Uniform MMI ontwerp voor (centrale) bediening van beweegbare bruggen en sluizen

Transcriptie

1 Kampweg 5 Postbus ZG Soesterberg TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 Uniform MMI ontwerp voor (centrale) bediening van beweegbare bruggen en sluizen T F Info-DenV@tno.nl Datum juni 2008 Auteur(s) drs. J.A. Rypkema ir. C.M.C. Schilder Eur.Erg K. Kranenborg P.L.M. Groenewegen Opdrachtgever Rijkswaterstaat Dienst Zeeland (DZL), Middelburg Projectnummer Rubricering rapport Titel Samenvatting Rapporttekst Bijlagen Ongerubriceerd Ongerubriceerd Ongerubriceerd Ongerubriceerd Ongerubriceerd Oplage 20 Aantal pagina's 110 (incl. bijlagen, excl. distributielijst) Aantal bijlagen 2 Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO

2

3 Managementuittreksel Titel : Uniform MMI ontwerp voor (centrale) bediening van beweegbare bruggen en sluizen Auteur(s) : drs. J.A. Rypkema ir. C.M.C. Schilder Eur.Erg K. Kranenborg P.L.M. Groenewegen Datum : juni 2008 Rapportnr. : TNO-DV 2008 C217 Binnen Rijkswaterstaat vindt een steeds verdere centralisatie plaats van de bediening van beweegbare bruggen en sluizen. Dit betekent dat bedienaren meerdere objecten tegelijk op afstand bedienen. Eenduidigheid in de Mens-Machine Interface (MMI) is een voorwaarde om snel tussen objecten te kunnen schakelen en fouten in de bediening te voorkomen. Doel van dit project is om een uniform MMI ontwerp op te leveren, dat op landelijk niveau kan worden ingezet bij centrale en lokale bediening. Probleemstelling Bij centralisatie is het van belang dat er op uniforme wijze wordt bediend. Bedienaren moeten immers meerdere objecten kunnen bedienen en wellicht in meerdere centrales kunnen werken. Bij Rijkswaterstaat bestaat daarom de wens om de bediening van beweegbare bruggen en sluizen te uniformeren, zowel voor centrales als voor objecten die individueel worden bediend. Binnen het project Modernisering Objecten Bediening Zeeland (MOBZ) heeft TNO reeds een MMI ontworpen voor de nautische centrales in Zeeland. De MMI beschrijft de beeldschermen, camerabeelden, de grafische user interface (GUI) van het bedienscherm en andere ondersteunende systemen. Rijkswaterstaat heeft TNO gevraagd om de toepasbaarheid van dit ontwerp op andere objecten en / of centrales te verifiëren en aan te passen, zodat het landelijk kan worden ingezet. Beschrijving van de werkzaamheden Het project bestond uit twee fasen. In de eerste fase is aandacht besteed aan de grote objecten, fase twee richtte zich op de kleinere objecten. Binnen elke fase is een inventarisatie uitgevoerd, waarbij bestaande objecten zijn bezocht. Daarnaast is een aantal workshops gehouden met bedienaren en andere belanghebbenden. Op basis van de inventarisatie en de workshops is het MOBZ ontwerp beoordeeld en aangepast. Het aangepaste ontwerp is vertaald naar een interactieve demo en een mock-up, die zijn voorgelegd aan eindgebruikers.

4 Resultaten en conclusies Het ontwerp voor MOBZ was geschikt om te gebruiken als uitgangspunt voor het uniforme ontwerp. Het concept van ritsend bedienen op een duowerkplek bleek ook landelijk toepasbaar. Echter, om MMI het ontwerp landelijk toepasbaar te maken zijn de nodige aanpassingen gedaan. De belangrijkste reden hiervoor is het verschil in bedienwijze (bedienfilosofie) dat wordt gehanteerd. Binnen MOBZ wordt kolkbediening van een enkele kolk toegepast, terwijl er op andere plekken in Nederland ook sprake is van kolkbediening van meerdere kolken en hoofdenbediening. De aanpassing heeft geleid tot een aantal ontwerpvarianten, die kunnen worden ingezet voor verschillende bedienfilosofieën. Alle varianten maken gebruik van dezelfde schermconfiguratie. Aanbevolen wordt om het ontwerp door middel van een proefopstelling te evalueren. Toepasbaarheid Het uniforme, landelijke ontwerp kan worden toegepast bij nieuw in te richten centrales, maar ook bij lokale bediening. Variaties tussen verschillende objecten vragen echter wel om een detaillering per situatie, zodat het ontwerp op maat kan worden gespecificeerd. Het ontwerp biedt daar voldoende ruimte voor.

5 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 5 / 98 Voorwoord Dit document beschrijft een uniform ontwerp voor de Mens-Machine Interface (MMI), die kan worden ingezet bij de bediening van bruggen en sluizen, zowel lokaal als in centrales. Het ontwerp is tot stand gekomen in samenwerking met belanghebbende diensten van RWS. Deze diensten zijn gedurende workshops en ontwerpsessies vertegenwoordigd geweest door onderstaande personen. Tijdens de eindpresentatie hebben de aanwezige vertegenwoordigers unaniem ingestemd met het voorliggende ontwerp. Naam Bruggink, Gerrit Dietvorst, Bas Bakker, Piet Noordewier, Max Vegt, Bert van der Komen, Tjaart van Vluggen, Jo Smits, Andre Jacobs, Ico Slootweg, Harm Boer, Koos de Reijnders, Kees Veen, Albert van der Wee, Dirk ter Valkenburg, Arie Maes, Jac With, Arnold de Doppegieter, Harold Krijgh, Rene Slootweg, Harm Stolk, Hanny Weegen, Eric van der Boer, Mooijs den Waleson, Rob Mijnsbergen, Ko Stel, Dies van Scherpenisse, Peter Beekhuis, Don Dienst BWD BWD CDR DID DID DLB DLB DNB DNB DNH DON DON DON DON DUT DVS DVS DZH DZH DZH DZH DZH DZH DZH DZL DZL DZL SSO

6 6 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217

7 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 7 / 98 Inhoudsopgave Managementuittreksel... 3 Voorwoord Inleiding Achtergrond Kenmerken van het ontwerp Doelstelling Aanpak Woord vooraf Leeswijzer Resultaten inventarisatie en workshops Bedienfilosofie Grafische User Interface Camerabeelden en beeldschermen Indeling beeldschermen op de werkplek Inleiding Inhoudelijke eisen Fysieke eisen Eisen bedienfilosofieën Het beeldschermontwerp Proefopstelling Grafische User Interface Inleiding Algemene ontwerpprincipes Indeling bedienscherm Gebied A: Bedienplattegrond Gebied B: Communicatie Gebied C: Controle paneel Gebied D: Storingsregel Gebied E: Titel- en menubalk Objectselectie Kleurenblindheid Gebruiksevaluatie Ontwerpspecificaties voor het bedienscherm van de bruggen over het kanaal van Gent naar Terneuzen Inleiding Gebied A: Bedienplattegrond Gebied A: Bediening draaibrug en spoorvergrendeling Gebied C: Controle paneel Conclusies en aanbevelingen Referenties... 95

