Agroranden: Zuivere natuur tussen. akkers en sloten

Transcriptie

1 Agroranden: Zuivere natuur tussen akkers en sloten N e d e r l a n d e n w a t e r zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden. Meren, rivieren en sloten horen bij het landschap. Ze vormen het landschap, verfraaien het, maar zijn ook van levensbelang. Iedere Nederlander onderkent het belang van schoon oppervlaktewater, ieder vanuit zijn eigen gezichtspunt. De natuur vraagt erom en de boer kan niet zonder. Schoon water zorgt voor schoon land, dus vitale gewassen. De wandelaar of fietser wil recreëren in de buurt van rein water. Als iedereen er belang bij heeft, dan spreekt het vanzelf dat de zorg voor schoon water een gedeelde zorg is. Vertegenwoordigers van diverse belangengroepen zijn daarom bij elkaar gekomen. In 2005 besloten ze een proef te doen met zogeheten akkerranden, tegenwoordig agroranden geheten. Dit zijn natuurzuivere stroken grond tussen sloten en landbouwgebieden. De agroranden zijn groene buffers, waarop andere gewassen staan dan in de velden ernaast. Bloemen bijvoorbeeld, in alle variaties. Ze worden niet bemest en niet bespoten. Zuivere natuur. De agroranden waren er het eerst in de Hoeksche Waard, het eiland Goeree Overflakkee volgde. De proef slaagde. Boer en recreant waren enthousiast. Daarom wordt het project Agroranden 1

2 voortgezet. Tot 2013 zullen er nog honderden strekkende kilometers aan bloemen- en grasranden bij komen. De natuur heeft er vrij spel. En iedereen heeft er baat bij. Aan het project doen veel partijen mee. Van de landbouwsector LTO Noord en Delta Natuurbeheer, een coöperatie van boeren. Van de natuurbeheerders Hoekschewaards Landschap, Rietgors stichting voor agrarisch natuurbeheer in de Hoeksche Waard en In Goede Aarde, de agrarische natuurvereniging op Goeree-Overflakkee. Van de waterbeheerders doet waterschap Hollandse Delta mee. Ook de provincie Zuid-Holland en gemeenten steunen het project Agroranden. Omdat het water in de provincie mooi en schoon moet blijven. Deze brochure is bedoeld voor alle gebruikers. Recreanten en natuurliefhebbers kunnen erin lezen wat ze nog niet wisten van agroranden. Iets over de betekenis, de werking en de samenstelling van de bufferstroken. Wat leeft en groeit er langs de landbouwgewassen? Hoe komen de agroranden de landbouwgronden ten goede? De agrariër zal willen weten wat hem zo n strook oplevert. Er staat een vergoeding tegenover zijn inspanning om het natuurlijke milieu te dienen. Daarover vertelt deze folder alles. H o e k s c h e W a a r d De Hoeksche Waard is een eiland onder de rook van het dichtbevolkte Rijnmondgebied en de Drechtsteden. Het gebied heeft een boerenkarakter. Akkerbouw is de voornaamste agrarische activibloemenmengsel gras wildafleidend mengsel onbekend G o e r e e O v e r f l a k k e e H o e k s c h e W a a r d 2 3

3 teit. De openheid en rust maken dat een groot deel van de Hoeksche Waard is aangewezen als Nationaal Landschap. Het landschap is opgebouwd uit water, verre einders en vlak polderland, onderbroken door dijken en dorpjes. Rust en ruimte zijn belangrijke kenmerken. Steeds meer mensen ontdekken dit bijzondere landschap tussen water en stad. De Hoeksche Waard wordt almaar mooier. De natuur komt letterlijk en figuurlijk tot leven. Het water stroomt weer in en uit de buitendijkse gebieden. Verdwenen planten en dieren zijn terug van weggeweest. Langs landbouwgronden staan stroken bloemen maandenlang in bloei. Het zijn de agroranden, die geur en fleur geven aan het land. G o e r e e O v e r f l a k k e e Het eiland Goeree