Natuurstudieartikel Habitatgebruik van vleermuizen in een Antwerps Brialmontfort

Transcriptie

1 Natuurstudieartikel Habitatgebruik van vleermuizen in een Antwerps Brialmontfort 5 jaar monitoring in Fort 3 (Borsbeek) Bram Van Ballaer 1,2 & Kris Boers 1 1 Vleermuizenwerkgroep Natuurpunt, bram.van.ballaer@telenet.be 2 Natuurpunt Schijnvallei vzw 1. Situering onderzoek aangemeld voor ingekorven vleermuis en meervleermuis, In 2008 werd door de Vlaamse overheid een vijfjarige werd een monitoring om de eventuele impact te kunnen studieopdracht in Fort 3 (Borsbeek), onderdeel van de detecteren opgelegd in de natuurvergunning. Brialmontgordel rond Antwerpen, toegewezen aan Na- Het resultaat ervan is beschreven in een studierapport dat tuurpunt. De aanleiding van deze opdracht was de kap- je van de website van de opdrachthouder (Natuurpunt ping van een aanzienlijk deel van het bos en de bomen Studie vzw) kan downloaden (Van Ballaer & Boers, 2014). op het domein van Fort 3 in functie van de veiligheids- De resultaten van het onderzoek werden ook tijdens een vereisten van de luchthaven van Antwerpen (september lezing op de ANKONA-ontmoetingsdag (14 februari 2015) 2006). Aangezien dit domein habitatrichtlijngebied is en toegelicht. 1 Figuur 1: Situering van vlieghaven (Deurne, links), Fort 3 (Borsbeek, rechts) in het oosten van Antwerpen en met aanduiding van de verbindingsdreef bron 4 ANTenne juli - september 2015 NR 3

2 Figuur: Fort van Broechem aan Campus Vesta provincie Antwerpen vleermuisonderzoek fort van Broechem campus vesta De Dienst Duurzaam Natuur- en Milieubeleid van de pro - vincie Antwerpen laat deze zomer (2015) een vleermuis - onderzoek uitvoeren in het Fort van Broechem - Cam - pus Vesta. Deze opdracht kadert in de opmaak van een geïntegreerd natuurbeheerplan voor de provinciale site Campus Vesta met daartoe behorend het Fortgebouw en de fortgracht. Dit geïntegreerd natuurbeheerplan (met bij - behorend zoneringsplan) zal opgemaakt worden door de provincie zelf. Als eigenaar van dit fort wenst de provincie rekening te kunnen houden met vleermuizen en de be - scherming van hun waardevolle leefgebieden. Het is be - langrijk om de ideeën rond de inrichting van het fort en de bescherming van de vleermuizen op elkaar af te stemmen. Het fort van Broechem is een deelgebied van het SBZ-H BE Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitats. Om een goede staat van instand - houding te bereiken voor vleermuizen in dit fort, is het noodzakelijk dat er een beheer gevoerd wordt dat een duurzame bescherming mogelijk maakt. Om te weten welke natuurclusters op dit fort belangrijk zijn voor vleermuizen, is het de bedoeling een vleermuis - onderzoek te laten uitvoeren. Naast overwintering speelt het fort mogelijks echter nog een belangrijke rol, nl. als zwermplaats en verblijfplaats voor zomerkolonies. In te - genstelling tot het aspect overwintering is het zwermge - drag van vleermuizen en mogelijke zomerkolonies min - der goed onderzocht. Uit onderzoeken in andere forten bleek telkens dat de for - ten gebruikt worden als zwermplaats, de zwermplaatsen niet noodzakelijk samenvallen met de overwinterings - plaatsen, de soortensamenstelling verschillend kan zijn tussen de forten en t.o.v. de soorten die er s winters waar - genomen worden. Aangezien zwermen een cruciale rol speelt in de voort - planting van vleermuizen en dus in het voortbestaan van de verschillende soorten, is een adequate bescherming van de zwermplaatsen nodig voor het bereiken van de goede staat van instandhouding. Het verzamelen van kennis over het voorkomen van vleermuizen op de fortsite gedurende het jaar rond is een cruciale stap naar de opmaak van een gefundeerde zoneringsplan van het fort. In het geïntegreerd natuurbe - heerplan zullen dan de toegankelijkheid, het beheer en de beschermingsmaatregelen vastgelegd worden. 