8 8 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 8 Ondertekening Bijlage(n) A Evaluatie Zandkreeksluis B Workshops

9 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 9 / 98 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Binnen het project Modernisering Objecten Bediening Zeeland (MOBZ) is Rijkswaterstaat bezig met de oprichting van twee bediencentrales in Zeeland. Vanuit deze centrales zullen meerdere objecten 1 (sluizen en beweegbare bruggen) op afstand worden bediend. In het kader van dit project heeft TNO in brede zin onderzoek gedaan naar en adviezen gegeven over de inrichting van deze centrales [Rasker, Punte, Klip, Weitenberg & Oudendijk, 2006a & 2006b]. Specifiek heeft het onderzoek zich gericht op de bezetting van de centrales [Rasker, Punte & Langeveld, 2006], het taakuitvoeringsconcept [Punte, Rasker, Weitenberg & Oudendijk, 2006] en de functionele inrichting van de centrales, werkplek en Mens-Machine Interface (MMI). De centralisering van bediening van beweegbare bruggen en sluizen vindt ook plaats in andere delen van Nederland. In het rapport Toekomstverkenning voor de bediening van sluizen en bruggen [Brolsma, 2004] wordt geconcludeerd dat een efficiënte bediening alleen is te realiseren door middel van bediening op afstand vanuit regionale centrales. Verwacht wordt dan ook dat verdere centralisatie in de toekomst zal toenemen. Bij centralisatie is het van belang dat er op uniforme wijze wordt bediend. Bedienaren moeten immers meerdere objecten kunnen bedienen en wellicht in meerdere centrales kunnen werken. Bij Rijkswaterstaat bestaat daarom de wens om de bediening van beweegbare bruggen en sluizen te uniformeren, zowel voor centrales als voor objecten die individueel worden bediend. Het ontwerp van de MMI voor de nautische centrales in Zeeland (in dit document benoemd als MOBZ-ontwerp) wordt beschouwd als een uitgangspunt voor het uniforme ontwerp, dat in Nederland voor alle objecten van RWS kan worden toegepast. Om hiervan zeker te zijn heeft Rijkswaterstaat TNO gevraagd om de toepasbaarheid van dit ontwerp op andere objecten en / of centrales te verifiëren en aanpassingen te maken als dat nodig is. 1.2 Kenmerken van het ontwerp Taakuitvoeringsconcept (TUC) Het taakuitvoeringsconcept, zoals dat is gehanteerd binnen het MOBZ, gaat uit van ritsend bedienen [Punte et al., 2006]. Daarmee wordt bedoeld dat bedienaren in staat zijn om twee objecten parallel te bedienen op een wijze waarbij kritische bedienmomenten van beide objecten nooit samenvallen. Zodoende wordt voorkomen dat er gevaarlijke situaties ontstaan en komt de veiligheid niet in gevaar. Een tweede uitgangspunt van het TUC is dat bedienaren in een centrale flexibel opereren in een team. Teams zijn georganiseerd in clusters van bedienaren. Elk cluster is verantwoordelijk voor de bediening van een aantal objecten. De verdeling van objecten over de clusters kan variëren en wijzigen in de tijd. In drukke periodes kan een cluster een beperkt aantal objecten verwerken. In de praktijk zal dan een bedienaar maximaal twee objecten aan het bedienen zijn. In rustigere periodes ( s nachts bijvoorbeeld) kan een cluster meer objecten aan. 1 Met objecten wordt gerefereerd naar bruggen en sluizen. In het geval dat er meerdere sluizen naast elkaar aanwezig zijn wordt er ook wel gesproken over complexen.

10 10 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 Sommige sluizen hebben dan nauwelijks verkeer en hoeven slechts sporadisch worden bediend. Zolang er geen verkeer is kan het object in de wacht worden gezet. Bedienaren moeten wel in staat zijn de bediening van een sluis naar zich toe te halen als er schepen moeten worden geschut Duo-werkplek Ritsend bedienen vindt plaats achter een duo-werkplek [Punte et al., 2006]. Deze werkplek, die door één bedienaar wordt gebruikt, bestaat uit twee identieke bedienterminals. Elke terminal is uitgerust met een Mens-Machine Interface Mens-Machine Interface De Mens-Machine Interface (MMI) gedefinieerd als het geheel van middelen, dat de bedienaar in staat stelt om de beweegbare bruggen en sluizen te bedienen en het scheepvaartverkeer rond de betreffende sluis of brug te begeleiden. Concreet worden daar de volgende middelen toe gerekend: Grafische User interface (GUI, bedienscherm). Camerabeelden. Communicatiemiddelen. Radarbeelden. Informatie- en Volgsysteem voor de Scheepvaart (IVS). Bijbehorende input en output middelen. 1.3 Doelstelling 1.4 Aanpak Het belangrijkste doel van dit project is te komen tot een uniform ontwerp van de Mens- Machine Interface (MMI), dat toepasbaar is voor objecten en centrales van RWS in Nederland. Als uitgangspunt zal daarvoor het ontwerp van MOBZ worden gebruikt en aangepast indien dat nodig blijkt. Binnen het project is een fasering aangebracht. Fase 1 heeft zich gericht op de grote objecten en complexen, fase 2 op de kleine objecten. Per fase zijn drie stadia doorlopen. 1 Inventarisatie Tijdens de inventarisatie zijn de volgende objecten bezocht: Volkeraksluis. Beatrixsluis. Sluis bij Sambeek. Sluis bij Maasbracht. Sluis bij Terneuzen. Bruggen over het kanaal van Gent naar Terneuzen. Sluizencomplex IJmuiden. Zandkreeksluis. Bediencentrale Tilburg. Ook zijn er sluizen bestudeerd aan de hand van documenten. Op basis van de inventarisatie is een eerste inschatting gemaakt van de toepasbaarheid van het MMI ontwerp en welke wijzigingen eventueel nodig waren om het ontwerp toepasbaar te maken. Tijdens de inventarisatie heeft ook een evaluatie plaatsgevonden bij de Zandkreeksluis (zie bijlage A

11 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 voor de belangrijkste resultaten). Deze evaluatie is gedaan in het kader van MOBZ (zie Rasker et al., 2008). De resultaten zijn gebruikt in deze studie. 2 Workshops Naast de inventarisatie is een serie van workshops gehouden (zie bijlage B). Bij deze workshops waren betrokkenen van de bezochte objecten vertegenwoordigd. Ook waren er vertegenwoordigers van de Bouwdienst (BWD), de Data en ICT Dienst (DID), de Dienst Verkeer en Scheepvaart (DVS), de Shared Services Organisatie (SSO) en de Corporate Dienst Rijkswaterstaat (CDR). Tijdens de workshops is de zogenaamde user centred design [Preece, 1994; Rosson & Caroll, 2002] methode toegepast. Een van de kenmerken hiervan is dat met behulp van eindgebruikers in een aantal iteratieslagen een ontwerp wordt beoordeeld, verbeterd en aangepast (zie figuur 1.1). De toepasbaarheid op de verschillende objecten is beoordeeld en er zijn verbeterpunten geïdentificeerd. Figuur 1.1 Deelnemers bespreken en beoordelen het ontwerp. 3 Aanpassing ontwerp De resultaten van de inventarisatie en de workshops hebben geleid tot aanpassingen in het MMI ontwerp. Het aangepaste ontwerp is vertaald naar een interactieve demo (zie bijgeleverde CD-ROM) en een mock-up (zie figuur 1.2). Deze is aan eindgebruikers ter beoordeling voorgelegd. Figuur 1.2 Mock-up van het ontwerp.

