,0% in het Waals Gewest (tabel 1). Tabel 1. Tuberculoseaangiftes in België, N (%) Tuberculose-incidentie per inwoners Vlaams Gewest 454 (40,3%) 7,6/ Brussels Gewest 358 (31,7%) 36,1/ Waals Gewest 316 (28,0%) 9,4/ Totaal (100,0%) 10,9/ Van de patiënten werden er 699 (62,0%) als nieuwe patiënten 1 geregistreerd en 97 (8,6%) als eerder behandelde. Voor 332 (29,4%) patiënten was de voorgeschiedenis van tuberculose onbekend. Meer dan de helft (53,9%, n=608) van de in 2003 aangegeven patiënten waren niet-belgen. Vorig jaar bedroeg dat percentage 50,5% en in 1991 nog slechts 18%. In 2003 was de globale tuberculose-incidentie bij Belgen 5,5/ en bij niet-belgen 71,5/ Wanneer asielzoekers met tuberculose niet bij de niet- Belgische patiënten gerekend werden, 2 bedroeg de incidentie bij niet-belgen nog 44,0/ in De drie grafieken in figuur 1a, b en c geven de bruto-incidenties weer, evenals de incidenties gestandaardiseerd voor leeftijd en geslacht 3, na stratificatie per nationaliteit en gewest. Enkel de gestandaardiseerde incidenties laten vergelijkingen toe in tijd en ruimte; in de grafieken worden ze voorgesteld met hun 95% betrouwbaarheidsinterval. - In vergelijking met 2002 was in 2003 enkel de afname van de incidentie bij Belgen in het Vlaams Gewest (Rate Ratio 0,7 [0,6-0,9]; p<0,001) significant (figuur 1a). - De incidentie bij niet-belgen in het Brussels Gewest die in 2002 significant toenam (p=0,007), daalde opnieuw in 2003 maar niet op een statistisch significante wijze (figuur 1b). - De overige incidentiefluctuaties tussen 2001 en 2003 waren niet significant: noch de daling bij Belgen in het Waals en Brussels Gewest (figuur 1a) noch die bij niet-belgen in het Vlaams en Brussels Gewest, noch de stijging bij niet-belgen in het Waals Gewest (figuur 1b). 1 Nieuwe patiënt: volgens de Wereld Gezondheidsorganisatie is dit een patiënt die voordien nooit of minder dan één maand behandeld werd voor tuberculose. In het tuberculoseregister van 2003 echter werd enkel de voorgeschiedenis van tuberculose aangegeven. 2 Asielzoekers zijn immers ook niet bijgerekend in de noemer van de incidentiedensiteit aangezien deze populatie nog niet begrepen kan zijn in de bevolkingscijfers van Volgens de directe methode. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 4

7 20,0 18,0 16,0 14,0 BELGEN R1: Vlaams Gewest R2: Brussels Gewest R3: Waals Gewest / ,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 R R R R R R R R R BLBI 95% 7,3 5,9 4,3 18,7 18,7 16,4 8,8 8,7 7,5 OLBI 95% 5,9 4,7 3,3 12,7 12,9 11,0 6,8 6,7 5,7 % dir. std. 6,6 5,3 3,8 15,7 15,8 13,7 7,8 7,7 6,6 % bruto 6,6 5,4 3,9 15,4 15,6 13,4 7,6 7,5 6,5 PDES 9/2004 Figuur 1a. Evolutie van de tuberculose-incidentie per gewest van bij Belgen na directe standaardisatie 4 120,0 NIET-BELGEN R1: Vlaams gewest R2: Brussels gewest R3: Waals gewest 100,0 / ,0 60,0 40,0 20,0 R R R R R R R R R BLBI 95% 88,6 103,0 90,7 102,5 129,0 109,7 52,1 40,8 49,0 OLBI 95% 68,2 80,5 69,9 79,3 102,6 85,7 36,9 27,2 33,8 % dir. std. 78,4 91,7 80,3 90,9 115,8 97,7 44,5 34,0 41,4 % bruto 80,8 93,0 81,9 92,9 117,3 99,9 41,8 32,1 38,2 PDES 9/2004 Figuur 1b. Evolutie van de tuberculose-incidentie per gewest van bij niet-belgen na directe standaardisatie De afname van de incidentie bij niet-belgen in het Brussels Gewest dit jaar was wel significant wanneer asielzoekers niet meegerekend werden: van 2002 tot 2003 daalde de bruto tuberculose-incidentie bij allochtonen met 24,1% (Rate Ratio 0,76 [0,6-0,9]; p=0,007) (figuur 1c) in plaats van met 14,8% wanneer asielzoekers wel meegerekend werden (figuur 1b). 4 BL: Bovenste limiet van het 95% betrouwbaarheidsinterval / OL: Onderste limiet van het 95% betrouwbaarheidsinterval. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 5

8 100,0 90,0 R1: Vlaams gewest R2: Brussels gewest R3: Waals gewest 80,0 / ,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 R R R R R R R R R BLBI 95% 54,2 68,3 56,3 74,9 99,5 76,1 28,7 20,8 25,8 OLBI 95% 38,4 50,2 40,1 55,1 76,4 56,2 17,8 11,8 15,4 % dir.std. 46,3 59,2 48,2 65,0 87,9 66,1 23,2 16,3 20,6 % bruto 47,3 60,0 49,2 65,5 88,1 66,9 22,3 16,7 20,1 PDES 9/2004 Figuur 1c. Evolutie per gewest van de tuberculose-incidentie van bij niet-belgen exclusief asielzoekers De evolutie over de voorbije jaren en trends in de tuberculose-incidentiedensiteit per gewest, geslacht, leeftijd en nationaliteit worden beschreven in het hoofdstuk Trends in de tuberculoseaangiftes over de laatste decennia. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 6

