Donderdag 25 november 2010, in het Gildenhuis, Meerhout (Vlaanderen) Thema: Herintroductie en herstel vissoorten in stromende wateren

Transcriptie

1 28 e Bijeenkomst Vissennetwerk (in samenwerking met INBO) Donderdag 25 november 2010, in het Gildenhuis, Meerhout (Vlaanderen) Thema: Herintroductie en herstel vissoorten in stromende wateren Dagvoorzitters: Johan Coeck (INBO) en Willie van Emmerik (Sportvisserij Nederland) Willie heet iedereen van harte welkom in Meerhout (Vlaanderen). Vooraleer het woord over te laten aan dagvoorzitter Johan Coeck van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) deelt Willie de uitslag mee van de Poll met mogelijke onderwerpen voor volgende Vissennetwerkbijeenkomsten in Johan Coeck houdt een inleidend woordje over de situering van de gemeente Meerhout in de Antwerpse Kempen, vlakbij de rivier de Grote Nete, waar verschillende soortherstelprojecten lopen van vissen en waar in de namiddag ook een excursie zal plaatsvinden. Wouter Vanreusel (Natuurpunt Studie) geeft een kritische inleiding over herintroductie. Het is algemeen gekend dat onze biodiversiteit er op achteruit gaat. Enkele maatregelen voor natuurbehoud worden opgesomd. Wouter maakt de toehoorders erop attent dat de term herintroductie niet altijd correct gebruikt wordt, vaak betreft het eerder een introductie of translocatie of herbepoting van een aanwezige populatie. De redenen voor ingrijpen zijn ook niet altijd even eenduidig? Betreft het een sleutelsoort of eerder een aaibare soort? Redenen voor niet ingrijpen? Keuze voor herintroductie niet steeds wetenschappelijk sterk onderbouwd: vaak worden aaibare soorten geherintroduceerd (vb. geen spinnen, wel edelhert). Wetgeving voor herintroductie is beperkt. Wouter voert pleidooi om spelregels af te spreken voor herintroductie. Eerst moeten we natuurlijke processen herstellen. Herintroductie is een maatregel die kan, mits kritische afweging. Vooronderzoek is hierbij heel belangrijk. Illegale herintroducties zijn uit den boze. IUCN voorziet goede richtlijnen voor herintroductie (geen wettelijke verplichting). Voer voor discussie? - Is het (her)introductie of versterking? - Wat is het doel? - Toetsen aan IUCN richtlijnen. - Kan impact gemeten worden? 1

2 - Zijn genetische effecten bekend? Intrigerende vraag: Wat is het verschil met andere soortgroepen? Waarom worden vissoorten makkelijker uitgezet? Mark Scheepens is ecoloog bij Waterschap De Dommel, waar hij o.a. verantwoordelijk voor de kwabaalherintroductie in de Beerze, een zijrivier van de Dommel. De Beerze blijkt een laaglandbeek waar van nature kwabaal voorkwam en waar nu nog steeds kopvoorn en serpeling gevangen worden. De laatste melding van kwabaal dateert van eind jaren 70, vermoedelijk rond de periode van het droge jaar Waterschap De Dommel stelde in 2005 een visie voor kwabaal in het Dommelbekken op, waaruit bleek dat de Beerze één van de historische habitats voor kwabaal was. Bovendien werd in 2001 en 2008 een grootschalig beekherstelproject uitgevoerd in deze rivier. Het resultaat is een overstromingsvlakte die tussen oktober en mei onder water staat en een hermeanderde Beerze. In 2009 werd een habitatgeschiktheidsmodel opgesteld waaruit bleek dat de Beerze de meest kansrijke beek was voor herintroductie, mede door de aanwezigheid van de overstromingsvlakte en veel dood hout. Vervolgens werden 2000 kwabalen gekweekt door het INBO in België en op 9 locaties geherintroduceerd in de Beerze. Deze kwabalen behoorden tot de genetische stam van het Maasbekken, waartoe ook het Dommelbekken behoort. Na monitoring in 2010, waarbij 11 individuen werden teruggevangen, werd besloten om opnieuw 2000 kwabalen op een kleiner traject (4 locaties) opnieuw te introduceren. In 2011 is een opvolgingsmonitoring gepland van het habitat en van de kwabaalaanwezigheid. Tenslotte werd een kwabaalkennisgroep in Nederland opgericht, bestaande uit 4 waterschappen en Sportvisserij Nederland (zie presentatie). Tijdens de discussie werd o.a. de invloed van de kwabaalherintroductie op andere soorten