12 12 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C Woord vooraf Het ontwerp dat in dit rapport wordt gepresenteerd is een uniform ontwerp. Dit betekent dat het ontwerp kan worden toegepast op meerdere objecten en centrales. Waar mogelijk is het ontwerp in detail gespecificeerd. Echter, de variatie tussen objecten en centrales is dusdanig dat ze niet allemaal met één compleet identieke MMI kunnen worden bediend. Objecten heb ieder hun eigen specifieke eigenschappen, die invloed hebben op de MMI. Het ontwerp moet daarom worden gezien als een basis, dat per object moet worden verfijnd en gedetailleerd. Een voorbeeld hiervan is ook te vinden in dit rapport. Voor de bruggen over het kanaal van Gent naar Terneuzen is het uniforme ontwerp gebruikt als uitgangspunt en voor deze bruggen verder gespecificeerd. 1.6 Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden kort de resultaten van de inventarisatie en de workshops besproken. Hoofdstuk 3 beschrijft de indeling van de beeldschermen op de werkplek. Hoofdstuk 4 richt zich op de invulling van de GUI van het bedienscherm. Hoofdstuk 5 beschrijft een gedetailleerd ontwerp voor de bruggen over het kanaal van Gent naar Terneuzen. In hoofdstuk 5 worden de conclusies en aanbevelingen besproken.

13 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 2 Resultaten inventarisatie en workshops Het belangrijkste doel van dit project is het opleveren van een uniform MMI ontwerp dat kan worden ingezet voor de bediening van alle beweegbare bruggen en sluizen van RWS in Nederland. Daarbij is het ontwerp van MOBZ als uitgangspunt gebruikt. Met behulp van bedienaren en andere belanghebbenden is gedurende een aantal workshops dit ontwerp aangepast. In dit hoofdstuk worden hiervan de belangrijkste resultaten beschreven. 2.1 Bedienfilosofie De MMI voor MOBZ is ontworpen voor kolkbediening bij objecten met een enkele kolk. Complexen met bijvoorbeeld twee kolken worden binnen MOBZ behandeld als twee objecten. Landelijk gezien worden in Nederland echter ook andere bedienfilosofieën toegepast. Een daarvan is kolkbediening van meerdere kolken tegelijk bij complexen die bestaan uit meerdere kolken. Een derde bedienfilosofie is hoofdenbediening. Voor het taakuitvoeringsconcept heeft dit geen gevolgen. Echter, om het MMI ontwerp ook voor andere bedienfilosofieën geschikt te maken moet het worden aangepast. 2.2 Grafische User Interface Uitbreiding bedienelementen Het ontwerp voor MOBZ is ontwikkeld voor Zeeland en de bijbehorende objecten en elementen. Op landelijk niveau zijn er elementen geïdentificeerd, die binnen Zeeland niet voorkomen. Om deze via de GUI te kunnen bedienen moeten er voor het uniforme ontwerp nieuwe bedienelementen worden ontworpen. Daarnaast bestond de behoefte om specifieke eigenschappen van elementen zichtbaar te maken in de GUI, zoals het verschil tussen een puntdeur en een roldeur. Deze eigenschappen kunnen namelijk invloed hebben op het proces. Bijvoorbeeld, de draaiing van een deur (eb of vloed) heeft invloed op de schutruimte en daarmee het schutproces. Daarbij geeft dit extra informatie over het specifieke object, zodat het voor de bedienaar snel duidelijk is met welk object hij of zij te maken heeft Begeleiding in processtappen In centrales zullen bedienaren in staat moeten zijn om meerdere objecten te bedienen. De processtappen kunnen in meer of mindere mate verschillen tussen objecten. Zeker als er wordt gekeken op landelijk niveau, waar sprake is van bijvoorbeeld zeesluizen en sluizen in rivieren en kanalen. Deze verschillen kunnen leiden tot bedienfouten als bedienaren omschakelen naar een ander object. Een goede begeleiding in de processtappen is daarom een vereiste. Deze begeleiding moet in een uniform ontwerp prominenter aanwezig zijn dan in het MOBZ ontwerp het geval is Storingsmeldingen Aan storingsmeldingen was in het MOBZ-ontwerp nog onvoldoende aandacht besteed. Deze worden in het uniforme ontwerp verder uitgewerkt Overdracht objecten Binnen een centrale wordt een aantal objecten toegewezen aan een werkplek (zie figuur 2.1). Het aantal objecten is afhankelijk van het moment. Tijdens rustige

14 14 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 momenten zijn dit er meer dan tijdens drukke momenten. De bedienaar van de werkplek is verantwoordelijk voor deze objecten. Als een bedienaar het te druk krijgt, dan kan een object worden overgedragen aan een andere bedienaar. Als een object wordt overgedragen, dan moet de afnemer een verzoek doen bij de verantwoordelijke van een object. De laatste moet vervolgens toestemming geven en draagt daarmee het object over. Deze overdracht vindt plaats via de GUI. Het ontwerp moet daarom worden uitgerust met een interactiedialoog die dit mogelijk maakt. Deze interactiedialoog geeft tevens een overzicht van welke objecten / kolken toegewezen zijn aan welke werkplekken. In het uniforme ontwerp zal deze dialoog worden uitgewerkt. Bergsediep Zandkreek Hansweert2 Vlakebrug Hansweert1 Postbrug Figuur 2.1 Voorbeeld van koppeling van objecten aan een werkplek. In het MOBZ-ontwerp wordt het IVS gekoppeld aan het object dat op dat moment is voorgeschakeld. Echter, soms is er communicatie nodig is met schepen die een nietvoorgeschakeld object naderen. Dan moet alleen het IVS geraadpleegd worden en is het niet nodig om het hele object voor te schakelen. De mogelijkheid om binnen IVS te kunnen overschakelen naar andere objecten moet daarom in het uniforme ontwerp mogelijk zijn. Wel moet binnen het scherm van IVS duidelijk worden gemaakt wanneer het IVS scherm niet correspondeert met het voorgeschakelde object en eventueel terugspringen als er enige tijd niets wordt ingevoerd Communicatie Het taakuitvoeringsconcept stelt speciale eisen aan de communicatie met de scheepvaart. Bedienaren moeten de communicatie voor meerdere objecten kunnen voeren. Soms gaat dat om objecten die op dat moment niet zijn voorgeschakeld op de MMI. In het uniforme ontwerp wordt de wijze van communicatie via de GUI in verder detail uitgewerkt. 2.3 Camerabeelden en beeldschermen Aantal camerabeelden Het aantal camerabeelden bleek voor de grote objecten onvoldoende te zijn voor overzicht en details. Langere kolken eisen meer camerabeelden, die op de werkplek moeten worden getoond. In het uniforme ontwerp wordt het aantal beelden uitgebreid Grootte camerabeelden Uit de workshops en de evaluatie bij de Zandkreeksluis bleek dat er behoefte was om de camerabeelden te vergroten. Het beeldformaat van 13 x 10 cm werd als te klein ervaren. In het uniforme ontwerp zullen grotere camerabeelden worden gehanteerd.