9 Methode gebruikt voor de gegevensanalyse van het Belgisch tuberculoseregister in 2003 Omwille van de grote verschillen in tuberculose-epidemiologie bij autochtone en allochtone bevolkingsgroepen in België, worden de resultaten van de analyses ook dit jaar afzonderlijk voorgesteld voor deze subpopulaties. Tabel 2 toont de proportie Belgen en niet-belgen bij de tuberculosepatiënten in de drie Belgische Gewesten in In het Brussels Gewest waren de meerderheid (72,6%) van de tuberculosepatiënten allochtonen, in het Vlaams Gewest net de helft (50,7%) en in het Waals Gewest kwam nog 62,7% van alle tuberculose voor bij Belgen. Tabel 2. Tuberculosepatiënten met Belgische en niet-belgische nationaliteit in 2003 Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest Totaal Belgen 224 (49,3%) 98 (27,4%) 198 (62,7%) 520 (46,1%) Niet-Belgen 230 (50,7%) 260 (72,6%) 118 (37,3%) 608 (53,9%) Totaal Dezelfde methode als in 2002 werd gebruikt voor de data-analyse van het register van 2003: - Met de gegevens van 2003 werden incidentiedensiteitsratio s berekend, na standaardisatie volgens Mantel (midr). Op die manier kan de heterogeneïteit van de registergegevens (verschillen tussen populatiegroepen) gepreciseerd en statistisch gekwantificeerd worden. 6 - Voor deze analyse wordt telkens een referentiepopulatie gekozen waarmee subgroepen binnen de bevolking vergeleken worden. Meestal gaat het dan om de groep met de laagste tuberculose-incidentie. Dergelijke associatiemetingen laten beter toe om de omvang en de vorm van bepaalde relaties te beoordelen. 5 Tuberculosepatiënten worden geklasseerd als Belg (autochtoon) of niet-belg (allochtoon) op basis van de nationaliteit zoals ze geregistreerd werd in het Belgisch tuberculoseregister. 6 Mantel N., Brown C., Byar D. Tests for homogeneity of effect in an epidemiologic investigation. Am J Epidemiol 1977; 106(2): TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 7

10 Analyse van het tuberculoseregister van België in 2003 Spreiding van de tuberculose volgens leeftijd, geslacht en nationaliteit Tabel 3 vergelijkt de spreiding van leeftijd, geslacht en nationaliteit in de algemene bevolking met die van de tuberculosepatiënten aangegeven in Leeftijd De gegevens in tabel 3 illustreren hoe de leeftijdsspreiding bij tuberculosepatiënten in 2003 verschilde van die in de algemene bevolking en hoe dit het meest uitgesproken was in het Brussels Gewest. De modale leeftijdsklasse van de tuberculosepatiënten aangegeven in 2003 was die tussen jaar: deze groep omvatte 36,1% van alle patiënten. De mediane leeftijd van tuberculosepatiënten was het laagst in het Brussels Gewest (34 jaar). In het hele land was de mediane leeftijd significant lager bij allochtone (31 jaar) dan bij autochtone (53,5 jaar) patiënten. Bovendien was in 2003 de mediane leeftijd van patiënten in het Vlaams Gewest (40 jaar) opmerkelijk lager dan in het Waals Gewest (48 jaar). Geslacht In alle gewesten waren er proportioneel meer mannen bij de patiëntenpopulatie dan in de algemene bevolking: in 2003 waren in totaal 63,5% van alle tuberculosepatiënten aangegeven in België mannen. Nationaliteit De proportie allochtonen bij de tuberculosepatiënten was het hoogst in het Brussels Gewest (72,6%). Hoewel in het Waals Gewest dubbel zoveel allochtonen (9,2%) wonen dan in het Vlaams Gewest (4,7%), is de proportie niet-belgen onder de tuberculosepatiënten in Wallonië beduidend lager (37,3%) dan in het Vlaams Gewest (50,7%). De verhouding allochtone tuberculosepatiënten ten opzichte van allochtonen in de algemene bevolking was 10,7 (50,7% / 4,7%) in het Vlaams Gewest, 2,8 (72,6% / 26,2%) in het Brussels Gewest en 4,0 (37,3% / 9,2%) in het Waals Gewest. Niet-Belgen in het Vlaams Gewest blijven daarom 2,7 en 3,8 maal meer tuberculose vertonen dan die in het Waals respectievelijk Brussels Gewest. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 8

11 Tabel 3. Spreiding van leeftijd, geslacht en nationaliteit in de algemene bevolking* en bij de geregistreerde tuberculosepatiënten in België, 2002 Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest België Alg. Bev.** Patiënten** Alg. Bev. Patiënten Alg. Bev. Patiënten Alg. Bev. Patiënten Leeftijd 0-24 jaar jaar jaar 65 jaar Mediane leeftijd Totaal Belgen Vreemdelingen 28,6% 19,6% 30,4% 24,6% 30,7% 14,6% 29,5% 19,8% 28,9% 35,5% 32,2% 42,5% 28,1% 29,7% 29,0% 36,1% 25,1% 22,9% 21,6% 20,4% 24,4% 27,8% 24,5% 23,5% 17,4% 22,0% 15,9% 12,6% 16,8% 27,8% 17,0% 20,7% - 40,0-34,0-48,0-40,0-57,0-46,0-56,0-53,5-30,0-32,0-32,0-31,0 Geslacht Mannen 49,3% 65,6% 48,1% 57,5% 48,5% 67,1% 48,9% 63,5% Nationaliteit Allochtonen 4,7% 50,7% 26,2% 72,6% 9,2% 37,3% 8,2% 53,9% Totale bevolking * Nationaal Instituut van de Statistiek, cijfers van ** Alg. Bev.: algemene bevolking; Patiënten: tuberculosepatiënten geregistreerd in 2003 TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 9

12 De nationaliteiten van de allochtone tuberculosepatiënten aangegeven in 2003 zijn weergegeven in tabel 4. Dit jaar waren bij de niet-belgen in ons land opnieuw de meeste patiënten afkomstig uit Marokko, de DR Congo en Turkije. Tabel 4. Nationaliteiten van niet-belgische tuberculosepatiënten in 2003, België % n % n Marokko 17,8 108 Africa zonder specificatie 3,8 23 DR Congo 10,9 66 Italië 2,8 17 Turkije 5,8 35 Russische Federatie 2,3 14 Pakistan 4,8 29 China 2,1 13 India 4,8 29 Andere 41,1 250 Rwanda 3,9 24 Totaal 608 De vijf meest frequent voorkomende nationaliteiten van de niet-belgische tuberculosepatiënten verschillen erg tussen de gewesten (tabel 5). Niet-Belgische tuberculosepatiënten uit lage incidentielanden kwamen enkel voor in het Waals Gewest. Tabel 5. Top vijf van de nationaliteiten van niet-belgische tuberculosepatiënten, per gewest in 2003 Vlaams Gewest n=230 Brussels Gewest n=260 Waals Gewest n=118 Marokko (16,5%) Marokko (22,3%) DR Congo (21,2%) India (8,7%) DR Congo (13,8%) Marokko (10,2%) China (5,2%) Turkije (8,1%) Italië (9,3%) Turkije (4,3%) Pakistan (6,5%) Rwanda (5,1%) Pakistan (3,9%) Rwanda (4,2%) Russische Federatie (4,2%) TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 10