Overflakkee ligt in het zuidwesten van Zuid- Holland maar heeft eerder een Zeeuws dan een Hollands karakter. Flakkee, zoals het is de volksmond wordt genoemd, wordt omsloten door water: de Noordzee, Haringvliet, het Volkerakrandmeer en het Grevelingenmeer. Water, strand en duinen bepalen voor een groot deel de bijzondere natuurwaarde. Dijken, dorpjes en polderwegen geven het overige landschap vorm. Fietsers en wandelaars profiteren er van de ruimte en frisse wind. Met het natuurschoon komen ze ruimschoots aan hun trekken. Op het eiland zijn mooie natuurgebieden te vinden zoals de Kwade Hoek, de Kleistee, de Scheelhoek, de Punt, de Kabbelaarsbank, de Westduinen en de Preekhilpolder. Langs de akkerbouwgronden ontstaat door menselijk ingrijpen nieuwe, uitbundige natuur. Het zijn agroranden, schitterende stroken van grassen, granen en veldbloemen. W a t i s e e n a g r o r a n d? Agroranden zijn natuurlijke stroken land langs sloten. Ze vormen buffers tussen de gewassen op de landbouwgronden en het water. De randen zijn 3,5 meter breed. Er zijn twee soorten agroranden. Boeren kunnen de stroken inzaaien met een bloemenmengsel, bijvoorbeeld zonnebloem, goudsbloem, korenbloem, klaproos, dille en verschillende graansoorten. Ze kunnen ook kiezen voor een strook met verschillende grassoorten. De bufferstroken hebben meerdere functies. Veel mensen die agroranden voor het eerst zien, denken dat ze er voor de sier zijn. Natuurlijk zijn ze mooi, ze fleuren het landschap op en zorgen voor afwisseling in het landschap. Prettig om naar te kijken. Maar een van de belangrijkste taken is het schoonhouden van het water. De bloemen groeien op natuurlijke wijze, ze blijven onbespoten. Ook mogen boeren de randen niet bemesten. Zo komen er geen gewasbeschermingsmiddelen in het water en blijven de sloten schoon. De waterkwaliteit zal alleen maar toenemen. De bloemrijke randen zijn ook een thuisbasis voor de natuurlijke vijanden van de luis. Agrariërs hoeven minder bestrijdingsmiddelen te gebruiken. De agroranden nemen in lengte toe. Steeds meer boeren besluiten de stap te wagen en zaaien de buffergebieden in. In de Hoeksche Waard ligt nu al 200 strekkende kilometer agrorand, op Goeree Overflakkee 60 kilometer. 4 5

4 B o e r e n n a t u u r Agrarische bedrijven maken deel uit van hun omgeving. Sloten, wegen, dorpen, bomen en struiken bepalen mede het beeld van het platteland. Flora en fauna trekken zich van al die beeldbepalende grenzen weinig aan. Ze maken geen onderscheid tussen agrarisch en niet-agrarisch land. Natuur is overal. Akkerbouwers kunnen de voordelen van de natuur, als ze slim zijn, nog beter benutten. De natuurlijke agroranden bieden alle mogelijkheden. Veel van de randen zijn zo ingericht dat ze bepaalde insecten aantrekken. Die kunnen op hun beurt schadelijke luizen in de gewassen bestrijden, waardoor uiteindelijk minder middelen voor gewasbescherming nodig zijn. Dat heet functionele agrobiodiversiteit. Deze beschermingsmethode wordt vooralsnog alleen in de Hoeksche Waard toegepast. Het project Functionele Agrodiversiteit begon in de Hoeksche Waard als een experiment. Vijf akkerbouwers deden eraan mee. Ze zaaiden bloemenmengsels die letterlijk aantrekkelijk waren voor de natuurlijke vijanden van schadelijke insecten in de gewassen. Sluipwespen en lieveheersbeestjes gingen de strijd aan met luis en koolmot. Het experiment slaagde. De agrariërs hoefden minder chemische middelen voor de bescherming van hun gewassen te gebruiken. De Hoeksche Waardse boeren mogen trots zijn op hun vak, zo sprak toenmalig minister van