15 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / Positie camerabeelden De voorkeur ging uit naar camerabeelden die los staan van het bedienscherm in plaats van geïntegreerd. Op deze manier correspondeert de beeldopbouw het meest met de traditionele manier van werken, waarbij het buitenbeeld en de bediening van elkaar zijn gescheiden. Daarbij is de ruimte in de GUI te beperkt om alle benodigde beelden te laten zien als het om grotere objecten gaat. Ook bleek uit de evaluatie bij de Zandkreeksluis dat de beelden rond de GUI een onrustige indruk gaven. In het uniforme ontwerp zullen de camerabeelden losstaan van de GUI en op aparte schermen worden getoond Koppeling van beelden aan proces Sommige camerabeelden zijn alleen van belang als er bepaalde processtappen gaan worden uitgevoerd. Daarbuiten zijn deze beelden overbodig. Bijvoorbeeld, beelden van een brug zijn pas nodig als deze moet worden geopend of gesloten. Om te voorkomen dat er een teveel aan informatie wordt getoond worden deze beelden gekoppeld aan de processtappen in de GUI Volgorde camerabeelden De voorkeur is uitgesproken om de volgorde van camerabeelden conform de werkelijkheid (van links naar rechts) te presenteren Kleine werkplekken Bij sommige objecten is gebleken dat de bediening op afstand met slechts een beperkt aantal camerabeelden (4-11) kan worden uitgevoerd. De bediening van deze objecten volstaat met een kleinere werkplek. Het uniforme ontwerp zal ook ruimte bieden voor deze objecten.

16 16 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217

17 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 3 Indeling beeldschermen op de werkplek 3.1 Inleiding De MMI bestaat uit alle apparatuur op de desk, waaronder de beeldschermen. Dit hoofdstuk omschrijft de opstelling van alle beeldschermen op de (duo)werkplek met de presentatie van camerabeelden. De indeling is afhankelijk van verschillende factoren. Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie soorten eisen die richtinggevend zijn voor het ontwerp: inhoudelijke eisen, bedieneisen en fysieke eisen. De verschillende opstellingen van camerabeelden worden aan de hand van verschillende bedienfilosofieën beschreven. 3.2 Inhoudelijke eisen Inhoudelijke eisen hebben betrekking op welke beelden op de beeldschermen moeten worden getoond. De inhoud wordt bepaald door de informatie die nodig is om de bediening van het object te kunnen uitvoeren. De locatie waar de camerabeelden moeten worden getoond wordt ook beschouwd als een inhoudelijke eis Functionele separatie Uit de workshops is gebleken dat er een voorkeur is om een scheiding aan te brengen tussen de camerabeelden en de overige schermen (GUI, IVS en radar). Hiermee worden de taken voor de beeldopbouw en de bedientaken ook ruimtelijke uit elkaar gehaald (zie paragraaf 2.3.3). Dit geeft de MMI een meer rustige indruk Zichteisen De zichteisen voor kolkbediening zijn gedocumenteerd in Rasker et al. (2006a & 2006b). In tabel 3.1 en 3.2 zijn de zichteisen nogmaals getoond. Tabel 3.1 Zichteisen voor kolken. Gebied Waarom? Wat? Wanneer? Voorhaven + Continue Naderings-gebied Fuik Kolk Stopstrepen Deuren Wachtplaatsen Planning Coördinatie invaart Soms identificatie Coördinatie invaart Invaart Uitvaart Invaart Planning in de kolk Veiligheid bij invaart, schepen mogen niet voorbij stopstreep Veiligheid bij openen en sluiten deuren Toewijzen en controleren wachtplaatsen Overzicht vanaf punt dat schepen zich moeten aanmelden, tot aan fuik, inclusief opstelplaatsen De gehele fuik, tussen remmingwerk en sluisdeuren Overzichtsbeeld gehele kolk Detailbeelden voor begeleiden precieze manoeuvres (aansluiten, afmeren, etc.), gehele kolk (detailgrootte 30x30 cm) Gehele stopstreep en gebied direct voor en achter de stopstreep (vanuit kolk gezien) Het gehele gebied waar zich bewegende delen kunnen bevinden Wachtplaatsen, paalnummers Continue Overzicht continue Detail hoeft niet continue, indien mogelijk wel continue Tijdens invaart Voorafgaand en tijdens openen en sluiten deuren Niet continue

18 18 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 Tabel 3.2 Zichteisen voor bruggen. Gebied Waarom? Wat? Wanneer? Naderingsgebied Planning Overzicht vanaf punt dat Continue Soms identificatie schepen zich moeten aanmelden, tot aan fuik, inclusief opstelplaatsen Brugdek Veiligheid bij openen brug Het gehele brugdek, tussen afsluitbomen Onder brugdek Veiligheid bij sluiten brug Het gehele wateroppervlak onder het brugdek Voorafgaand en tijdens openen brug Voorafgaand en tijdens sluiten brug De zichteisen geven weer wat er op bepaalde momenten getoond moet worden aan camerabeelden. Wat deze zichteisen nog niet beschrijven is het detail waarmee elementen moeten worden getoond. Bijvoorbeeld; hoeft alleen de aanwezigheid van een schip in het naderingsgebied te worden gedetecteerd, of moet ook de naam leesbaar zijn? Deze eisen zijn ook niet beschreven binnen RWS maar zijn echter wel nodig bij het opstellen van de eisen van het camerasysteem Volgorde beelden Uit de workshops is gebleken dat de volgorde van beelden conform de werkelijkheid moet zijn. Voor het overzicht van de vaste beelden is daarom uitgegaan van de volgorde, zoals getoond in figuur 3.1. Voor de continuïteit zijn de beelden van de deuren en bruggen ook meegenomen. Deze beelden zijn echter van onvoldoende detail om mee te kunnen bedienen. Deze beelden kunnen ook in het stitch-beeld worden getoond. Naderings gebied Voor haven Fuik Deur/ brug Kolk (stitch of 2-4 beelden) Deur/ brug Fuik Voor haven Naderings gebied Figuur 3.1 Volgorde van vaste beelden Globale indeling camerabeelden Vaste beelden De eisen laten zien dat de volgende beelden voortdurend zichtbaar moeten zijn: naderingsgebied, voorhaven, fuik en kolk (overzicht). Deze beelden worden dan ook continu op een vaste plaats getoond. Procesbeelden De beelden die gekoppeld zijn aan de bediening van elementen worden apart gepresenteerd. Op die locaties worden beelden getoond, die op dat moment belangrijk zijn voor de bediening. Dit zijn bijvoorbeeld beelden die nodig zijn voor het openen en sluiten van bruggen en deuren. Deze beelden zijn alleen belangrijk als de elementen worden bediend. Bij het bedienen van een brug wordt er inhoudelijk nog een onderscheid gemaakt tussen openen (brugdek) en sluiten (onder brugdek). Uit de workshop bleek dat in sommige gevallen ook details van de kolk nodig zijn tijdens het nivelleringsproces. Dit is bijvoorbeeld het geval als het verval groot is, zoals bij Maasbracht. De beelden springen dus over bij een volgende processtap. Belangrijk is dat eerst de beelden zichtbaar worden voordat processtappen worden geactiveerd.