13 Gestandaardiseerde leeftijdsspecifieke tuberculose-incidentie per gewest, België 2003 Bij Belgen Figuur 2a toont hoe, na standaardisatie voor gewest en geslacht, de relatie tussen tuberculose-incidentie en leeftijd bij de bevolking met Belgische nationaliteit volkomen lineair was (R 2 =0,88). Personen ouder dan 75 hadden 9 maal meer tuberculose dan kinderen van 0 tot 14 jaar. In het Vlaams en het Waals Gewest steeg de tuberculose-incidentie dus met de leeftijd, maar figuur 2b illustreert hoe dat niet het geval was in het Brussels Gewest waar de incidentie zelfs iets lager was bij de 75-plussers dan bij personen van jaar. De cijfergegevens van de gestandaardiseerde leeftijdsspecifieke incidentiedensiteitsratio bij Belgen zijn bijgevoegd in bijlage 1. België (a) Brussels Gewest (b) , midr ,3 4,8 2, >=75 leeftijd midr 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1,8 2 1,8 1,3 1, >=75 leeftijd Figuur 2. Tuberculose-incidentiedensiteitsratio bij Belgen volgens leeftijd en gewest, 2003 (referentie: 0-14 jaar). a. voor België, na standaardisatie voor geslacht en gewest b. voor het Brussels Gewest, na standaardisatie voor geslacht TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 11

14 Bij niet-belgen In de drie gewesten had de relatie tussen leeftijd en tuberculose-incidentie bij de allochtone bevolking een parabolische vorm wanneer de vier eerste leeftijdsgroepen (tot 60 jaar) bekeken werden (R 2 =1,0) (figuur 3a). Allochtonen van jaar bvb. hadden ongeveer driemaal meer tuberculose (130,1/ ) dan die van 0-14 jaar (41,4/ ) of van jaar (45,8/ ). Bij de groep van 75-plussers was er een hernieuwde stijging van incidentie. In tegenstelling tot wat beschreven werd bij de Belgen, vertoonde de relatie tussen tuberculose en leeftijd bij de niet-belgen in het Brussels Gewest een gelijkaardige evolutie als in de twee andere gewesten (figuur 3b). Nochtans was de stijging van de incidentie in de leeftijdsgroep 75-plussers in Brussel meer uitgesproken dan bij de niet-belgen in het algemeen. De cijfergegevens van de gestandaardiseerde leeftijdsspecifieke tuberculose-incidentie bij niet-belgen zijn te vinden in bijlage 2. België (a) Brussels Gewest (b) 5 6 4,5 4 5 midr 3,5 3 2,5 2 3,2 1,8 1,3 midr ,8 2,6 1,5 1 0,5 0 1,0 1,3 1, ,8 1,7 1,0 1, >= >=75 leeftijd leeftijd Figuur 3. Tuberculose-incidentiedensiteitsratio s bij niet-belgen volgens leeftijd en gewest, 2003 a. voor België, na standaardisatie voor geslacht en gewest b. voor het BHG, na standaardisatie voor geslacht TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 12

15 Bij kinderen tussen 0 en 4 jaar Tuberculose bij kinderen onder de vijf jaar is een goede indicator voor recente transmissie van de tuberculose-infectie in de gemeenschap omdat tuberculose bij hen altijd het gevolg is van recente infectie. De incidentie bij kinderen uit deze leeftijdsgroep is bijgevolg een belangrijke parameter om te evalueren hoe efficiënt tuberculose bestreden wordt: elke tuberculosepatiënt jonger dan vijf wijst immers op een gemiste kans voor preventie. Tabel 6 toont de tuberculose-incidentie bij kinderen van 0 tot 4 jaar, per gewest. Niet-Belgische kinderen van die leeftijd (incidentie van 67,1/ ) hadden verhoudingsgewijs 25,8 maal (95% BI 12,7-54,2) meer tuberculose dan Belgische kinderen van dezelfde leeftijd (2,6/ ) in De verhouding tussen niet-belgen en Belgen bij de tuberculosepatiënten van deze leeftijd was het hoogst (42,0) in het Vlaams Gewest. In het Brussels en het Waals Gewest hadden allochtone kinderen van 0-4 jaar respectievelijk 7,5 en 24,9 maal meer tuberculose dan autochtone kinderen van die leeftijd. Hoewel het om een klein aantal kinderen gaat, was er in 2003 een belangrijke toename van de incidentie bij allochtone kinderen tussen 0 en 4 jaar: vorig jaar was die nog 39,7/ De stijging trad vooral op in het Waals (12,7/ in 2002) en het Brussels Gewest (44,2/ in 2002). Tabel 6: Tuberculose-incidentie bij kinderen van 0-4 jaar, 2003 Belgen Niet-Belgen N / (95% CI) N / (95% CI) Vlaams Gewest 4 1,4 (0,4 3,5) 8 58,8 (25,4-115,9) Brussels Gewest 6 11,3 (4,1-24,5) 11 84,4 (42,1-151,1) Waals Gewest 4 2,1 (0,6 5,4) 4 52,2 (14,2-133,6) België 14 2,6 (1,4 4,4) 23 67,1 (42,5-100,6) Ondanks succesvolle tuberculosebestrijding in België, treedt er mogelijk toch een belangrijke transmissie van tuberculose-infectie op in de allochtone gemeenschap. Met de huidige registergegevens (de datum van aankomst in België werd nog niet opgevraagd in 2003) is het echter niet mogelijk uit te maken hoeveel hiervan het gevolg is van transmissie vóór of na de aankomst in België. Na uitsluitsel van asielzoekers in de allochtone patiëntenpopulatie, bleven de incidenties bij niet-belgische kinderen in het Vlaams (58,8/ ), het Brussels (61,4/ ) en het Waals (39,1/ ) Gewest opvallend hoger dan bij Belgische kinderen. Het bestaan van een niet verwaarloosbare tuberculose-incidentie bij allochtone kinderen verantwoordt het opstarten van een veralgemeende periodieke tuberculoseopsporing bij nieuwkomers in de scholen (evenals bij hun ouders). TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 13