2. Werkwijze Op basis van 5 jaar monitoring wou men een beeld verkrijgen van het habitatgebruik in en rond het fort. De monitoring werd opgebouwd uit 4 pijlers: wintertellingen van vleermuizen, monitoring van de temperatuur en luchtvochtigheid in het gangenstelsel, inventariseren van 30 vaste telpunten tijdens de zomermaanden (transectmonitoring), vaststellen van zwermgedrag. Van de eerste pijler zijn historische gegevens beschikbaar; van de overige 3 pijlers zijn er geen data beschikbaar van vóór de kappingen. Het is toch belangrijk om de verdere evolutie nauwgezet op te volgen ondanks het ontbreken van een nulmeting. 2.1 Overwinterende vleermuizen Sinds wordt Fort 3 jaarlijks geïnventariseerd op aanwezige vleermuizen door de Vleermuizenwerkgroep. Dit was de enige van de vier onderzoekspijlers uit het project waarvoor ook gegevens beschikbaar waren van voor de kappingen. ANTenne juli - september 2015 NR 3 5

3 2 Figuur 2: Luchtfoto (2010) van Fort 3 (Borsbeek) provincie Antwerpen Vilda, Yves Adams Bij een dergelijke telling worden alle kamers bezocht en wordt per kamer het aantal dieren per soort genoteerd. Daarnaast is het belangrijk om andere gewijzigde kenmerken van de ruimtes te noteren. Zo kunnen beheersingrepen, verstoring, toegankelijkheid,... immers een invloed hebben op de aantallen. 2.2 Klimaatmonitoring Temperatuur en luchtvochtigheid zijn twee parameters die de geschiktheid van een overwinteringshabitat voor vleermuizen bepalen. Om de goede staat voor instandhouding te bereiken voor meervleermuis en ingekorven vleermuis zijn stabiele hoge temperaturen vereist (7 tot 11 C) en een zeer hoge relatieve luchtvochtigheid (> 90%), voor andere soorten is een gradiënt van buitenklimaat tot stabiele vorstvrije temperatuur nodig. Voor de monitoring van temperatuur en relatieve luchtvochtigheid werden 5 dataloggers verspreid over het fort geplaatst die werden ingesteld om elke 30 minuten te meten. Voor het buitenklimaat werden de data van een nabijgelegen weerstation gebruikt in Hove (op 4 km afstand). Aanvullend werden op 2 plaatsen in het fort ook de schommelingen van het waterpeil opgevolgd met automatische druksensoren, aangezien de aanwezigheid van water een sturende werking heeft op de interne luchtvochtigheid en eveneens bufferend werkt op de luchttemperatuur (zie onder punt 3.2). 2.3 Transectmonitoring Om het habitatgebruik op het fort te bestuderen buiten het winterseizoen, maakten we gebruik van punt-lijntransecttellingen. Bij deze methode wordt een traject (hier 3 km) minimaal drie maal per zomerperiode afgelopen, waarbij elke 100 m een meetpunt werd vastgelegd. Bij de selectie van de route werden alle aanwezige habitats op en rond het fort opgenomen. Na zonsondergang worden deze meetpunten telkens gedurende precies 3 minuten bemonsterd met een batdetector: soorten, type van activiteit (voorbijvliegend of jagend), maximaal aantal tegelijk, intensiteit van habitatgebruik. Met deze methode krijgen we een beeld van de aanwezige soorten per seizoen en hoe intensief ze de diverse aanwezige habitats gebruiken. 