19 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 Vrije keuze beelden Naast de vaste en de procesbeelden zijn er beelden die meer op ad hoc basis worden gebruikt (wachtplaatsen, kolkbeelden bij begeleiding, details). De zichtbaarheid daarvan is niet direct gebonden aan het bedienproces. Het is daarmee minder voorspelbaar wanneer deze beelden zichtbaar moeten zijn. Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld de detailbeelden in de kolk bij de begeleiding van speciale manoeuvres. In de opstelling van camerabeelden is hierom ruimte gereserveerd voor vrij te kiezen camera s die handmatig door de bedienaar via de GUI kunnen worden ingeschakeld Bediening van camera s Sommige camera s zijn voorzien van een pan-tilt-zoom (PTZ) functie. De bediening van deze camera s kan plaatsvinden met behulp van hardware middelen of via de GUI. In praktijk betekent dit een keuze tussen bijvoorbeeld een joystick en een bediening met de muis op het scherm. De meningen hierover waren echter tijdens de workshops verdeeld. In het ontwerp is de mogelijkheid tot softwarematige bediening uitgewerkt. Vanuit een gebruikersperspectief wordt aangeraden om beide varianten mogelijk te maken. Echter, bij het schakelen zal de joystick ook fysiek moeten worden meegeschakeld. Dit is technisch lastig te realiseren. De DID heeft daarom een sterke voorkeur voor een software oplossing Applicaties Het IVS moet naast de GUI worden gepresenteerd. Aan de buitenzijden worden de radarbeelden gepresenteerd. De kolkbeelden moeten boven de GUI worden geplaatst Kantoorautomatisering Het wordt afgeraden om kantoorapplicaties toegankelijk te maken op de werkplek. Tijdens administratieve werkzaamheden of het gebruik van of Internet kan er een zogenaamde cognitive lock-up (het zo geconcentreerd bezig zijn met een subtaak in het systeem dat men andere, urgenter taken laat liggen) ontstaan, waardoor de bedienaar (onbewust) de aandacht voor de bedientaken verliest. Het wordt daarom aangeraden een aparte werkplek in te richten, waar deze werkzaamheden kunnen worden uitgevoerd. Een eventueel alternatief is om de kantoorwerkplek alleen dan voor te schakelen als het object in een veilige stand staat, zodat wordt uitgesloten dat het bedienscherm en kantooromgeving tegelijk geactiveerd zijn. Op het moment dat er een object wordt bediend is de kantooromgeving daarmee afgesloten. 3.3 Fysieke eisen Fysieke eisen zijn gericht op zaken als afmeting, opstelling van de beeldschermen en hardware. Deze eisen bepalen de uiteindelijke fysieke verschijning van de beeldschermen Gelaagdheid beeldschermen Om aan de functionele separatie tegemoet te komen is er een gelaagdheid in de beeldschermen aangebracht. De camerabeelden worden op de bovenste laag getoond, die op enige afstand van de onderste laag staan (de uitwerking wordt getoond in paragraaf 3.5.2).

20 20 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C Visuele veld De beeldschermen moeten zo worden opgesteld, dat ze zich binnen het visuele veld van de bedienaar bevinden (zie figuur 3.2). Dit visuele veld is gedefinieerd met gebied A (aanbevolen), B (acceptabel) en C (niet geschikt). Figuur 3.2 Verticaal en horizontaal gezichtsveld. Dat betekent er een relatie is tussen de afmeting en de afstand. Bij kleinere beeldschermen, of een kleiner aantal beeldschermen, kunnen deze relatief dichtbij de bedienaar worden geplaatst. Bij grotere afmetingen zal de afstand moeten toenemen. Op grotere schermen kunnen meer beelden worden getoond. Echter, als de afstand tot de beelden toeneemt, dan zullen de beelden voor het oog kleiner worden. Van belang is dat de beeldschermen niet te hoog opgesteld worden, omdat dit het risico op nekklachten vergroot Grootte en aantal beeldschermen Met de eisen van het visuele veld in het achterhoofd kan worden berekend hoeveel schermoppervlak er kan worden gebruikt op een bepaalde afstand. Binnen dit oppervlak bestaat de vrijheid om een verhouding tussen schermgrootte en aantal schermen te kiezen. Het voordeel van grote schermen is dat er meer beelden op kunnen worden geprojecteerd en er dus minder hinder is van randen van losse beeldschermen. Belangrijk is wel om de resolutie zo hoog mogelijk te houden. Een groter scherm kan een verlies in resolutie tot gevolg hebben. Daarbij is het aan te raden om de grootte zoveel mogelijk constant te houden. Variatie in beeldschermgrootte kan een onrustig beeld opleveren. Eventueel kan wel in grootte gevarieerd worden tussen functionele groepen (in dit geval camerabeelden en bedienschermen). Voor IVS is er een harde fysieke eis, namelijk dat het een vaste resolutie heeft van 1280 x Kwaliteitseisen De kwaliteitseisen worden bepaald door het detail waarmee elementen op een beeld zichtbaar moeten zijn. Deze details zijn op dit moment niet bekend. Wel zijn er verschillende factoren waar rekening mee moet worden gehouden bij de beeldkwaliteit. Eén daarvan is de afstand van de bedienaar tot het beeldscherm. Als de afstand toeneemt zal de zichtbaarheid afnemen. Een tweede factor is de kwaliteit van het beeldscherm. Bij een hoge resolutie kan een scherper beeld worden getoond. Ook de kwaliteit van de camera heeft invloed op de beeldkwaliteit. Ten vierde is de transmissie van de beelden van de camera naar het beeldscherm een belangrijke factor. Als de beelden voor transmissie worden geconverteerd (van analoog naar digitaal), dan kan er kwaliteitsverlies optreden. Een vijfde factor is de verlichting op de werkplek. Als er teveel omgevingslicht is of lichtbronnen op de beeldschermen staan gericht, dan zijn de beelden minder goed zichtbaar. Tenslotte zijn de omstandigheden buiten een bepalende factor voor de