16 Geslachtsspecifieke tuberculose-incidentie per gewest, België 2003 Bij Belgen Tabel 7 toont een groot interregionaal verschil in de relatie tussen geslacht en tuberculose-incidentie bij Belgen (p χ 2 <0,001). Net als vorig jaar was het in 2003 opnieuw het Brussels Gewest dat het sterkst verschilde van de andere gewesten. Bij Belgen werden de grootste geslachtsratio s (mannen/vrouwen) geobserveerd bij 70-plussers in het Waals (midr: 4,5) en het Vlaams Gewest (midr: 3,9) en bij patiënten tussen jaar in het Brussels Gewest (midr: 3,7). Tabel 7. Incidentiedensiteitsratio s voor geslacht bij Belgen in 2003, gestandaardiseerd voor leeftijd en gewest n Mannen incidentie / n Vrouwen incidentie / midr* België 0-44 jaar 96 3,4 (2,8-4,2) 71 2,6 (2,1-3,3) 1,3 (1,0-1,8) jaar ,8 (9,2-12,7) 55 3,9 (3,0-5,0) 2,8 (2,1-3,8) >=70 jaar ,4 (18,4-27,1) 47 6,3 (4,8-8,4) 3,6 (2,6-5,0) Vlaams Gewest 0-44 jaar 46 2,8 (2,1-3,7) 21 1,3 (0,9-2,0) 2,1 (1,3-3,5) jaar 65 7,6 (5,9-9,7) 24 2,8 (1,8-4,1) 2,8 (1,8-4,3) >=70 jaar 49 17,0 (12,8-22,4) 19 4,4 (2,8-6,9) 3,9 (2,4-6,3) Brussels Gewest 0-44 jaar 21 9,6 (6,2-14,7) 25 11,6 (7,9-17,2) 0,8 (0,5-1,5) jaar 26 29,2 (19,9-42,9) 8 7,9 (4,0-15,8) 3,7 (1,8-7,7) >=70 jaar 8 21,8 (10,9-43,7) 10 14,3 (7,7-26,6) 1,5 (0,6-3,8) Waals Gewest 0-44 jaar 29 3,2 (2,2-4,6) 25 2,8 (1,9-4,1) 1,1 (0,7-1,9) jaar 56 13,4 (10,4-17,5) 23 5,1 (3,4-7,7) 2,6 (1,7-4,2) >=70 jaar 47 33,6 (25,3-44,7) 18 7,5 (4,7-11,9) 4,5 (2,7-7,4) * gestandaardiseerd per gewest Bij niet-belgen In tegenstelling tot wat waargenomen werd bij Belgen was de geslachtsratio erg homogeen bij de niet- Belgische patiënten. In het Waals Gewest werd het grootste overwicht aan mannen genoteerd bij de niet- Belgische tuberculosepatiënten (p=0,145). Tabel 8: Incidentiedensiteitsratio s voor geslacht bij niet-belgen in 2003, gestandaardiseerd voor leeftijd en gewest Mannen Vrouwen n incidentie n incidentie midr / / België (*) ,9 (75,8-93,0) ,2 (51,3-66,1) 1,5 (1,3-1,7) Vlaams Gewest (**) ,5 (79,1-110,4) 92 69,1 (56,4-84,8) 1,4 (1,1-1,8) Brussels Gewest (**) ,9 (98,0-134,8) ,6 (70,1-102,0) 1,4 (1,1-1,8) Waals Gewest (**) 80 49,8 (40,0-62,0) 38 25,6 (18,6-35,2) 2,0 (1,4-2,9) * gestandaardiseerd voor leeftijd en gewest ** gestandaardiseerd voor leeftijd TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 14

17 Geografische spreiding van de tuberculose in België, 2003 Dezelfde methode als voor de leeftijds- en geslachtsspecifieke incidentie werd gebruikt om de geografische spreiding van de tuberculose in België te bestuderen in Ook hier werden incidentiedensiteitsratio s berekend, gestandaardiseerd voor leeftijd en geslacht volgens de methode van Mantel (midr). Tabel 9 toont hoe bij Belgen de incidentiedensiteitratio respectievelijk 3,5 en 1,7 maal groter was in het Brussels en het Waals Gewest dan in het Vlaams Gewest (p<0,001). Omdat het de laagste incidentiedensiteit kende bij Belgen, werd het Vlaams Gewest hier als referentie gebruikt met een midr gelijk aan 1. Bij niet-belgen daarentegen was de tuberculose-incidentie het laagst in het Waals Gewest (midr: 1) en werd de incidentie in de andere gewesten daarmee vergeleken. In het Brussels Gewest was de incidentiedensiteit bij niet-belgen 2,4 maal en in het Vlaams Gewest 1,9 maal groter dan in het Waals Gewest. Terwijl de tuberculose-incidentiedensiteiten in het Brussels Gewest nog altijd erg verschillend zijn van de twee andere gewesten van ons land, tonen deze cijfers hoe het incidentieverschil bij niet-belgen in het Vlaams en Waals Gewest afnam ten opzichte van vorig jaar (midr bij allochtonen in het Vlaams Gewest was 2,7 in 2002). Tabel 9. Gestandaardiseerde tuberculose-incidentiedensiteitsratio s per gewest en nationaliteit, 2003 Belgen Niet-Belgen N incid/ midr n incid/ midr Vlaams Gewest 224 3,9 (3,4-4,5) 1, ,9 (72,0-93,2) 1,9 (1,6-2,4) Waals Gewest 198 6,5 (5,6-7,4) 1,7 (1,4-2,1) ,2 (31,9-45,7) 1,0 Brussels Gewest 98 13,4 (10,1-16,3) 3,5 (2,8-4,4) ,9 (88,5-112,8) 2,4 (1,9-2,9) Ook de provinciale tuberculose-incidentiedensiteiten werden vergeleken met een referentiewaarde (namelijk deze van de provincie met de laagste incidentie, waarvoor de midr gelijk gesteld werd aan 1). Voor de autochtone bevolking was West-Vlaanderen de referentieprovincie (vorig jaar was dat Antwerpen) en voor de niet-belgen was dat Henegouwen. Bij Belgen (referentieprovincie: West-Vlaanderen) De hoogste incidentie bij de autochtone bevolking werd gemeten in het Brussels Gewest (13,4/ ). In vergelijking met de provincie West-Vlaanderen hadden Belgen in het Brussels Gewest 5,1 maal meer actieve tuberculose. Verder hadden Belgen in de provincie Henegouwen 3,5 maal meer tuberculose dan Belgen in de provincie West-Vlaanderen (tabel 10). Tabel 10. Gestandaardiseerde tuberculose-incidentiedensiteitsratio s bij Belgen per provincie, 2003 n / midr Belgen West-Vlaanderen 31 2,8 (2,0-4,0) 1,0 Oost-Vlaanderen 40 3,0 (2,2-4,1) 1,1 (0,7-1,8) Luxemburg 10 4,2 (2,2-7,7) 1,6 (0,9-3,0) Waals Brabant 14 4,3 (2,5-7,2) 1,6 (1,0-2,6) Vlaams Brabant 43 4,5 (3,3-6,0) 1,6 (1,0-2,6) Antwerpen 71 4,6 (3,6-5,7) 1,7 (1,1-2,5) Namen 22 5,1 (3,4-7,7) 2,0 (1,3-3,4) Luik 48 5,2 (3,9-6,9) 2,0 (1,3-3,1) Limburg 39 5,3 (3,9-7,2) 2,0 (1,3-3,2) Henegouwen 100 9,2 (7,6-11,1) 3,5 (2,4-5,2) Brussels Gewest ,4 (11,0-16,3) 5,1 (3,5-7,4) TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 15