Landbouw Cees Veerman lovend na een bezoek. De proef werd omgezet in een nieuwe termijn van enkele jaren. Zo helpt de natuur het agrarisch bedrijf een handje. L u i z e n e n h u n n a t u u r l i j k e v i j a n d e n Zo klein als de luis is, zo groot kan hij uitgroeien tot een plaag voor akkerlanden. Ook koolmotjes kunnen grote, bedreigende kolonies vormen. Behalve met chemische middelen kan de boer de plagen met natuurlijke vijanden bestrijden. Zweefvliegjes, gaasvliegjes en lieveheersbeestjes lusten de luis rauw. Of ze gebruiken hem om zich voort te planten, zoals de parasitaire sluipwesp die zijn eitjes legt in de luis. Volgens bioloog Paul van Rijn, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, komen in Nederland van nature veel insecten voor. Toch blijkt er in akkerbouwgebieden vaak een tekort aan zogeheten predatoren, insecten die hun prooi actief bejagen om hem te doden. De luis leeft daardoor nog een betrekkelijk veilig leven. Voor het gebrek wijst hij een paar oorzaken aan. Van Rijn: Voor de insecten zijn er relatief weinig overwinteringsplaatsen. Verder hebben veel insecten, als ze in het volwassen stadium komen, behoefte aan extra voedsel in de vorm van nectar en stuifmeel van bloemen. Agroranden kunnen in al die gevallen soelaas bieden. De randen hebben meerdere functies. Ze blijken ideale overwinteringsplekken voor de natuurlijke vijand van de luis, zoals de loopkever, kortschildkever en tal van spinnensoorten. De predatoren voelen zich in de agrorand meer thuis dan op de kale akkers. Ze vinden er een beter microklimaat, meer voedsel en betere 6 7

5 agroranden aangegeven. Bij een aantal gras- en bloemranden zijn borden geplaatst, waarop toegelicht is wat men ziet. Ook zijn er zogeheten biodiversiteitsroutes van 32 of 36 kilometer uitgezet. Wie daarlangs fietst, ziet de natuur in al zijn schoonheid. Op de fiets kom je langs bloeiende bermen, kreken met natuurvriendelijke oevers, geriefbosjes of de agroranden. S t i c h t i n g R i e t g o r s Boeren en natuurliefhebbers hebben op de Hoeksche Waard de handen ineen geslagen. Ze zijn sinds 1997 verenigd in de stichting Rietgors. Betrokken partijen en donateurs vragen om aandacht voor het typische landschap van het eiland, dat zich kenmerkt door uitgestrekte akkerbouwgebieden met unieke vergezichten, onderbroken door dijken, bomenrijen en sloten. Niet voor niets is een groot deel aangewezen als Nationaal Landschap. Nergens in Nederland vind je een landschap met elementen zoals hier, zegt Rietgorscoördinator Johan Dam. Rust en ruimte, ingeklemd tussen de bedrijvigheid van het Rijnmondgebied, Moer- 9 schuilplaatsen. Onderzoek heeft geleerd dat bij meerjarige bloemenmengsels de bladluisplagen in de aangrenzende akkerpercelen soms met de helft kunnen worden teruggebracht. De schuilplaatsen voor de rovers vormen daarom een belangrijke strategie in de functionele agrodiversiteit, die natuurlijke plaagbeheersing wil bevorderen. Niet iedere agrorand is even effectief bij de bestrijding van luizenplagen. Onderzoeker Van Rijn zegt: Zo zijn maar een paar bloemensoorten geschikt voor zweefvliegen en andere natuurlijke vijanden. Ook zal het bloemenmengsel op tijd moeten bloeien, namelijk voordat de prooi van de insecten zijn verwoestend werk kan verrichten. De samenstelling van de mengsels moet evenwichtig zijn en bij voorkeur afgestemd op het gewas. Volgens Van Rijn is er nog veel onderzoek nodig: Agroranden op maat vragen veel nieuwe kennis over plagen en hun natuurlijke vijanden. Maar mijn verwachting is dat met slim ingerichte agroranden het gebruik