besproken, waarbij Mark aangaf dat het beekherstel vermoedelijk ook kopvoorn en serpeling stimuleert. Verder onderzoek over een langere periode moet uitwijzen of deze invloeden ook significant zijn. Bovendien worden in het kader van het beekherstelproject ook andere soorten zoals de Kleine IJsvogelvlinder gevolgd. Mark vermoedt dat er ook invloeden kunnen zijn op andere soorten zoals riviergrondel en bermpje, waarbij onnatuurlijke dichtheden van deze soorten beperkt worden. De uitgezette kwabalen kunnen zich momenteel nog niet kunnen voortplanten, omdat ze nog te jong (1+) zijn. Johan Coeck verduidelijkte dat kwabaal niet noodzakelijk overstromingsvlaktes nodig heeft voor de voortplanting, maar dat zijgrachten of beken in de riviervallei ook al voldoende kunnen zijn. Dit kan verklaren waarom er in de Grote Nete, een Belgische rivier zonder overstromingsvlaktes, toch kwabaalvoortplanting werd waargenomen. Hoogstwaarschijnlijk is de lagere temperatuur in de zijlopen en overstromingszones cruciaal voor de succesvolle rijping van de kwabaaleitjes. Tom Van den Neucker, bioloog aan het INBO. Tom werkt momenteel op het herintroductieproject van kwabaal in de Grote Nete en licht de geslaagde herintroductie van kopvoorn in de Grote Nete toe. Kopvoorn is algemeen in het Waalse deel van het Maasbekken maar in Vlaanderen komen nog slechts enkele relictpopulaties voor. Door verbeterde 2

3 waterkwalitieit (ten gevolge van de aanleg van waterzuiveringsinstallaties) en habitatherstel, werd in 1989 gestart met een herintroductie in de Grote Nete door de Provinciale Visserijcommissie Antwerpen. Pas in 1996 werd die herintroductie voor het eerst geëvalueerd, waaruit een goede overleving van kopvoorn en natuurlijke reproductie bleek. Tussen 1997 en 2000 werd een tweede evaluatie uitgevoerd. Voor de studie naar de mobiliteit van kopvoorn werd gebruik gemaakt van radiotelemetrie (vissen met een radiozender in de buikholte). Nauwkeurige positiebepalingen werden dagelijks uitgevoerd tussen 1997 en 1999 in een stuwpand van de Grote Nete met een lengte van ongeveer 3 km, afwaarts begrensd door een landbouwstuw en opwaarts door de Meerhoutmolen. Radiotelemetriestudie levert veel informatie op over het gedrag van individuele kopvoorns. Bijvoorbeeld een kopvoornvrouwtje dat tijdens de paaiperiode verschillende keren naar een paairiffle migreert (kopvoorn = multi-spawner) om vervolgens terug te keren naar haar vaste verblijfplaats of home-site. Vrouwelijke kopvoorns blijken mobieler dan mannetjes. Mannetjes en vrouwtjes voeren een verkennende migratie uit voor de effectieve paaiperiode (verkenning paaihabitat). Mannetjes blijven tijdens de paaiperiode t.h.v. de paaiplaats terwijl vrouwtjes migraties ondernemen tussen paaiplaats en home-site. Onderzoek van INBO toont dat juveniele kopvoorns ondiepe luwe zones verkiezen. Adulten komen vaker in diepere snelstromende zones voor. De gezenderde kopvoorns waren vooral actief tijdens de schemeringperiodes en gedurende de nacht. Opvolging van de kopvoorn herintroductie gaat vandaag nog steeds door d.m.v. evaluatiebevissingen. Conclusie van het jarenlange INBO-onderzoek: aantallen zijn aan de lage kant maar lengtefrequentiedistributies tonen aan dat er meerdere lengteklassen in de populatie aanwezig. Natuurlijke reproductie vindt hoofdzakelijk plaats ter hoogte van een stenige paairiffle in het traject van de Grote Nete stroomafwaarts van de molen in Meerhout. Slotconclusie: beter habitat noodzakelijk. In het antwoord op een vraag uit het publiek wordt vermeld dat stuwen ook barrières zijn voor stroomafwaartse migratie zo blijkt uit de telemetriestudie. De gezenderde kopvoorns bleven steeds in het verstuwde pand. Na aanleg van een vistrap rond de Meerhoutmolen enkele jaren terug kon via telemetrie vastgesteld worden dat de gezenderde vissen zowel stroomop- als stroomafwaartse migratiebewegingen door de vistrap uitvoeren. Rob Gubbels (Waterschap Roer en Overmaas) en Thijs Belgers (VBC Roerdal) houden een duopresentatie over herintroductie van de Roerzalm: van Loire-Allier