18 Het in kaart brengen van de gegevens uit tabel 10 (figuur 3a) verduidelijkt dat Belgen in het Brussels Gewest, Henegouwen, Namen, Luik en Limburg de hoogste tuberculose-incidentiedensiteiten kenden in Ongetwijfeld had dat te maken met een hogere prevalentie van chronische longaandoeningen in deze streken (lokalisatie van de koolmijnen, hogere prevalentie van rokers, ). 7 Figuur 3a. Incidentiedensiteitsratio s bij Belgen per provincie, 2003 Bij niet-belgen (referentieprovincie: Henegouwen) Bij de allochtone bevolking werd de hoogste incidentie genoteerd in de provincie West-Vlaanderen (131,1/ ). Vergeleken met allochtonen in de provincie Henegouwen hadden niet-belgen in die provincie 5,1 maal meer kans om actieve tuberculose te ontwikkelen. In het Brussels Gewest was dat 3,9 maal (tabel 11). Tabel 11. Gestandaardiseerde tuberculose-incidentiedensiteitsratio s bij niet-belgen per provincie, 2003 Niet-Belgen n / midr Henegouwen 33 22,8 (16,2-32,1) 1,0 (-) Waals Brabant 11 37,0 (20,5-66,8) 1,5 (1,1-2,0) Limburg 28 44,1 (30,4-63,9) 1,8 (1,1-3,0) Namen 9 49,0 (25,5-94,2) 2,0 (1,0-4,0) Luik 58 55,4 (42,8-71,6) 2,4 (1,6-3,6) Luxemburg 7 61,1 (29,1-128,2) 2,4 (1,2-5,0) Vlaams Brabant 39 64,3 (47,0-88,0) 2,4 (1,5-3,8) Oost-Vlaanderen 30 85,5 (59,8-122,3) 3,1 (1,9-4,9) Brussels Gewest ,9 (88,5-112,8) 3,9 (2,8-5,5) Antwerpen ,1 (86,9-127,1) 3,9 (2,7-5,6) West-Vlaanderen ,1 (89,9-191,2) 5,1 (3,2-8,0) 7Het relatief risico voor het ontwikkelen van tuberculose bij een geïnfecteerd persoon met een concomitante longaandoening zoals silicose bvb. is 30 en bij rokers is dat 4 (vergeleken met dat risico van een geïnfecteerd persoon zonder risicofactoren voor het ontwikkelen van tuberculose). TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 16

19 De kaart met de incidentiedensiteitsratio s bij niet-belgen in 2003 (figuur 3b) geeft een heel ander beeld van de tuberculose in België dan figuur 3a. In vergelijking met de provincie Henegouwen waren het nu vooral de provincies West-Vlaanderen, Antwerpen, Oost-Vlaanderen en het Brussels Gewest waar niet- Belgen de hoogste incidentiedensiteit voor tuberculose kenden. Figuur3b. Incidentiedensiteitsratio s bij niet-belgen per provincie, 2003 De provincie waar Belgen (na de bewoners van het Brussels Gewest) de hoogste incidentie kenden is Henegouwen (midr 3,5). Bij niet-belgen daarentegen kent deze provincie de laagste incidentie (midr 1). Hetzelfde fenomeen werd geobserveerd in de provincie West-Vlaanderen, maar op een omgekeerde manier: Belgen in West-Vlaanderen kenden de laagste incidentie van alle provincies (midr 1) en niet- Belgen de hoogste (midr 5,1). TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 17

20 Wanneer asielzoekers uitgesloten worden bij de niet-belgen, 8 blijven de provincies van het Vlaams Gewest (met uitzondering van Limburg) en het Brussels Gewest de hoogste incidentiedensiteiten noteren (figuur 3c). Tabel 12 toont hoe vooral in de provincies Limburg, West-Vlaanderen en Luxemburg de bruto tuberculose-incidenties bij niet-belgen zonder asielzoekers veel lager waren dan wanneer asielzoekers wel meegerekend werden. Ze daalden er respectievelijk met 75,0% (van 44,1 tot 11,0/ ) in Limburg, 74,1% (van 131,1 tot 34,0/ ) in West-Vlaanderen en 71,0% (van 61,1 tot 17,5/ ) in Luxemburg. Ook in de provincie Luik nam de bruto-incidentie bij deze groep af met 50,0% (van 55,4 tot 27,7/ ). In het Brussels Gewest lag de bruto-incidentie bij niet-belgen zonder de asielzoekers 33,0% lager dan bij niet-belgen inclusief asielzoekers. In de provincie Antwerpen was dat 23,6%. Dat wil zeggen dat bij de niet-belgische tuberculosepatiënten proportioneel minder asielzoekers voorkwamen in de provincie Antwerpen en in het Brussels Gewest dan in de provincies Limburg, West- Vlaanderen en Luxemburg. Door de gewijzigde bruto-incidentiedensiteiten bij niet-belgen traden enkele opvallende veranderingen op in de verhoudingen tussen provincies. De referentieprovincie met de laagste incidentie werd nu Limburg (midr:1). - In de provincie Antwerpen werd de hogere incidentiedensiteit bij niet-belgen nu nog geaccentueerd: allochtonen zonder inbegrip van asielzoekers in deze provincie hadden 7,2 maal meer kans op tuberculose dan allochtonen in de provincie Limburg. - In vergelijking met de provincie Limburg was de incidentiedensiteitsratio van het Brussels Gewest opmerkelijk lager (6,0) dan die van de provincie Antwerpen; de midr was echter verhoogd ten opzichte van de referentieprovincie. Deze toename was te wijten aan een minder belangrijke afname van de bruto-incidentie bij niet-belgen in het Brussels Gewest (33,0%) dan in de provincie Limburg (75,0%) wanneer asielzoekers uitgesloten werden. - Vergeleken met de provincie Limburg was de midr bij niet-belgen in de provincie Oost-Vlaanderen groter wanneer asielzoekers niet (5,4) dan wel (3,1) meegerekend werden. Deze afname was een gevolg van een grotere daling van de bruto-incidentie bij niet-belgen in Limburg (75,0%) dan in Oost- Vlaanderen (59%) na de uitsluiting van asielzoekers. Tabel 12. Gestandaardiseerde tuberculose-incidentiedensiteitsratio s bij niet-belgen zonder inbegrip van asielzoekers, per provincie, 2003 Niet-Belgen exclusief asielzoekers n / midr Limburg 7 11,0 (5,3-23,1) 1,0 (-) Henegouwen 21 14,5 (9,5-22,3) 1,3 (1,2-1,5) Namen 3 16,3 (5,3-50,6) 1,5 (1,0-2,2) Luxemburg 2 17,5 (4,4-69,8) 1,6 (1,1-2,2) Waals Brabant 7 23,6 (11,2-49,4) 2,2 (0,9-5,2) Luik 29 27,7 (19,2-39,8) 2,5 (1,7-3,8) West-Vlaanderen 7 34,0 (16,2-71,3) 3,1 (1,7-5,7) Vlaams Brabant 22 36,3 (23,9-55,1) 3,3 (1,9-5,5) Oost-Vlaanderen 21 59,8 (39,0-91,8) 5,4 (3,5-8,5) Brussels Gewest ,9 (57,6-77,6) 6,0 (5,0-7,3) Antwerpen 81 80,3 (64,6-99,9) 7,2 (5,2-9,8) 8 De noemer van deze midr is correcter aangezien asielzoekers niet in de bevolkingscijfers op zijn opgenomen. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 18