21 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 beeldkwaliteit. Bij mist of regen zal de beeldkwaliteit minder zijn dan bij een heldere, onbewolkte dag. In figuur 3.3 zijn de factoren van invloed schematisch weergegeven. Video processing & transport Figuur 3.3 Factoren van invloed op de beeldkwaliteit Grootte camerabeelden op schermen De grootte van de camerabeelden wordt grotendeels bepaald door de bovenstaande factoren. Staan de beeldschermen te ver weg, dan moet het beeld worden vergroot om het toch goed zichtbaar te maken voor de bedienaar. Het vergroten van een beeld heeft echter weinig zin als de resolutie van de camera beperkt is, of als er verlies optreedt tijdens de transmissie. Het beeld wordt wel groter, maar ook onscherper. Is de kwaliteit van een beeldscherm hoog, dan kan er gekozen worden voor kleinere camerabeelden op korte afstand, zonder beeldkwaliteit te verliezen. Kortom, de kwaliteit van de hardware en de afstand van de bedienaar tot het beeldscherm zijn bepalend voor de grootte van de camerabeelden. Voor de uiteindelijke resolutie van een camerabeeld dat weergegeven wordt op een beeldscherm kan worden uitgegaan van 720 x 576 pixels per beeld. 3.4 Eisen bedienfilosofieën De verschillende bedienfilosofieën eisen dat de volgende indelingen van camerabeelden mogelijk worden gemaakt: 1 Object met één kolk (op een halve duo werkplek). 2 Kleine objecten (bijvoorbeeld kleine kolken of bruggen) met een beperkt aantal camerabeelden (2 objecten op een werkplek die zo groot is als een halve duo werkplek). 3 Object met meerdere (2 of 3) kolken: a Kolkbediening op een hele duo werkplek. b Hoofdenbediening op een hele duo werkplek. c Hoofdenbediening op een halve duo werkplek. 4 Een brug (op een halve duo werkplek).

22 22 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C Het beeldschermontwerp Inleiding Niet alle hierboven genoemde eisen zijn makkelijk met elkaar te rijmen. De wens is uitgesproken om de camerabeelden die in werkelijkheid op elkaar aansluiten in één horizontale lijn te zetten (indien mogelijk gestitcht). Omdat de beelden niet te klein mogen zijn (groter dan de beelden rondom de GUI bij de Zandkreeksluis, deze hebben afmetingen van circa 13 x 10 cm) en om de werkplek (visuele veld) zo compact mogelijk te houden is dit lastig. Bij een te brede werkplek raakt het overzicht verloren en de bedienaar moet een grote afstand afleggen om zich tussen de bedienterminals te verplaatsen. Om dit op te lossen is in sommige opstellingen een U-vorm gehanteerd, waarbij de buitenste camerabeelden boven elkaar geplaatst zijn in plaats van naast elkaar (zie bijvoorbeeld paragraaf 3.5.3). De belangrijkste beelden voor het bedienproces (kolkbeelden, procesbeelden en GUI) blijven centraal, zodat de belangrijkste informatie toch in het centrum van het visuele veld blijven Schermen en schermindeling De duo werkplek is opgebouwd uit acht 19 schermen (resolutie: 1280 x 1024) met de bedienschermen en daarboven twee maal twee 30 schermen (resolutie: 2560 x 1600, 0,25 mm/pixel) met de camerabeelden (zie figuur 3.4). Figuur 3.4 Opstelling beeldschermen op duo werkplek. De bovenste rij beeldschermen staat wat naar achter geplaatst (20 cm ten opzichte van de voorste rij) ter ondersteuning van de functionele separatie (zie figuur 3.5).

23 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 Figuur 3.5 Zij aanzicht opstelling beeldschermen. De beeldschermen zorgen tezamen voor een warmteproductie van 1000 à 1200 Watt. Hiermee dient rekening gehouden te worden bij klimaatcontrole (airco, luchtstroming) Indeling camerabeelden object met één kolk Een object bestaande uit één kolk wordt weergegeven en bediend vanaf een halve duo werkplek. In deze variant staan de camerabeelden niet allemaal in een horizontale lijn (conform de werkelijkheid), maar in een U-vorm. De reden daarvoor is beschreven in paragraaf De ruimte binnen deze U is gereserveerd voor beelden die gekoppeld zijn aan het bedienproces. Wordt de bij de sluis behorende brug geactiveerd in de GUI, dan verschijnen hier de bijbehorende beelden. Hetzelfde geldt voor de deuren. Beelden van camera s die zich aan de linkerzijde bevinden worden links getoond, beelden van de rechterzijde worden rechts getoond. In het midden boven is ruimte gereserveerd voor twee vrije keuze beelden. Figuur 3.6 laat een schematische weergave zien van de invulling van beeldschermen.

24 24 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C cm 14 cm 14 cm Nad. gebied 1:1 Voorhaven 1:1 Proces 1:1 Proces 1:1 Vrije keuze 1:1 Proces 1:1 Vrije keuze 1:1 Proces 1:1 Proces 1:1 Proces 1:1 Nad. gebied 1:1 Voorhaven 1:1 11 cm Fuik Deur/ Brug Kolk Kolk Deur/ Brug Fuik ca. 30 cm Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" ca. 38 cm Figuur 3.6 Schematische weergave beeldschermindeling kolkbediening enkele kolk (één bedienunit, halve duowerkplek). De indeling van de beelden varieert met de processtap: Openen deur en brug Tijdens het openen van de deur en de brug aan bijvoorbeeld de linkerzijde zijn de linkerdeur, het brugdek en de opstelplaatsen van de linkerbrug zichtbaar (zie figuur 3.7). Aan de rechterzijde is de stopstreep zichtbaar, zodat ook het invaren bekeken kan worden. Ook de deur aan de rechterzijde is zichtbaar. Deze beelden worden geactiveerd na klikken op het brugelement in de GUI (zie hoofdstuk 4). Nad. gebied Brugdek Vrije keuze Vrije keuze Stopstreep Nad. gebied Deur Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Deur Voorhaven Voorhaven Fuik Deur/ Brug Kolk Kolk Deur/ Brug Fuik Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" Figuur 3.7 Openen linkerzijde (halve duo-werkplek, één bedienunit). Sluiten deur en brug en in- en uitvaren Bij het sluiten van de linkerdeur en de linkerbrug en in- en uitvaren wordt het beeld van het brugdek vervangen door een beeld van onder het brugdek. De overige beelden blijven hetzelfde (zie figuur 3.8). Dit overspringen gebeurt op het moment dat de brug het hoogste punt heeft bereikt.