van pesticiden steeds minder nodig zal zijn. F i e t s r o u t e s Vooral de uitbundig bloeiende bloemenranden ontlokken bij wandelaars en fietsers enthousiaste reacties. Velen houden de pas in of stappen af. Er is voor fietsers een speciaal netwerk met knooppunten langs de agroranden uitgezet. Wie vrijblijvender op pad wil, kan vertrouwen op het kaartje dat in deze brochure is afgedrukt. Er is een plattegrondje voor Goeree Overflakkee en eentje voor de Hoeksche Waard. Daarop zijn met een groene kleur alle 8 C e e s M e s k e r, beheerder Nationaal Landschapscentrum Hoeksche Waard Agroranden zijn voor het landschap van de Hoeksche Waard een enorme toegevoegde waarde. Cees Mesker aarzelt niet als hij de betekenis van de gras- en bloemenranden moet duiden. Met onze dijken en kreken hadden we al groene linten door het landschap. Maar de agroranden maken ze nog breder en langer. Het landschap wordt er beslist fraaier door. Cees Mesker is bestuurslid van de Stichting Natuurbeheer Hoekschewaards Landschap. Hij is tevens beheerder van het Nationaal Landschapscentrum Hoeksche Waard, een kenniscentrum voor landschappen. Mesker koestert de 130 hectare natuur van het Nationaal Landschap. De Hoeksche Waard heeft een bijna onvergelijkbaar landschap. Het is een grootschalig open gebied, met dijken en kronkelende kreken. Het zijn relicten uit een ver verleden. Je kunt er de vroege inpolderingen nog uit aflezen. Behalve de cultuurhistorische waarde is er ook de grote ecologische waarde. Langs kreken en dijken is veel bijzondere natuur te vinden. In rap tempo komen er nieuwe natuurterreinen bij. Volgens Mesker versterken de agroranden de waarden van het landschap. De natuurlijke buffers worden breder en fijnmaziger. De toerist en bewoner zien steeds meer kleur in het landschap. De aangesloten boeren blijken graag ecologisch en biologisch te werken. Ze raken zo meer betrokken bij de natuur. Hun imago krijgt daarmee een geweldige duw in de rug. Maar de grootste winnaar is vanzelfsprekend de natuur. De agroranden maken de natuur in de Hoeksche Waard nog rijker.

6 M a r j a n V e r k e r k, bewoner, fietser, wandelaar probeert onze stichting zo te houden. dijk en de Drechtsteden. Echt uniek. Dat Marjan Verkerk heeft als geboren en getogen bewoner haar hart aan de Hoeksche Waard verpand. De versterking van de landbouwkundige en De stichting streeft naar behoud en boerendochter uit s-gravendeel kan nog elke dag van landschappelijke kwaliteiten van de haar geboortegrond genieten. Haar hart klopt sneller Hoeksche Waard. Het bestuur is een als de lente nadert. Ik kijk er naar uit als in april de schakel tussen agrariër en burger. Het eerste bloemen zich laten zien. Met een aantal vriendinnen maakt ze fietsend en wandelend lange tochden over boerenland. Activiteiten als begon met het uitzetten van wandelpaten. boerenmarkten moesten zorgen voor De laatste jaren stappen ze vaker van hun fiets. een beter contact en meer begrip tussen Ze wijzen elkaar enthousiast op de agroranden. Ze boer en recreant. Tot de diverse activiteiten behoren nu ook het beheer van de vallen direct op, vertelt Marjan. Het zijn kleurrijke linten van veldbloemen. De grootschalige akkerbouw ganzenpopulatie en de aanleg van afmeerplaatsen voor kano s. Maar het be- maakt de Hoeksche Waard een beetje saai, maar die bloemrijke begrenzingen fleuren het geheel op. De langrijkste voor ons is de goede akkerranden zijn een genot voor het oog, ik word er ontwikkeling van de agroranden, meent iedere keer heel erg vrolijk van. Johan Dam. Daar profiteert iedereen van, en ze zijn