2.4 Zwermonderzoek Het zwermgedrag heeft twee functies. Ten eerste dient het als samenkomst om te paren. Ten tweede wordt er verondersteld dat een verkenning plaatsvindt van de overwinteringsplaatsen, waarbij ook jonge dieren van oude dieren leren waar zich de verschillende mogelijkheden bevinden. Zwermgedrag is dus een essentieel onderdeel van het leven van vleermuizen waarbij een groot aantal vleermuizen zich verzamelen aan de winterverblijven tussen half juli en begin november. De kennis over de zwermactiviteit in de Antwerpse forten was minimaal bij aanvang van de studie. In de loop van deze monitoringsopdracht is er dan ook op verschillende 6 ANTenne juli - september 2015 NR 3

4 manieren gezocht naar het belang van Fort 3 als zwermplek. Het eerste jaar werd in het najaar op het fortdomein met batdetector gezocht naar zwermlocaties. Het volgend jaar werden binnenin de fortgebouwen zwermende vleermuizen gevangen met mistnetten (en na determinatie onmiddellijk weer vrijgelaten). In de latere jaren werd de focus gelegd op de gebouwen en werd er ook een automatisch opnamesysteem voor vleermuizengeluiden opgesteld om de activiteitsgraad te volgen doorheen de seizoenen. 3. Resultaten Dit was het eerste groot onderzoeksproject binnen de Antwerpse fortengordels waarbij de diverse habitatfuncties voor vleermuizen werden onderzocht. Vijf jaar monitoring hebben een grote schat aan informatie opgeleverd over de vleermuizen, hun habitatgebruik en de kenmerken van dat habitat. Zeker de kennis over hoe de verschillende soorten het fort gebruiken is sterk toegenomen. Figuur 3: Totaal aantal overwinterende vleermuizen per telperiode Figuur 4a: Aantal getelde watervleermuizen 3 4a 3.1 Overwintering De winterpopulatie was reeds goed gekend en omvat 11 soorten. Deze vleermuizen werden in alle onderzochte delen van het fort aangetroffen. De grootste concentraties aan vleermuizen waren te vinden in het reduit gelijkvloers en de caponnière, met elk gemiddeld een derde van de populatie. Hoewel de totale populatie een duidelijke stijging kende tot de winter , was er sindsdien een lichte daling te merken (zie figuur 3). Wanneer de resultaten in detail worden bekeken, per soort en per locatie, zijn er echter duidelijke verschillen merkbaar. Bij de watervleermuizen (figuur 4a) is de winterpopulatie redelijk stabiel, met een aantallen -piek in Daartegenover vertonen de baardvleermuizen (figuur 4b) reeds jarenlang een positieve trend. Enkel in valt de populatie Figuur 4b: Aantal getelde baardvleermuizen (baardvleermuis en brandtvleermuis) Figuur 4c: Aantal getelde franjestaarten 4b 4c ANTenne juli - september 2015 NR 3 7

5 IHD s - Europese natuurdoelen o.m. vleermuizen in Antwerpse fortengordel De Natura 2000-gebieden worden ook speciale beschermingszones of SBZ genoemd. Deze gebieden zijn door Europa aangeduid om bijkomende kansen te geven aan habitats en soorten die van levensbelang zijn voor de Europese biodiversiteit. De overheid draagt er zorg voor dat die habitats en soorten duurzaam kunnen overleven. Dat wordt een gunstige staat van instandhouding genoemd. Vlaanderen is verantwoordelijk voor 44 verschillende Europese habitattypes. Die gaan van duinvegetaties aan de kust over vennen, heiden en zeldzame types grasland tot biologisch waardevolle bossen. Tegelijkertijd beschermt Natura 2000 in Vlaanderen 107 Europese soorten, waarvan 4 plantensoorten, 65 vogelsoorten en 38 andere diersoorten (waaronder de vleermuizen). Eerst moet je bepalen hoeveel individuen van een soort nodig zijn om te kunnen spreken van een