21 Figuur 3c. Incidentiedensiteitsratio s bij niet-belgen (exclusief asielzoekers) per provincie, 2003 Figuren 3 a, b en c illustreren hoe verschillend de provinciale spreiding van de tuberculose in België was in 2003 en hoe die geografische spreiding anders was bij de autochtone dan bij de allochtone bevolkingsgroepen. De kaart in figuur 3c toont bovendien dat vooral in Antwerpen, Oost-Vlaanderen en Brussel en in mindere mate ook in West-Vlaanderen en Vlaams-Brabant naast asielzoekers ook andere allochtonen deel uitmaken van de populaties met hoog risico voor tuberculose. Tuberculose in grootsteden: Brussel en Antwerpen In 2003 werd in Belgische steden met meer dan inwoners een incidentiedensiteit genoteerd van 25,3/ inwoners. In Brussel en Antwerpen was deze het hoogst (36,1 respectievelijk 24,1/ ). Specifiek voor het Brussels Gewest werd de incidentiedensiteit per gemeente berekend in 2003 (figuur 4). Dat liet toe de gemeentes te identificeren met de hoogste tuberculose-incidenties. Dit jaar spande Sint-Joostten-Node de kroon met een incidentie van 91,0/ inwoners. Verder hadden in 2003 nog vier andere gemeentes een incidentie van boven de 50/ : Anderlecht (58,8/ ), Brussel stad (56,6/ ), Sint-Jans-Molenbeek (52,5/ ) en Sint-Gillis (50,7/ ). Figuur 4 toont hoe in 2003 alle deelgemeentes van onze hoofdstedelijke regio een incidentie kenden die boven het gemiddelde van België lag, behalve Watermaal-Bosvoorde, Oudergem en Jette. De tuberculose-incidenties in St-Joost-ten-Node, Anderlecht en Brussel stad waren statistisch significant hoger dan de gemiddelde incidentie in de 19 Brusselse gemeentes. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 19

22 St Joost ten Node Anderl echt St Jans Brussel Molenb eek St Gillis Schaarb Gansho Etterbe Vorst Elsene Koekel eek ren ek berg OL BI95 % 56,3 44,2 44,8 37,5 31,8 31,6 17,0 22,6 13,4 14,1 3,6 5,8 3,2 5,0 7,3 4,7 1,5 0,8 0,1 32,5 BLBI 95% 139,2 76,8 70,6 71,5 76,8 57,3 77,8 60,1 48,0 37,5 51,5 34,6 45,0 35,7 26,1 27,7 21,1 24,9 22,8 40,0 / ,0 58,8 56,6 52,5 50,7 43,1 39,5 38,0 26,8 23,7 17,6 15,9 15,4 15,3 14,6 12,7 7,2 6,9 4,1 36,1 St Pieters Woluw St Agatha Berche Evere Ukkel St Lambre chts Figuur 4. Tuberculose-incidentiedensiteit per gemeente van het Brussels Gewest, 2003 Bovendien was de tuberculosemorbiditeit niet gelijk verdeeld in het Brussels Gewest: zo werden in ,5% (n=220) van alle tuberculosepatiënten aangegeven in slechts vier gemeentes: Brussel stad (79 patiënten), Anderlecht (n=54), Schaarbeek (n=47) en Molenbeek (n=40). Jette Ouderg em W Bosvoo rde 19 gemeen tes gemeentes OLBI95 % 55,4 30,4 23,6 10,8 11,9 7,2 8,1 9,3 1,5 1,5 1,6 0,6 0,1 0,0 19,1 BLBI95% 117,2 83,7 64,9 101,8 61,1 67,6 41,8 35,7 21,8 21,3 14,6 18,7 24,8 38,5 28,1 / ,1 52,3 40,5 39,8 29,6 26,4 20,3 19,4 7,5 7,3 5,7 5,2 4,4 0,0 24,1 Figuur 5. Tuberculose-incidentiedensiteit per postcode van de stad Antwerpen, 2003 Ook in Antwerpen is de tuberculose ongelijk verdeeld: hier werden 67,9% van de 109 in 2003 aangegeven tuberculosepatiënten, geregistreerd in slechts vier gemeentes: Antwerpen 6 (postcode 2060) (n=30), Antwerpen centrum (PC 2000) (n=17), Borgerhout (n=17), en Antwerpen 1 (postcode 2018) (n=10). TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 20