nog prachtig ook. In de stichting Rietgors zijn de volgende organisaties vertegenwoordigd: LTO Noord, afdeling Hoeksche Waard; Hoekschewaards Landschap; Wild Beheer Eenheid Hoeksche Waard; LTO Noord, werkgroep vaktechniek akkerbouw; Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen Vrouwen van nu ; Samenwerkingsverband van de vijf gemeenten in de Hoeksche Waard. H e r k o m s t a g r o r a n d e n Het idee voor agroranden is op Brabantse grond geboren. Daar beleefden de fleurige randen een aanstekelijk succes. Kort na de introductie waaide het idee over naar de Hoeksche Waard en vervolgens Goeree-Overflakkee. Op talloze plaatsen zorgen de randen voor een kleurrijke afwisseling in het landschap en houden ze het water in de sloten schoon. Langzaam veroveren de agroranden heel Nederland. Inmiddels zijn ze ook in Drenthe en Zuid-Limburg te vinden. W a t e r Agroranden zijn mooi om naar te kijken en goed voor de natuur en gewassen. Maar een belangrijke taak is het schoonhouden van het water. Op veel plaatsen in de Hoeksche Waard en op Goeree-Overflakkee is de kwaliteit van het water nog onvoldoende. Het water bevat te veel gewasbeschermingsmiddelen en voedingsstoffen (nutriënten). Deskundigen zeggen dat agroranden een goed middel kunnen zijn om de waterkwaliteit te verbeteren. Op die manier komen veel minder bestrijdingsmiddelen en meststoffen terecht in de sloten langs de akkerranden. De stroken met onbespoten bloemen of grassen vormen natuurlijke buffers tussen sloot en akker. Het water in de sloot wordt zuiverder. Maar de kwaliteit van het water neemt ook op een andere manier toe. De begroeide randen langs de landbouwpercelen blijken beschutting te geven aan insecten, ook soorten die in het water leven. De kans op overleving en voortplanting wordt groter. En daarmee ook de rijkdom aan leven in de sloot. Na aanleg van een agrorand verbetert de kwaliteit van het water niet van de ene op de andere dag. Het is een 10 11

7 Argusvlinder Foto Marrrcelll langzaam proces. Het watersysteem van een polder is ingewikkeld en laat zich moeilijk onderzoeken. Maar deskundigen zijn ervan overtuigd dat agroranden op den duur het oppervlaktewater wel schoner kunnen maken. V l i n d e r s e n l i b e l l e n In agrarische gebieden voelen vlinders zich steeds minder thuis. Boeren ruimen hun akkers steeds meer op en bloemen verdwijnen uit het landschap. Bloemrijke agroranden helpen vlinders, bijen en andere insecten terug te laten keren. Van de vlinders zijn de volgende soorten veel op bloemen in akkerranden van de Hoeksche Waard aangetroffen: distelvlinder, atalanta, kleine vos, dagpauwoog, zwartsprietkopje, argusvlinder, oranje zandoogje en het icarusblauwtje. Ook diverse soorten sprinkhanen voelen zich in de randen op hun gemak. Libellen hebben geen speciale relatie met akkerranden, maar wel met sloten en ander stilstaand water. In hun jeugdstadium leven ze een of meerdere jaren in het water. Daarom zegt hun aanwezigheid veel over de kwaliteit van het water. Er komen talloze soorten in de Hoeksche Waard voor. Ook zijn er volop insecten, zoals bijen, hommels en zweefvliegen. Ze zweven tussen de bloemen in tientallen soorten. V o g e l s Vogels zijn verzot op de randen met bloemen, grassen en kruiden. Agrogranden bieden niet alleen beschutting, het zijn ook natuurlijke voedselplaatsen. Het is een ideale biotoop, een natuurlijk woon- en groeigebied. Vogels komen er graag in de lente en de zomer, maar ook s winters zijn ze er vaak te vinden. Vooral akkervogels vinden het een prettig leefgebied. Ze vinden op het ogenschijnlijk