leefbare populatie. En hoe groot bijvoorbeeld een heidegebied moet zijn om onderdak te kunnen geven aan alle typische heidesoorten. Dit noemen we de instandhoudingsdoelstellingen of kortweg natuurdoelen. De natuurdoelen maken aan iedereen duidelijk waar men naar toe wil met een bepaald gebied. In welke gebieden Vlaanderen inspanningen moet leveren voor welke soorten en habitats, is een volgende stap. De gewestelijke natuurdoelen (G-IHD) worden dan verfijnd per Natura 2000-gebied. Dit zijn de specifieke natuurdoelen, of kortweg S-IHD. Daarnaast heeft minister Joke Schauwvliege in de parlementaire commissie Leefmilieu van 5 mei n.a.v. een vraag over de SBP s Soortenbeschermingsprogramma s (1963, ) verklaard dat er een apart SBP voor vleermuizen komt. Figuur: Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitat vleermuizenaantallen (max. tijdens periode ) ANB 8 ANTenne juli - september 2015 NR 3

6 Figuur: Natura 2000 Fortengordels (ANB) Het habitatrichtlijngebied Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitat betreft een aantal forten van de historische binnen- en buitengordel van de Antwerpse fortengordel en is één van de kleinste habitatrichtlijngebieden van Vlaanderen. De binnenste fortengordel is gelegen net ten oosten en zuiden van de stadskern van Antwerpen, de buitenste fortengordel is gelegen op 12 tot 18 km van de stadskern van Antwerpen en ligt ook deels in de provincie Oost-Vlaanderen. In deze forten overwinteren elk jaar van 1 september tot 30 april enkele duizenden vleermuizen van 12 verschillende soorten. Ook in de zomerperiode zijn de objecten van belang als zwermplaats. Nagenoeg alle forten zijn omgeven met een fortgracht. Deze fortgrachten zijn vrij breed en diep en hebben veelal sterk afhellende oevers. Deze brede grachten zijn belangrijk als jachtgebied voor watergebonden vleermuissoorten. De natuurdoelen (S-IHD) werden op 23 april vorig jaar goedgekeurd door de minister (vaststelling instandhoudingsdoelstellingen voor de speciale beschermingszone BE Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitat ) zodat nu hiervoor een managementplan (draaiboek) wordt opgesteld. Zo n plan zegt hoe de natuurdoelen voor dat gebied gehaald kunnen worden en wie wat gaat doen. Het is het draaiboek waarin haalbare en betaalbare maatregelen in zullen worden opgenomen. Ook die afweging tussen natuurdoelen enerzijds en economie, cultuur, recreatie anderzijds, zit in het managementplan vervat. Wordt vervolgd. (bron website ANB) 5a Figuur 5a: De laatvlieger Annelies Jacobs 5b Figuur 5b: De gewone dwergvleermuis provincie Antwerpen schijnbaar sterk terug. Deze afname valt echter te verklaren doordat een deel van het fort waar deze soort zijn bolwerk heeft, niet toegankelijk was. Bijkomend werd vastgesteld dat er ook grote bewegingen zijn tussen de verschillende delen van het fort tussen de beide tellingen in. Een uitgebreid netwerk aan mogelijke verblijfplaatsen, met elk hun eigen karakteristieken blijkt dan ook belangrijk te zijn. Door het uitvoeren van twee telmomenten per jaar werd ook bijna jaarlijks de zeer late instroom van franjestaart (figuur 4c) opgemerkt. Dit wordt vermoedelijk veroorzaakt doordat deze soort met zijn divers dieet tot laat in de winter kan blijven jagen, (o.m. op wintervlinder) en een deel van de populatie pas later naar de forten komt. Onder meer in de winters en zien we dat verschil niet, vermoedelijk doordat het in de periode voor de decembertelling reeds zeer koud was en de franjestaarten al vroeger in het fort aanwezig waren. 3.2 Binnenklimaat De relatieve luchtvochtigheid bleek in alle bemonsterde ruimtes hoog tot verzadigd, met meestal permanent verzadigde lucht. De aanwezigheid van permanent water is een bevorderlijke factor voor het bufferen van temperatuur, net als de afwezigheid van tocht in de lokalen. ANTenne juli - september 2015 NR 3 9