23 Tuberculose bij populatiegroepen met hoog risico voor tuberculose in 2003 Zoals in andere Westerse landen behoren ook in België, naast de contactpersonen van besmettelijke tuberculosepatiënten, voornamelijk migranten uit hoge prevalentielanden, gevangenen, sociaal marginalen en druggebruikers tot de bevolkingsgroepen die een verhoogd risico lopen voor tuberculose. Gezondheidspersoneel en andere personen werkzaam met deze risicogroepen hebben op hun beurt te maken met een verhoogd risico op tuberculose-infectie. Tabel 13 illustreert hoe in het Belgisch tuberculoseregister van 2003, 594 maal één van deze risicogroepen voorkwam op de aangiftes. Sociaal marginalen en asielzoekers beten de spits af, gevolgd door contactpersonen van besmettelijke tuberculosepatiënten en illegalen. In 2003 behoorden in totaal 478 (42,4%) van de aangegeven tuberculosepatiënten tot minstens één van deze groepen. 9 Tabel 13. Tuberculosepatiënten die behoren tot een hoog-risico bevolkingsgroep, België 2003 Sociaal marginalen 186 (16%) Asielzoekers 182 (16%) Contactpersonen van besmettelijke tuberculosepatiënten 99 (9%) Illegalen 52 (5%) Gezondheidswerkers 21 (2%) Personen werkzaam met hoog risicogroepen 20 (2%) Gedetineerden 17 (2%) Daklozen 17 (2%) Aantal keer dat een risicogroep vermeld werd op de tuberculoseaangiftes 594 Totaal aantal patiënten die behoorden tot minstens één risicogroep 478 (42,4%) Tabel 14 toont het aantal patiënten bij wie één of meer medische condities aangegeven werden die het relatief risico (RR) op tuberculose verhogen vergeleken met geïnfecteerde personen zonder risicofactor. 10 De sterkste risicofactoren voor tuberculose zijn HIV-infectie (RR 113) en AIDS (RR 170), gevolgd door langdurig gebruik van hooggedoseerde corticosteroïden (RR 20-74) en chronische longaandoeningen zoals bvb. silicose (RR 30). Nierinsufficiëntie verhoogt het risico op tuberculose met een factor 10 tot 25 en diabetes 2 tot 3,6 maal. Een persoon die ondervoed is (bvb. na gastro-intestinale heelkunde), heeft een RR van 2 tot 3 en iemand die rookt kent een RR van 4 voor tuberculose. In België waren in 2003 de meest voorkomende risicofactoren bij tuberculosepatiënten alcoholisme en HIVinfectie, evenals immuundepressie door ziekte of behandeling, ondervoeding en diabetes (tabel 14). Tabel 14: Patiënten met één of meer risicofactoren voor het ontwikkelen van tuberculose, België, 2003 Alcoholisme 82 (7%) HIV/AIDS 70 (6%) Immuundepressie door ziekte of behandeling 50 (4%) Ondervoeding 49 (4%) Diabetes mellitus 44 (4%) Fibrotische letsels op longfoto 37 (3%) Pneumoconiose (silicose) 30 (3%) Hoofd- of halscarcinoma, leukemie, lymfoma 17 (2%) Nierinsufficiëntie 17 (2%) Druggebruik 7 (1%) Aantal keer dat een risicofactor vermeld werd op de tuberculoseaangiftes 403 Totaal aantal patiënten met minstens één risicofactor 312 (27,6%) 9 In het Vlaams Gewest ging dat om 21,5% van de patiënten (n=98) en in het Brussels en het Waals Gewest respectievelijk om 56,7% (n=203) en 38,3% (n=121). 10 Health Canada. Canadian Tuberculosis Standards, 5th Edition. 2000: TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 21

24 Trends in de tuberculoseaangiftes over de laatste decennia in België Evolutie van de bruto tuberculose-incidentiedensiteit in België Figuur 6 toont de tuberculose-incidentiedensiteit in België zoals ze geregistreerd werd sinds het begin van de jaren tachtig. De curve daalde tot in Sindsdien bleef de incidentie zowat stabiel tot in 2002 (12,7/ in 2002). In 2003 daalde ze echter opnieuw tot 10,9/ persoon-jaren , , ,2 21, ,8 19,2 18 incidentie/ ,1 16,6 15,8 14,6 13,314,915,1 13,6 13,3 12,711,8 12,412,812,9 12,7 10, projectie gemeten waarden Figuur 6: Evolutie van de bruto tuberculose-incidentie in België, TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 22

25 Evolutie volgens nationaliteit Figuur 7 toont hoe de tuberculose-incidentiedensiteit in ons land een verschillende evolutie doormaakte bij Belgen en bij niet-belgen. Het is de combinatie van een dalende incidentie bij Belgen en een stijgende bij niet- Belgen die de bruto tuberculose-incidentie in ons land bepaalt. Bij Belgen bleef de tuberculose-incidentie steeds dalen van 16,2/ in 1986 tot een record laagte van 5,5/ in 2003, terwijl ze gestaag bleef toenemen bij niet-belgen tot in 2002 en voor het eerst daalde in 2003 tot 71,5/ / Belgen 25 78,1 / niet-belgen ,7 71, , ,2 54, ,9 47,1 47,4 47,3 45, ,7 51,7 39,7 42, , ,2 14, ,8 13,5 12, , ,1 Belgen 10,2 10 9,7 9,4 15 niet-belgen 8,3 8,7 8,1 7,6 5,5 5 6, Figuur 7. Evolutie van de tuberculose-incidentie bij Belgen en niet-belgen, De incidentie bij niet-belgen dient met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden aangezien recent binnengekomen niet- Belgen (zoals asielzoekers of illegalen) niet in de bevolkingscijfers van het betrokken jaar opgenomen zijn. Dat leidt tot een onderschatting van de noemer in de berekening van deze tuberculose-incidentie. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 23

26 Het verschil tussen Belgen en niet-belgen wordt geaccentueerd wanneer de niet-belgen afkomstig uit landen met een lage tuberculoseprevalentie 12 (n= 43 in 2003) gerekend worden bij de autochtone bevolking. Als dan de incidentie van deze gecombineerde groep vergeleken wordt met die van allochtonen uit landen met een hoge tuberculoseprevalentie, zien we in figuur 8 hoe de tuberculose-incidentie bij niet-belgen nog veel sterker toenam van 90,3/ in 1990 tot 216,3/ in ,4 216,3 200 Allochtonen uit hoge prevalentielanden 190,2 162, ,1 / ,3 91,2 94,2 119,6 119,2 110,3 113,9 105,3 111,1 50 Belgen en allochtonen uit lage prevalentielanden 13, ,4 11,1 11,2 10,2 9,9 9,6 8,6 8,7 8,1 7,5 6,9 5, Figuur 8. Evolutie van de tuberculose-incidentie bij Belgen en niet-belgen uit lage prevalentie landen, vergeleken met deze bij niet-belgen afkomstig uit landen met hoge tuberculoseprevalentie, West-Europa, USA en Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Japan TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 24