fry naar Roer kelt. Rob: De Roer is gelegen in Midden-Limburg waar sinds midden jaren 90 een herintroductieprogramma loopt naar zalm en zeeforel. Het brongebied van de Roer ligt in België, de rivier stroomt vervolgens via Duitsland naar Nederland om uiteindelijk uit te monden in de Maas. Na de tweede wereldoorlog zijn de populaties van zalm en zeeforel ineengestort. Maatregelen die genomen werden zijn onder andere de aanleg van vispassages. Vlak voor de monding in de Maas splitst de Roer nog in de Hambeek en de Roertak. Beide takken waren lang niet optrekbaar door een slecht werkende vistrap en een waterkrachtcentrale (WKC). De noordelijke tak (Roertak) heeft ondertussen een vertical-slot vispassage. De vistrap is voorzien van een vangconstructie om te zien wat er in opwaartse richting passeert. De Vistrap betreft een heel technisch ontwerp vanwege gebrek aan ruimte. Ook aan de stroomafwaartse migratie werd aandacht besteed. Er is een krooshek die 3

4 afwaartse migratie door de waterkrachtcentrale verhindert. Stroomafwaartse migratie kan linksom waar ook een vangstkooi gemonteerd is (cfr. spijlbreedte). Afwaarts migrerende vissen kunnen daarnaast ook gevangen worden met een aalfuik. Smolts kunnen via een buis ook afwaarts migreren, ook hier is een vangconstructie aanwezig (dit is een oppervlakte bypass omdat smolts hoog in de waterkolom afwaarts migreren). Via een grote groep mensen (vrijwilligers) wordt een goede monitoring uitgevoerd. Van augustus 2008 tot en met heden werd dagelijks gemonitord. Hierdoor wordt een grote hoeveelheid gegevens verzameld (uniek in Nederland!). Alle opwaarts trekkende adulte zalmen en zeeforel krijgen een floy-tag. Van de afwaarts trekkende smolts werden 1200 exemplaren in 2009 en 1500 in 2010 gevangen. De hoeveelheden stroomafwaarts trekkende baarzen en riviergrondels vindt ook Rob opmerkelijk en kan een onderwerp zijn voor een volgende Vissennetwerk? Thijs: In Duitsland in 95 is het begonnen zo begint Thijs aan zijn presentatie. De Roer heeft er van oudsher zalm. Grote paaibedden werden aangetroffen met een goede waterkwaliteit voor zalm en zeeforel. Voorwaarde is natuurlijk wel dat ze de paaibedden moeten kunnen bereiken. Dit was nog een vraagteken. Er werd toelating verkregen van de Duitse wetgevers om zalmen uit te zetten in de Duitse Eifel. Broed werd opgekweekt om uit te zetten (o.a. het post-dooierzak stadium). Een aantal trajecten binnen de Roer en zijbeken werden geselecteerd die geschikt leken voor uitzetten van zalmpjes. Het aantal uit te zetten visjes werd nauwkeurig bepaald om vervolgens in zakken getransporteerd te worden naar de uitzetplaatsen. Bij het uitzetten werd rekening gehouden met de temperatuur van de beek (acclimatisatie). Per plek werden visjes bepoot, op geschikte plekken met grotere stenen waardoor ze een schuilplaats kunnen vinden en niet onmiddellijk afspoelen. De kwekerij van de zalmpjes bevindt zich trouwens in de nabijheid van de uitzetplaatsen. Dit is belangrijk omdat op die manier lange transporttijden worden vermeden. In november 2003 werd de eerste zalm in Roermond gevangen. Rond 2003 werd de WKC gerestaureerd. Het waterschap en anderen zijn gaan zoeken naar oplossingen tot in 2008 de installatie voor vismigratie werd gebouwd. In 1918 werd de WKC gebouwd en van dan af was er geen opwaartse zalmtrek meer mogelijk. Thijs toont een foto van een zalm die aan de kop verwond werd door steeds met de kop tegen de betonnen muur van de WKC op te springen. De foto werd later gebruikt om instanties te sensibiliseren en te overhalen om subsidies toe te kennen. In totaal werden tot nu toe 23 zalmen gevangen in de Roer (+ 1 Hengelvangst bij de monding van de Roer en de Maas = 92 cm). Een 1000 tal smolts werden gevangen in 09 en 10. Daarenboven werden in de Roer ook precocious male parrs aangetroffen, dit zijn mannetjes die niet naar zee migreren maar wel geslachtsrijp worden. Ze blijven in het zoete water en wachten tot de adulte vrouwtjes van zee komen. Ook zeeforel smolts werden gevangen in de Roer en dit is het resultaat van de Wehebachforel. Deze forel heeft genetische eigenschappen die uniek zijn en die door de Duitsers als de originele Roer zeeforel beschouwd worden. Deze stam heeft ook nog trekkersgedrag. Kleine smolts van deze Wehebachforel keren hopelijk ook terug naar de Roer zodat het aantal zeeforellen weer kan gaan toenemen in de Roer. Toekomstplannen zijn: - Monitoring verder zetten met enthousiaste sportvissers. - Transponder onderzoek wordt verder gezet (een onderzoek dat dit jaar een beetje teleurstellende resultaten opleverde). - VAKI systeem inbouwen in de vistrap (genereert beelden). 4