7 7 Figuur 7: Met bat-detectoren trachten de verschillende vleer muizensoorten te herkennen Vleermuizenwerkgroep Natuurpunt. Figuur 6: Variatie aan temperatuursdemping per locatie (in loka len of ruimten: log02, log10, log03, log01 en log 06) Om de temperatuurdata te analyseren werd de dempings graad per lokaal bepaald (zie figuur 6). Deze demping kan variëren van 0% wanneer de temperatuursamplitude per dag even groot is als in de buitenlucht, tot 100% wanneer er binnen geen enkele temperatuursschommeling meer wordt vastgesteld. In figuur 6 worden de lokalen gerangschikt volgens dem ping, van zeer gedempt (links) tot relatief sterk fluctuerend (rechts). Dit geeft aan dat er in het fort een zeer brede temperatuurgradiënt aanwezig is, van bijna buitenklimaat tot stabiele hoge temperaturen, wat overeenstemt met de gestelde instandhoudingsdoelstellingen. Deze gradiënt wordt grotendeels bepaald door een combinatie van de aan- of afwezigheid van stilstaand water (demping) en het al dan niet afgesloten zijn van een ruimte (luchtcir culatie). Log02 is bijvoorbeeld gesitueerd in een volledig gesloten ruimte, met een permanente waterstand van ongeveer 30 cm. Strategisch project Fortengordels De Vlaamse overheid subsidieert het project Fortengor dels rond Antwerpen als strategisch project in het kader van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen voor de pe riode september 2014 september Het is één van de 10 geïntegreerde gebiedsgerichte projecten die wor den gecoördineerd vanuit de provincie Antwerpen. Het projectgebied spreidt zich over het grondgebied van 26 gemeenten en 3 stedelijke districten. Tijdens het voor gaande strategisch project werd een visie opgemaakt voor de fortengordels rond Antwerpen. Er werd ook reeds een aanzet van actieplan geformuleerd. De focus in het tweede strategisch project ligt op de verdere opmaak en uitvoering van het actieplan. De doelstellingen van het strategisch project (zie ook blz. 11, kaderplan): 1. Samenhang bereiken door herkenbaarheid van de for ten als deel van de fortengordels 2. Samenhang bereiken door beleving van de forten als deel van het grotere geheel van de fortengordels 3. Groene zoom rond de stad versterken 4. Ondersteuning gemeenten/forteigenaars/fortbeheerders 10 ANTenne juli - september 2015 NR 3 Figuur: Geografisch gebied van strategisch project Fortengordels

8 Provinciaal kaderplan voor fortengordels rond Antwerpen definitief Vooraf In 2010 werd de opdracht tot het maken van een kaderplan voor de fortengordels rond Antwerpen gegund aan een studiebureau Grontmij. In het voorjaar van 2013 nam de deputatie kennis van het tussentijds ontwerp van het kaderplan Fortengordels rond Antwerpen en keurde de verdere uitwerking van de visie en het actieplan goed. Onlangs heeft de deputatie het kaderplan definitief goedgekeurd. Er werd een eerste aanzet gegeven voor een actieplan. Het kaderplan is digitaal raadpleegbaar via en Inhoud Het kaderplan is een globaal plan dat een gemeenschappelijke visie en een strategie formuleert, met een daaraan gekoppeld actieplan. Het einddoel is een kader waarbinnen de vele lokale en bovenlokale plannen