kale, vruchteloze land volop zaden die uitgebloeide bloemen hebben achtergelaten. Zo komen ze gemakkelijker de winter door en weten ze te overleven. Wel hebben ze altijd rekening te houden met gevaar van boven: kleine vogels trekken grotere roofvogels aan. Vogels die de agroranden als bron van zaad gebruiken zijn: huismus, ringmus, kneu, groenling, putter, vink, keep, duiven en eenden. Insecteneters als graspieper, kwikstaart, veldleeuwerik, maar ook alleseters als fazant en patrijs broeden soms in agroranden. Roofvogels die weer op deze rijkdom aan prooi afkomen zijn de torenvalk, bruine kiekendief, blauwe kiekendief, buizerd, ransuil, kerkuil, velduil, sperwer. Z o o g d i e r e n Agroranden bieden ook beschutting aan kleinere en grotere zoogdieren, zoals muizen (bosmuis, huismuis, dwergmuis en veldmuis), mollen, hazen en wezels. Tussen de bloemen en grassen wanen ze zich veilig. Onzichtbaar voor roofvogels en menselijke voorbijgangers gaan ze er op zoek naar voedsel en zorgen ze voor hun kroost. In Zeeland zijn zelfs reeën gesignaleerd. C a m p i n g m e t e e n b l o e m e n r a n d René en Miranda Kardux zijn op Goeree-Overflakkee deelnemer van het eerst uur. Toen de agrorandenregeling ook op hun eiland werd geïntroduceerd, toonden ze zich direct enthousiast. En met hen alle campinggasten, die kunnen genieten van de weelderige bloemenstroken. René en Miranda hebben in het plaatsje Melissant een bijzon- Valk Foto Marrrcelll Veldmuis Foto Miriam van der Have 12 13

8 der soort gemengd bedrijf. Behalve een akkerbouwbedrijf van ongeveer tachtig hectare, onderhouden zij samen ook camping Elizabeth Hoeve. Maximaal 120 kampeerders kunnen er terecht. De mensen die hier komen zijn rustzoekers. Je zult hier geen speelplaats of zwembad aantreffen, vertelt René. Als leuk extraatje zijn er de twee strekkende kilometer agroranden, waarvan hij er twee heeft aangelegd. Kampeerders zijn vaak verrast, zoals Erik Stoop uit Woerden. We hebben het hier prima naar ons zin. Agroranden hebben we niet in onze buurt. Ik vind het een prachtig gezicht en heb er veel foto s van gemaakt. René Kardux zaait de randen elk jaar opnieuw in. Hij doet dat bewust rond de aardapplen. Dat is een gewas dat meer bespuitingen nodig heeft dan bijvoorbeeld tarwe. Het effect van de agroranden op de aardappelpercelen vind ik groter. Bovendien maakt een agrorand het slootonderhoud in zijn ogen gemakkelijker. Je kunt er fijn doorheen rijden. Dan is er natuurlijk ook de vergoeding die het waterschap uitkeert. Een redelijk bedrag, meent hij, ter compensatie van een gewas dat langs de randen toch nooit optimaal is. En nu kijken hij, Miranda en de campinggasten er ook nog met plezier naar

9 Eénjarig Fagopyrum esculentum boekweit Anthemis tinctoria gele kamille Cichorium intybus cichorei bloemenmengsel Carthamus tinctorius saffloer De samenstelling van het zadenmengsel wisselt per seizoen. Dit is het mengsel van bloeiperiode: vroeg midden laat Chrysanthemum spp. ganzenbloem Agrostemma githago bolderik Coreopsis tinctoria meisjesogen Linum usitatissimum vlas Centaurea cyanus korenbloem Gypsophila elegans gipskruid Gilia capitata hoo esgilia Calendula officinalis goudsbloem Lavatera trimestris lavatera Avena sativa haver Foeniculum vulgare venkel Papaver rhoeas klaproos Cosmos bipinnatus cosmea Helianthus annuus zonnebloem (klein) Trifolium incarnatum inkarnaatklaver Secale cereale rogge Ammi majus akkerscherm, groot Phacelia tanacetifolia phacelia Eschscholzia californica slaapmutsje Medicago sativa ssp. sativa luzerne Setaria macrocheata gierst, vossestaart