5 - Intensiveren samenwerking met Belgen (Dr. Phillipart, aanleveren van moederdieren aan Wallonië). - Ontwikkelen van een eigen Maasstam met de Duitsers en de Belgen. Thijs eindigt zijn presentatie met een aantal stellingen: 1. Geen WKC s meer aanlegen om herstel van zalm in de Maas te bewerkstelligen is noodzakelijk 2. Een toegenomen lengte van vrouwelijke schieraal werd vastgesteld in de laatste 20 jaar in Linne. Schadepercentages die destijds werden bepaald moeten bijgevolg herzien worden? 3. Het turbineregime bij WKC s alleen in de herfst toepassen is zinloos. Jaap Quak (Sportvisserij Nederland) situeert en geeft een overzicht van herintroductie van vissen in Nederland. In Nederland begon men rond 1985 rond herintroductie van vissoorten te denken, waarbij de sportvisserij het initiatief nam en er vanuit het beleid in die periode de nodige ondersteuning plaatsvond (o.a. door het Natuurbeleidsplan). Een werkgroep Herintroductie werd samengesteld, wat een kentering was, aangezien de stromende wateren jarenlang uit de aandacht waren verdwenen door de slechte kwaliteit, vissterfte etc. De insteek van herintroductie was het geschikt maken van ecologische kennis (habitatgeschiktheidsmodellen, kennisdocumenten) voor het beheer. Heel wat waterlopen werden in die periode geïnventariseerd en habitatgeschiktheidsmodellen werden opgesteld voor verschillende levensstadia van de vissoorten in deze rivieren. Deze modellen vormden de basis voor de visstandbeheerplannen en aanvullend onderzoek rond o.a. vismigratie en het ecologisch potentieel. Voor heel veel stromende wateren zijn dergelijke plannen opgesteld. Hierbij werden ook historische referenties, visinventarisaties, beleidskaders en connectiviteit en migratie in kaart gebracht. Ondanks deze uitgebreide plannen, bleef de uitvoering achter. Redenen waren vermoedelijk het ontbreken van een adequate overlegstructuur tussen stakeholders, terwijl deze stakeholders tegelijkertijd een grote structurele dynamiek kenden. Bovendien was er in deze periode nog geen vis-agenda bij de waterbeheerders en was het draagvlak beperkt. Tenslotte was er mogelijks onvoldoende kennis en durf om verdere stappen te ondernemen. Bijgevolg liggen vele plannen nog steeds onder in de la. Bovendien ontbreken nog steeds een aantal cruciale hefbomen voor herintroductie zoals een duidelijk protocol en een goede overlegstructuur. Jaap geeft ook aan dat er nog behoorlijk wat werk is aan de uitbouw van een draagvlak en het wegwerken van weerstand. Toch blijft hij optimistisch en beveelt hij aan om de bestaande plannen, bijv. in de VBC s, weer eens af te stoffen. Nu kunnen hier de KRW-maatregelen en de ontwikkeling van een protocol aan gekoppeld worden. Verder ziet hij ook brood in de voorbereiding, uitvoering, monitoring en evaluatie van pilots en in grondige communicatie en betrokkenheid van stakeholders en geïnteresseerden. Jan Kranenbarg (Stichting Ravon), coördineert het landelijk verspreidingsonderzoek naar beek- en poldervissen en is bezig met algemene ecologische onderzoek naar vissen. Jan stelt de Vissenbank voor en bespreekt de relocatie van vissoorten als onderdeel van natuurcompensatie. Jan koppelt de historische ontwikkelingen van het landschap van Nederland aan de verspreiding van grote modderkruiper. Sinds 1200 wordt 5