en initiatieven binnen een overkoepelend beleid aan draag- en veerkracht winnen. Het is dus geen van bovenaf opgelegd masterplan. Een thematische, gebiedsgerichte aanpak In het kaderplan is er gewerkt vanuit twee invalshoeken: een thematische en een gebiedsgerichte. De behandelde thema s zijn cultuurhistorie en landschap, ecologie en vleermuizen, bereikbaarheid en toegankelijkheid in relatie tot de huidige toestand, en gebruik. De gebiedsgerichte benadering wordt opgehangen aan een aantal deelruimten volgens de oorspronkelijke historische opbouw en geografische samenhang van de betreffende linies. De verschillende forten maken hier deel van uit. Zo is er sprake van een binnenste stedelijke fortengordel met de zogenaamde Brialmontforten, een Antitankgracht te midden van de bos- en heidegordel in de noordrand, zuidelijke en westelijke flanken van de buitenlinie van Antwerpen, en tenslotte de Scheldeforten op beide oevers van de Schelde. Vier doelstellingen Concreet zijn de beleidsambities vertaald in vier strategische doelstellingen gekoppeld aan een actieplan. Deze strategische doelstellingen leggen de hoofdlijnen vast, KADERPLAN FORTENGORDELS ROND ANTWERPEN waarmee de provincie Antwerpen niet alleen haar werking rond de fortengordels kan vormgeven en evalueren, maar waarop nieuwe en bestaande initiatieven zich ook kunnen richten. Het kaderplan is een belangrijk middel in een lang en breed gedragen proces. De strategische doelstellingen Samenhang door herkenbaarheid (presentatie, promotie, programma); Samenhang in beleving van de forten (routes, diversiteit, onthaalpoorten); Creatie van een zoom rond de stad; Het ontwikkelen van een overlegplatform. Actieplan een eerste aanzet Het kaderplan is een dynamisch document. Dit houdt in dat naar aanleiding van wijzigingen in het veld, wijzigingen aan het kaderplan kunnen gebeuren. Het is duidelijk dat we vandaag te maken hebben met een diversiteit aan vragen en plannen op verschillende niveaus. Het is daarom belangrijk na te denken over de manier waarop de visie uit het kaderplan kan gerealiseerd worden. Hierbij wordt in eerste instantie op de rol van de provincie Antwerpen binnen de realisatieprocessen gefocust. De bedoeling is een beeld te geven op welke wijze er kan omgegaan worden met het kaderplan door de provincie Antwerpen als initiatiefnemer enerzijds en als begeleider of facilitator van processen anderzijds. In het kader van het tweede strategisch project Fortengordels rond Antwerpen werd de opmaak van het actieplan opgestart en is er een eerste aanzet. De relatie ervan met de aanwezigheid van vleermuizen is echter minder sterk. Zo is de meeste linkse kamer (log06) ook die met het hoogste aantal overwinterende vleermuizen. Dit is te verklaren door de abundante aanwezigheid van holtes die dan vermoedelijk voor een geschikt microklimaat zorgen. 3.3 Zomerhabitat Op basis van de velddeterminaties samen met de latere analyses van de geluidsopnames werden op 5 jaar tijd 6 soorten gevonden op het traject (zie tabel 1, blz. 12 bij punt 3.5, soortenaantallen tijdens het jaar). De enige algemeen voorkomende soort was de gewone dwergvleermuis, met daarnaast in de omgeving van de fortgracht ook ANTenne juli - september 2015 NR 3 11