25 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 Nad. gebied Onder brug Vrije keuze Vrije keuze Stopstreep Nad. gebied Deur Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Deur Voorhaven Voorhaven Fuik Deur/ Brug Kolk Kolk Deur/ Brug Fuik Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" Figuur 3.8 Sluiten en in-/ uitvaren linkerzijde (halve duo-werkplek, één bedienunit). Nivelleren Tijdens het nivelleren worden extra detailbeelden van de kolk en de stopstrepen aan beide zijden getoond (figuur 3.9). Deze beelden springen op bij het openen van het bedienwindow voor nivelleren, na klikken op het deurelement in de GUI (zie hoofdstuk 4). N.b. het beeld van het brugdek staat tijdens het sluiten niet standaard op. Dit is uiteraard, indien gewenst, wel op de locaties van vrije keuze te plaatsen. Nad. gebied Stopstreep Vrije keuze Vrije keuze Stopstreep Nad. gebied Deur Kolk Kolk Deur Voorhaven Voorhaven Fuik Deur/ Brug Kolk Kolk Deur/ Brug Fuik Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" Figuur 3.9 Nivelleren (halve duo-werkplek, één bedienunit) Kleine objecten met weinig (4-11) camerabeelden Sommige objecten (zoals in district Brabant) hebben niet zo veel camerabeelden nodig als in bovenstaande indeling. De objecten hebben daar vier tot elf camera s. In dit geval hoeft niet de hele duo werkplek gebruikt te worden maar kan men ritsend bedienen vanaf een werkplek ter grootte van een halve duo werkplek. Deze bestaat dan uit vier 19 schermen en twee 30 schermen waar vandaan twee objecten tegelijk (ritsend) bediend kunnen worden (zie figuur 3.10).

26 26 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 Figuur 3.10 Werkplek ter grootte van een halve duo werkplek. De vier 19 schermen worden gebruikt voor; IVS, 2x GUI en een extra applicatie (bijvoorbeeld RIS of AIS). Dit kan omdat er geen radar is. De twee GUI s worden dan naast elkaar gezet zodat men in het midden van de werkplek kan zitten (zie figuur 3.11). Voorbeeld object 1 Voorbeeld object 2 Nad. gebied Vrije keuze Nad. gebied Nad. gebied Vrije keuze Nad. gebied Opst. pl. LV Brug Opst. pl. LV Deur Brug Deur Vrij in te vullen extra beelden Kolkbeelden Extra applicatie 19" GUI object 1 19" GUI object 2 19" IVS 19" Figuur 3.11 Opstelling voor objecten met minder camerabeelden (twee bedienunits op een (halve) duo werkplek). De centrale kan (in eerste instantie) ingericht worden met (losse) halve duo werkplekken. Achter iedere (halve duo) werkplek zit één bedienaar die (ritsend) twee objecten tegelijk kan bedienen. Indien er opgeschaald zal worden (in het geval ook grotere objecten bediend gaan worden) kan de ruimte aangepast worden door twee halve duo werkplekken tegen elkaar te schuiven en er een hele duo werkplek van te maken waar vandaan door één persoon twee objecten bediend kunnen worden Indeling camerabeelden object met meerdere kolken Kenmerkend voor objecten met meerdere (2 of 3) kolken is dat er van meerdere kolken tegelijk camerabeelden bekeken moeten worden. Daarnaast zijn de kolken bij de grote objecten vaak langer. Dit kan betekenen dat er meer beelden nodig zijn.

27 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / Kolkbediening bij een object met meerdere kolken Bij kolkbediening moeten beide zijden van de kolk goed zichtbaar en bedienbaar zijn. De werkplekopstelling voor de bediening van objecten met drie kolken is te zien in figuur Het betreft hier een hele (duo)werkplek. In de bovenste rij beeldschermen (30 ) zijn de beelden in elke bediensituatie gelijk, met uitzondering van de Vrije keuze beelden. Op deze plaatsen kan de bedienaar de beelden vrij kiezen. De vier beelden in de buitenste 30 schermen zijn 1 op 1 beelden (1:1, maximale resolutie). In de kleinere beelden vindt een conversieslag plaats waardoor de resolutie lager wordt. De 30 schermen zijn tegen elkaar geschoven, zodat de (stitch) kolkbeelden bij elkaar aansluiten. In de onderste rij worden op de vier beeldschermen in quad (4-en) beelden weergeven, die gekoppeld zijn aan het proces. Deze beelden wisselen tussen de 3 kolken, naar gelang welke brug/deur de bedienaar op dat moment aan het bedienen is. De beelden aan de linkerzijde corresponderen met de linkerzijde van de kolk, de beelden aan de rechterzijde corresponderen met de rechterzijde van de kolk. Bij brede kolken, waarbij dubbel wordt geschut, is het noodzakelijk om ook de stopstrepen vanaf de andere zijde ( overkant ) te zien. Deze beelden worden zichtbaar op deze schermen op het moment dat er wordt ingevaren (deuren (en eventueel brug) open, invaartseinen groen). De radarschermen staan aan de buitenzijden. Deze weergave verschilt van de indeling waarbij twee objecten op een duo werkplek worden getoond. Dit betekent dat er geschakeld moet worden tussen applicaties en camerabeelden op hetzelfde scherm. Echter, het schakelen tussen applicaties (radar, IVS) en camerabeelden binnen een scherm is technisch gezien lastig. In figuur 3.12 is op de linkerhelft de situatie weergegeven waarbij een brug en deur geopend worden. Bij het sluiten worden dezelfde beelden op dezelfde plaats getoond behalve het gebied met Brugdek, daar wordt bij sluiten het beeld met Onder brugdek getoond (aan de rechterkant worden de beelden op gelijke wijze maar in gespiegelde opstelling weergegeven). Openen links Sluiten rechts Nad. gebied 1:1 Vrije keuze 1:1 Voorhaven 1:1 Vrije keuze 1:1 Fuik Fuik Fuik Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Fuik Fuik Fuik Voorhaven 1:1 Vrije keuze 1:1 Nad. gebied 1:1 Vrije keuze 1:1 Radar 19" Proces beelden Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Brug dek Deur GUI 19" IVS 19" Onder brug Deur Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Proces beelden Radar 19" Figuur 3.12 Schematische weergave beeldschermindeling kolkbediening meerdere kolken Hoofdenbediening bij een object met meerdere kolken - hele werkplek Bij drukke, grote sluizen kan de hele werkplek worden gebruikt voor de bediening van één hoofd. Bij hoofdenbediening hoeft slechts één zijde te worden bediend. Informatie over de andere zijde is wel nodig voor de beeldopbouw, maar is minder belangrijk. In figuur 3.13 heeft de bedienaar de controle over het linkerhoofd. Het meest rechter beeldscherm hoeft dus niet gebruikt te worden voor de voorhaven en het naderingsgebied van de rechterkant maar kan worden gebruikt als extra ruimte voor kolkbeelden. De beeldschermen naast de radarbeelden worden gebruikt voor beelden die gekoppeld zijn aan het proces. Bij hoofdenbediening is het van belang dat de bedienaren in de nabije omgeving van elkaar werken (bij voorkeur naast elkaar).