27 Evolutie per gewest De tuberculose-incidentiedensiteit in de drie Belgische gewesten evolueerde in verschillend tempo. Figuur 9 toont hoe tuberculose in het Vlaams en het Waals gewest bleef dalen tot in het midden van de jaren negentig en sindsdien vrij stabiel bleef. In het Brussels Gewest daarentegen nam de incidentiedensiteit eerst af, maar begon ze opnieuw te stijgen op het einde van de jaren negentig. De incidentiedensiteit van het Brussels Gewest was in 2003 opnieuw lager dan die van vorig jaar en bereikte hetzelfde niveau als dat in 1988 (36,1/ ); de incidentie van het Vlaams Gewest haalde in 2003 een record laagte van 7,6/ persoon-jaren. 60,0 50,0 56,8 52,3 Vlaams Gewest Waals Gewest Brussels Gewest 48,3 incidentie/ ,0 30,0 32,1 31,1 44,6 23,7 22,4 41,1 37,1 36,3 38,0 34,5 20,6 19,6 17,9 20,021,9 20,1 17,5 16,9 15,7 16,4 14,7 33,0 34,8 30,5 36,4 38,0 34,9 37,4 36,5 32,5 32,0 38,2 36,5 42,6 36,1 14,9 16,3 15,5 14,6 13,1 13,2 14,6 10,0 13,3 13,1 13,2 12,6 11,6 11,7 10,5 12,6 11,3 10,8 9,8 9,4 11,3 10,6 12,4 11,6 10,7 10,4 9,4 9,2 9,2 9,6 10,2 9,4 7,6 0, Figuur 9. Evolutie van de tuberculose-incidentie in de drie Belgische Gewesten, Evolutie in de grootsteden Tabel 15 toont hoe de concentratie van tuberculose in de Belgische grootsteden evolueerde van 1996 tot nu. Terwijl ook dit jaar de hoogste incidentie genoteerd werd in de steden Brussel en Antwerpen, vertoonden naast Namen (6,6/ ) nu ook de steden Gent (7,5/ ) en Brugge (10,3/ ) een lagere incidentie dan de gemiddelde van België. Tabel 15. Tuberculose-incidentie / in de Belgische steden met meer dan inwoners, Brussel 37,4 36,5 32,5 32,0 38,2 36,5 42,6 36,1 Antwerpen 18,6 17,2 19,1 19,2 26,4 30,1 30,1 24,1 Charleroi 14,1 17,6 16,2 24,8 21,9 17,0 17,9 20,0 Luik 22,0 14,8 14,8 17,1 17,2 24,9 18,4 18,4 Brugge 15,5 18,2 11,2 15,5 14,6 13,7 9,4 10,3 Gent 22,1 14,2 16,5 14,3 18,3 14,7 10,2 7,5 Namen 15,2 12,4 9,5 16,2 12,3 3,8 9,5 6,6 Steden> inw. 26,5 24,7 23,1 24,1 27,1 26,1 29,5 25,3 Saldo van de incidentie 9,8 9,3 8,6 8,4 8,8 9,2 8,0 6,8 België 13,3 12,7 11,8 12,4 12,8 12,9 12,7 10,9 TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 25

28 Evolutie per leeftijdsgroep Figuur 10 toont de evolutie van de tuberculose-incidentie per leeftijdsgroep van 1995 tot nu. Behalve bij de groep van jaar waar ze stabiel bleef, nam de incidentie in 2003 af bij alle leeftijdsgroepen, ook die van jaar (waar ze tot vorig jaar steeg). Opvallend is dat de incidentie bij de 65-plussers significant daalde in incidentie/ ,9 24,6 14,1 14,2 12,3 12,6 25,3 22,2 20, ,0 18,0 18,3 13,5 13,3 15,5 13,2 11,7 12,1 14,6 13,0 13,2 12,7 10,4 11,6 11,6 11,8 10,4 5 4,8 3,8 3,7 4,4 3,6 4,0 4,2 4,0 3, Figuur 10: Evolutie van de leeftijdsdistributie van de tuberculose in België, TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 26

29 Lokalisatie van de tuberculose in 2003 Tabel 16 geeft de lokalisatie van de tuberculose weer, zoals aangegeven in het register van Meer dan 75% (n=847) van de tuberculosepatiënten leden aan de pulmonale vorm van de ziekte, waaronder zeven patiënten met larynxtuberculose. Opvallend is dat de pulmonale vorm van tuberculose nu ook domineerde bij de jongste leeftijdsgroep (in 2002 kwam pulmonale tuberculose slechts voor bij 48,6% van de groep tussen 0 en 14 jaar). Bij 9,4% van de 65-plussers ging het om een pleurale tuberculose. In 2003 werden 10 patiënten met de ziekte van Pott aangegeven, 23 met miliaire tuberculose en 10 met een tuberculeuze meningitis. Urogenitale tuberculose kwam vooral voor in de groep van jaar (3,0%) en bij 65-plussers (2,6%). Tabel 16. Orgaanlokalisatie van de tuberculose aangegeven in jaar jaar jaar 65 jaar Totaal n % n % n % n % N % Pulmonale 49 70,0% ,3% ,0% ,7% ,1% Pleurale 1 1,4% 26 4,6% 8 3,0% 22 9,4% 57 5,1% Intrathorocale klieren 10 14,3% 12 2,1% 4 1,5% 1 0,4% 27 2,4% Extrathoracale klieren 7 10,0% 52 9,3% 16 6,0% 16 6,9% 91 8,1% Ziekte van Pott 0 0,0% 7 1,3% 1 0,4% 2 0,9% 10 0,9% Osteoarticulaire 1 0,4% 8 1,4% 4 1,5% 1 0,4% 14 1,2% TB-meningitis 0 0,0% 7 1,3% 2 0,8% 1 0,4% 10 0,9% Andere CZS-aantasting 0 0,0% 2 0,4% 0 0,0% 0 0,0% 2 0,2% Urogenitale 0 0,0% 4 0,7% 8 3,0% 6 2,6% 18 1,6% Intestinale 0 0,0% 7 1,3% 2 0,8% 1 0,4% 10 0,9% Veralgemeende 2 2,9% 15 2,7% 5 1,9% 1 0,4% 23 2,0% Andere 0 0,0% 15 2,7% 2 0,8% 1 0,4% 18 1,6% Ongekende lokalisatie 0 0,0% 0 0,0% 1 0,4% 0 0,0% 1 0,1% Totaal patiënten Een tabel met de lokalisatie van de tuberculose waarin meerdere lokalisaties per patiënt weergegeven worden, is bijgevoegd in bijlage 3. Van de 847 patiënten met pulmonale tuberculose, waren er 402 (47,5%) sputum-positief bij direct microscopisch onderzoek en hadden er 690 (81,5%) een positieve sputumcultuur. In totaal hadden 878 (77,8%) van de tuberculosepatiënten een positieve cultuur. De tuberkelbacil verantwoordelijk voor de infectie van 876 (99,8%) van deze patiënten werd geïdentificeerd als Mycobacterium tuberculosis. Bij 1 (0,1%) persoon ging het om een besmetting met M.bovis en bij 1 met M.africanum. TUBERCULOSEREGISTER VAN BELGIË, pag. 27