9 vaak watervleermuis. Ruige dwergvleermuis werd enkele keren aangetroffen, naast een sporadische waarneming van franjestaart, laatvlieger en grootoorvleermuis. In 72% van de puntbezoeken (n=520) werden vleermuizen gedetecteerd (figuur 8). Op die punten met activiteit werden wel in 91% van de bezoeken gewone dwergvleermuis aangetroffen en slechts in 21% werden ook andere soorten gevonden. De soortensamenstelling blijkt dus bijzonder eenzijdig langs het gevolgde traject op Fort 3. Wel werd vastgesteld dat naarmate het seizoen vorderde ook het habitatgebruik toenam, zowel wat betreft aantal soorten, aantal punten met activiteit als aantal vleermuizen per punt. Het najaar blijkt dus een duidelijk piekperiode te zijn voor het gebruik van Fort 3 door vleermuizen. Naast de zwermperiode (zie verder) is dit ook de trekperiode voor o.a. ruige dwergvleermuis. Figuur 8: Verdeling van de aangetroffen exemplaren per soort (Pp: gewone dwergvleermuis, Pn: ruige dwergvleermuis, Pspec: geslacht dwergvleermuis, Md: watervleermuis, Mn: franjestaart, Mspec geslacht Myotis, Es: laatvlieger, PaA: geslacht grootoorvleermuis) Het habitat rondom het fort is minder geschikt voor vleermuizen (vnl. open agrarisch gebied) en wordt dus zeer beperkt door hen bejaagd (voedsel vinden); vooral binnen het domein zelf wordt er gejaagd: op de wallen en nabij de fortgracht. Door de aanleg van een verbindingsdreef in dat omliggende open landschap, werden op het einde van de monitoringsperiode ook daar sporadisch (langsvliegende) vleermuizen aangetroffen. 3.4 Zwermen Met de diverse onderzoeksmethodes werd vastgesteld dat Fort 3 ook als zwermlocatie in gebruik is. Deze zwermactiviteit loopt over minstens 3 maanden (augustus, september, oktober) met een piek in september. Vooral de grote open ruimtes in de gewelven zelf worden hiervoor benut. Van de ingekorven vleermuis, een habitatrichtlijnsoort, werden zelfs verschillende seksueel actieve exemplaren aangetroffen. 3.5 Aantallen per soort verspreid tijdens het jaar Vijf jaar monitoring hebben een grote schat aan informatie opgeleverd over de vleermuizen, hun habitatgebruik en de kenmerken van dat habitat. Zeker de kennis over hoe de verschillende soorten het fort gebruiken is sterk toegenomen. Om een goed beeld te krijgen van het belang van een gebied voor vleermuizen is het dan ook essentieel om in verschillende periodes, in de diverse habitats en met verschillende technieken te gaan inventariseren. Bepaalde soorten zijn soms maar gedurende specifieke periodes aanwezig en bijvoorbeeld zwermactiviteit is naast tijdsafhankelijk ook sterk plaatsgebonden. 3.6 Impact kappingen? De oorspronkelijke vraag van de studie kon niet afdoend beantwoord worden. Vermits de monitoring pas 2 jaar na de kapping (najaar 2006) startte, kan geen conclusie getrokken worden. Enkel de dataset van de wintertellingen gaat terug tot voor de kappingen. Bij het totaal aantal getelde vleermuizen werd vastgesteld dat er in de winterperiode na de kappingen een plotse sterke stijging was, met het jaar nadien opnieuw een daling. Zowel in Fort 3 als in beide aangrenzende forten werd een toename van watervleermuizen vastgesteld. De oorzaak Tabel 1: Overzicht van de aanwezige vleermuizensoorten per seizoen (XXX=vaak aanwezig; XX=gemiddeld tot weinig aanwezig; X=zeer weinig aanwezig (zeldzaam);?=aanwezigheid onzeker; 0=afwezig) Soortnaam Winter (tellingen) Zomer (transecten) Herfst (zwermgedrag) 1 Watervleermuis XXX XX XXX 2 Franjestaart XXX X XX 3 Baardvleermuis XXX 0 XX 4 Brandts vleermuis X Ingekorven vleermuis X 0 X 6 Meervleermuis X 0? 7 Gewone dwergvleermuis X XXX X 8 Ruige dwergvleermuis X X X 9 Gewone grootoorvleermuis X X X 10 Grijze grootoorvleermuis X Laatvlieger X X 0 (12) Kleine dwergvleermuis 0 0? 12 ANTenne juli - september 2015 NR 3