28 28 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 In dit voorbeeld bevindt de werkplek van de bedienaar die het rechterhoofd bedient rechts naast deze werkplek. Nad. gebied 1:1 Vrije keuze 1:1 Voorhaven 1:1 Vrije keuze 1:1 Fuik Fuik Fuik Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Radar 19" Proces beelden Proces beelden GUI 19" IVS 19" Proces beelden Proces beelden Radar 19" Figuur 3.13 Schematische weergave beeldschermindeling hoofdenbediening Hoofdenbediening bij een object met meerdere kolken op een halve werkplek Object 1 kolk Hoofdenbediening Fuik Onder brug Deur Deur/ Brug Vrije keuze Opst. pl. LV 1 Kolk Vrije keuze Opst. pl. LV 2 Kolk Stopstreep Deur Deur/ Brug Nad. gebied Voorhaven Nad. gebied Voorhaven Fuik Nad. gebied 1:1 Vrije keuze 1:1 Voorhaven 1:1 Vrije keuze 1:1 Fuik Fuik Fuik Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Kolk Kolk Kolk Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" Radar 19" Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Brug dek Deur GUI 19" IVS 19" Figuur 3.14 Duo werkplek met links een sluis en aan de rechterkant hoofdenbediening van een object met meerdere kolken. In figuur 3.14 is een duo werkplek weergegeven waarin links een object met een enkele kolk en rechts het hoofd van een object met drie kolken bediend kan worden. Bij deze opstelling wordt ervan uitgegaan dat het andere hoofd door een collega bediend wordt die rechts naast deze werkplek zit. De halve duo werkplek met hoofdenbediening is wat betreft de bovenste rij beeldschermen de helft van de opstelling in figuur In de onderste rij zijn voor dit hoofd vier beeldschermen beschikbaar. Hierdoor is er minder ruimte voor objectspecifieke camerabeelden dan in de opstelling zoals in figuur Om de stopstrepen van de rechterzijde te kunnen zien moet de bedienaar de beelden van de rechter buurman gebruiken of deze beelden op de positie van vrije keuze voorschakelen Indeling camerabeelden voor bediening van een brug-object Het ontwerp voor bruggen is zoveel mogelijk consistent gehouden met het ontwerp voor de bediening van een enkele kolk. De beelden volgen op dezelfde wijze het naderingsgebied, de voorhaven en de fuik (zie figuur 3.15). De beelden van de kolk zijn hier niet van toepassing. Ook de opstelplaatsen voor het landverkeer staan op dezelfde locatie. Er is plaats voor twee camerabeelden (indien van toepassing) van het brugdek en twee beelden (indien van toepassing) van onder het brugdek. In het midden boven is ruimte voor vrije keuze camerabeelden.

29 TNO-rapport TNO-DV 2008 C / 98 Nad. gebied Brugdek Vrije keuze Vrije keuze Brugdek Nad. gebied Onder brug Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Onder brug Voorhaven Voorhaven Fuik Fuik Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" Figuur 3.15 Schematische weergave beeldschermindeling brug (één terminal, halve duo werkplek) Voorbeeld combinatie van objecten over verschillende werkplekken bij elkaar Figuur 3.16 laat een voorbeeld zien van een opstelling met drie werkplekken. Het voorbeeld toont dat vanaf één werkplek een object met meerdere kolken bediend kan worden of een combinatie van een enkele kolk en een hoofd of een combinatie van een hoofd en een brug. Uiteraard zijn er ook andere combinaties mogelijk, zoals twee enkele kolken, een enkele kolk en een brug of twee bruggen. Tijdens rustige momenten is er een lagere bezettingsgraad en zal de bedienaar meerdere objecten moeten bewaken en bedienen dan getoond kunnen worden op de werkplek. Zoals het taakuitvoeringsconcept (TUC) voorschrijft zal de bedienaar objecten voor kunnen schakelen die op dat moment bediend moeten worden. Objecten die niet worden bediend worden in een veilige stand gezet en zijn vervolgens niet zichtbaar op de werkplek. Kolkbediening object meerdere kolken Object één kolk Hoofdbediening A object meerdere kolken Hoofdbediening B object meerdere kolken Object bijv. brug Figuur 3.16 Combinatie bediening verschillende objecten over drie duo werkplekken. In rustige situaties kunnen niet vaak te bedienen objecten toch permanent voorgeschakeld worden op een naastgelegen, niet bezette werkplek. De bedienaar verplaatst zich naar die werkplek om te bedienen in plaats van omschakelen op dezelfde werkplek.

30 30 / 98 TNO-rapport TNO-DV 2008 C217 Op deze wijze ontstaan duo+ werkplekken [Rasker, 2006a]. Een risico dat hieraan is verbonden is dat op het moment van verplaatsing het object niet in een veilige stand staat. Het is dan de verantwoordelijkheid van de bedienaar om de veiligheid te bewaken. In figuur 3.17 is links de indeling van de beeldschermen te zien op een duo werkplek waar een object met drie kolken in z n geheel bediend wordt. Rechts is de helft van de duowerkplek getoond die ernaast staat waarop een object met één kolk voorgeschakeld staat. Een opstelling van drie duo werkplekken kan ook door twee bedienaren als twee duo+ werkplekken gebruikt worden. De middelste duo-werkplek wordt verdeeld over twee personen die aan de buitenste duo-werkplekken werken. Openen links Sluiten rechts Nad. gebied 1:1 Vrije keuze 1:1 Fuik Fuik Fuik Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Kolk Deur/ Brug Deur/ Brug Deur/ Brug Fuik Fuik Fuik Nad. Stopstreep gebied Voorhaven Deur Deur/ Fuik Brug Voorhaven 1:1 Vrije keuze 1:1 Voorhaven 1:1 Vrije keuze 1:1 Nad. gebied 1:1 Vrije keuze 1:1 Onder brug Deur Deur/ Brug Vrije keuze Opst. pl. LV 1 Kolk Vrije keuze Opst. pl. LV 2 Kolk Nad. gebied Voorhaven Fuik Radar 19" Proces beelden Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Brug dek Deur GUI 19" IVS 19" Onder brug Deur Opst. pl. LV 1 Opst. pl. LV 2 Proces beelden Radar 19" Radar 19" GUI 19" IVS 19" Radar 19" Figuur 3.17 Voorbeeld van indeling bij een duo+ werkplek. 3.6 Proefopstelling De hierboven beschreven varianten zijn besproken met eindgebruikers en beoordeeld. Echter, de opstelling is nog niet toegepast in een daadwerkelijke bedienomgeving. Het wordt daarom aanbevolen om van het ontwerp in een proefopstelling te maken en deze met behulp van eindgebruikers te evalueren.