6 het potentiële habitatareaal van deze soort steeds kleiner door inpoldering, ontwatering, toename van het agrarisch gebruik, ruilverkaveling en mechanische schoning. Bovendien is het door de talrijke migratiebarrières voor deze soort vaak moeilijk om op locaties te komen die door natuurontwikkeling weer geschikt habitat geworden zijn. Een volgende soort is de beekprik, die eveneens in vele waterlopen verdwenen is. Aan de hand van een citaat geeft Jan aan dat zelfs al in 1899 problemen gemeld werden door herintroducties. Bijvoorbeeld werden er parasieten in beekprik aangetroffen, die oorspronkelijk afkomstig waren uit geïntroduceerde forellen. Vervolgens schetst Jan de problematiek, waarbij heel wat beschermde soorten in Nederland een ongunstige staat van instandhouding kennen. Bovendien keren bepaalde soorten na herstelmaatregelen niet terug, ondanks de aanwezigheid van een geschikt habitat. Jan oppert het idee van een visbank, waarin men een aantal doelsoorten zou opnemen, hun oorspronkelijk leefgebied en de geschikte waterlopen in dit leefgebied zou bepalen en inzicht zou verwerven omtrent de bevissingsdruk en genetische diversiteit. Vervolgens wil men richtlijnen voor transport en uitzettingen formuleren om zo de instandhouding en uitbreiding van het leefgebied van beschermde soorten na te streven. Het hele project moet dus de (her)introductie van vissen in Nederland sterker onderbouwen en structureren. Alle sprekers en de dagvoorzitter worden bedankt. Willie geeft aan dat het programma voor 2011 in januari bekend wordt gemaakt. Het Vissennetwerk streeft er naar om nog iets meer uit de bijeenkomsten te halen, door ook ervoor en erna aandacht besteden aan het gekozen thema. Een de mogelijkheden hiervoor is dieper in te gaan op onderwerpen, bijvoorbeeld door van gedachten te wisselen aan de hand van stellingen of vragen. Het plan is om een discussiegroep op internet te starten. Excursie naar de Grote Nete: De eerste sneeuw is net gevallen, tijd dus voor een frisse winterwandeling naar de Grote Nete en de vistrap bij de watermolen van Meerhout. Marc Floris, Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) geeft een toelichting bij de bouw van de V-vormige bekkenvistrap met ruwe stortstenen rond de Meerhoutmolen. De vistrap is een succesverhaal, zo tonen evaluatiestudies van het INBO met radiotelemetrie (kopvoorn) en PIT-telemetrie (alle vissoorten) aan. Rudy Yseboodt van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) vertelt de grappige anekdote over Het Monster van Meerhout. Een oudere Meerhoutse visser was er in geslaagd om het monster te vangen net stroomopwaarts van de Meerhoutmolen. Naar Grote Nete normen betrof het een flink uit de kluiten gewassen snoek van net geen meter lang. Tot spijt van de snoekvisser overleefde het dier de strijd niet. Bij het schoonmaken van de snoek trof de oude man een zendertje aan in de buik van de snoek. Een brief die bol stond van de verontschuldigingen, omdat de visser dacht dat hij het INBO-onderzoek ernstig had verstoord, werd verstuurd naar visserijbioloog Rudy. Na uitlezen van de PIT-tag code op het INBO bleek het monster gezenderd geweest te zijn als jong snoekje om vervolgens meer dan 1000 maal gedetecteerd te worden op de PIT-antennes van het INBO in de vistrap alvorens aan de hengel te worden gevangen stroomopwaarts van de vistrap. Johan Coeck (INBO) geeft een paar honderd meter stroomafwaarts van de vistrap en de Meerhoutmolen een stukje uitleg over de visgemeenschap in de Grote Nete en over de herintroductieprojecten van kopvoorn en kwabaal die hier door INBO uitgevoerd worden. Ondertussen geven Seth Martens en Yves Jacobs van het INBO een demonstratie elektrisch vissen. Ter hoogte van een ijzerzandsteenplaat in de Grote Nete 6

7 (paaisubstraat voor kopvoorn en serpeling) worden kopvoorn, serpeling, kwabaal, snoek, paling, beekprik, blankvoorn, riviergrondel, bermpje, bruine Amerikaanse dwergmeerval en blauwband gevangen, terwijl de andere Vissennetwerkers zich warmen aan een glaasje glühwein. Terug in het Gildenhuis aangekomen is er nog tijd om even te netwerken bij een versnapering en een drankje. Met dank aan David Buysse en Ans Mouton voor de verslaglegging. 7