10 hiervan kon echter niet achterhaald worden door het ontbreken van nulmetingen voor habitatgebruik en eventuele koloniebomen voorafgaand aan de werken. 4. Verdere stappen Fort 3 wordt als winterverblijfplaats reeds geruime tijd erkend en er wordt rekening mee gehouden bij het beheer van het domein. Het belang van het gebruik van het fort als zwermplaats is met deze studie nu ook aangetoond. De zwermactiviteit van o.m. ingekorven vleermuis en franjestaart vraagt nu ook bijzondere aandacht, opdat deze plekken de nodige afscherming zouden krijgen. In het rapport werden dan ook diverse ingrepen voorgesteld die een positieve impact zouden kunnen hebben op de vleermuizen. Zo zullen onder andere op korte termijn bijkomende afsluitingen geplaatst worden aan de gewelven, worden evenementen op het fort afgetoetst aan de activiteitsperiodes en locatie en op lange termijn zal ook de wijze van verlichting op het terrein herzien worden. Een deel van de monitoring zal verdergezet worden (waterpeilen, wintertellingen,...). Recent bleek immers nog dat het beschikken over eigen waterpeilmetingen zeer relevant is om zelf externe ingrepen (i.c. bemalingen) op te kunnen volgen en de negatieve impact te remediëren. Ook hopen we nog verder onderzoek te kunnen voeren naar overwinteringshabitats op een kleinere schaal, met name de diverse microklimaten binnen eenzelfde kamer: spleten, open voegen, nissen,... Wens je het volledige rapport te raadplegen, surf dan naar Literatuur Van Ballaer, B. & Boers, K., 2014: Monitoring vleermuizenbestand op domein Fort 3 te Borsbeek. Rapport Natuurpunt Studie 2014/10, Mechelen. 104 p. (europese) Nacht van de vleermuis: weekend augustus De Europese Nacht van de Vleer - muis is een organisatie van Natuur - punt, het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), Eurobats en de Vleer - muizenwerkgroep Laagdrempelige excursies in provin - ciale groendomeinen ( cieantwerpen.be) Mechelen (Vrijbroekpark): Vleer - muizen met baarden en grote oren : zaterdag 29 augustus om 21u) in het Provinciaal Groendo - mein, Vrijbroekpark, Mechelen, Gratis inschrijven verplicht via vrijbroekpark@provincie - antwerpen.be; tel Ranst (Vrieselhof): zaterdag 29 augustus van 19u tot 22u Deze boeiende vleermuizennacht wordt georganiseerd i.s.m. Regio - naal Landschap De Voorkempen, Bosgroepen Antwerpen Noord en Zuid en Natuurpunt Schijnvallei. Gratis! Inschrijven vanaf 10/08 verplicht via wachters. antwerpen@provincieantwerpen.be of tel Overige activiteiten in de provincie Antwerpen: zie Zoersel: vrijdag 28 augustus van 19u tot 22u Beerse: vrijdag 28 augustus om 20u Hoogstraten: zaterdag 29 augus - tus om 20u Oud-Turnhout: zaterdag 29 augus - tus van 19u tot 23u Antwerpen: zaterdag 29 augustus van 19u30 tot 22u30 Herselt: zaterdag 5 september Meer info: Oelegem (Ranst): Vleermuizeninfoavond in Fort Oelegem za - terdag 29 augustus om 21u30, Goorstraat 19, 2520 Oelegem. De vleermuizen op Fort Oelegem (figuur) worden sinds 1984 in de gaten gehouden door de werkgroep Fort Oelegem, de jongerenvereni - ging voor natuurstudie en milieube - houd Natuur De infoavond bestaat uit een briefing over de vleermuizen in het alge - meen en over de fortsoorten in het bijzonder, daarna wordt er door het fort gewandeld en tenslotte wordt er op de fortbrug aan vleermuizenobservatie gedaan met behulp van een bat-detector. Graag vooraf inschrijven via info@ fortoelegem.be, websites: - oelegem.be en ANTenne juli - september 2015 NR 3 13