HET LICHAAM LEREN LUISTEREND TE LEVEN

Transcriptie

1 HET LICHAAM LEREN LUISTEREND TE LEVEN

2 trainingen onderwijs gesprekken

3 PROGRAMMA Sessie 1 Lichaamsvijandigheid in de Westerse filosofie: Plato / René Descartes Sessie 2 De herwaardering van lichamelijkheid en gevoelens: Antonio Damasio Sessie 3 De ethische dimensie, gevoeligheid en luisteren: Emmanuel Levinas

4 Sessie 4 Oefenen om te leren / kunnen luisteren: Han de Wit Sessie 5 Gesprek

5 OOSTERSE EN WESTERSE LEVENSLESSEN I / II

6

7 TAOÏSME zoek de leegte / stilte besef: alles is (n)iets zijn in verbindingen / wording niet(s) doen CHRISTELIJKE MYSTIEK ledig je gemoed leef vanuit naastenliefde

8

9 ZIJNSDENKEN leef vanuit het besef dat je in betrekkingen bent en vanuit een gevoel van betrokkenheid laat gebeuren, geboren worden BOEDDHISME volg het achtvoudig pad besef dat je vorm en leegte bent leef vanuit mededogen (ook met moeder aarde)

10 het leven is als een kunstwerk oefening baart kunst vat je leven op als een oefenpraktijk sta in het leven leef als een coimmunist

11 SESSIE 1 LICHAAMSVIJANDIGHEID

12

13

14

15 Plato ( ) de driehoeksverhouding : Socrates - Plato - Pythagoras

16

17 Pythagoras ( ) onsterfelijkheid van de ziel zielsverhuizingsleer filosofie als het pad van de reiniging van de ziel, als via mystica het resultaat: logos in de kosmos is wiskundig van aard de tafel van tegengestelden en: de stelling van Pythagoras

18

19 Socrates ( ) Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen - Socrates I die optreedt in de vroege dialogen van Plato zoals Protagoras en Apologie - Socrates II die optreedt in de door Plato in zijn middle period geschreven werken als Faidon en Politeia

20 I II (1) ethiek metafysica kenleer ethiek (2) - vormenleer (3) geen kennis inzicht (4) - ziel (als drie-eenheid)

21 I (5) II - (6) wiskundige populistische filosofie elitaire filosofie (7) - politieke filosofie (8) homo-erotiek homo-erotiek gebaseerd op liefde voor schoonheid als transcendente vorm

22 I II (9) dienstbaar religiositeit aan godheid contemplatie mystiek (10) dialogisch overdracht onderzoek van waarheid Socrates I : historisch figuur? Socrates II: de pythagoreeër Plato!

23

24 Socrates II Plato: Faidon, 64c-69e: dood = scheiding van lichaam (soma) en ziel (psuche) askesis!, ofwel: afwijzing van het lichaam als gevangenis van de ziel ascese leidt tot reiniging van de ziel (katharsis) reiniging maakt inzicht (noesis), n.l. het schouwen van de waarheid, het goede, het schone als vormen (idea / eidos), mogelijk inzicht/kennis van deugden (arete): matigheid, dapperheid, rechtvaardigheid filosofie is dan ook een oefening in sterven

25 noesis (schouwen van de vormen) katharsis (reiniging van de ziel askesis (afwijzing van het lichaam)

26

27 noesis het schouwen dianoia het mathematische denken episteme doxa pistis ( geloven ) eikasia (vermoeden)

28

29

30 (A) Faidon De ziel (psuche) - lichaam = gevangenis - lichaam-ziel onderscheid: lichaam ziel verlangens rede sterfelijk onsterfelijk - resultaat van oefening in sterven : - onsterfelijkheid - inzicht / wijsheid

31 (B) Politeia / Timaeus - lichaam = voertuig - driedeling/eenheid ziel: hoofd borst buik rede drift begeerte onsterfelijk sterfelijk sterfelijk - rol van de ziel: - onsterfelijkheid - inzicht / wijsheid - politiek leiderschap (als taak)

32 Plato filosofie als politicologisch project filosofie als een combinatie van - ascetische levenshouding, - schouwen van de waarheid en - politieke opdracht filosofie met een somafobisch of lichaamsvijandig uitgangspunt

33

34

35 René Descartes ( ) Descartes tracht - uit onvrede met de scholastiek, als aanhanger van de nieuwe wetenschappelijke benadering / verklaring van de natuur en als gelovig christen - de Kerk ervan te overtuigen dat we het Boek van de Natuur eindelijk kunnen lezen zoals de Heer het heeft geschreven een (poging tot) combinatie van christelijke geloofswaarheden met de moderne natuurwetenschappelijke verklaring van fysische processen

36

37 Maar onmiddellijk daarop besefte ik dat, terwijl ik aldus wilde aannemen dat alles onwaar is, het noodzakelijk was dat ik, die dat dacht, iets was. Ik merkte dat deze waarheid: ik denk, dus ik ben zo sterk en zo zeker was, dat zelfs de meest buitensporige veronderstellingen van de sceptici niet bij machte waren haar aan te tasten. Daarom meende ik dat ik haar zonder enig bezwaar kon beschouwen als het eerste uitgangspunt van de filosofie dat ik zocht.

38

39 ik ben, ik besta = een noodzakelijk ware gedachte/uitspraak ik : een denkend ding substantie-dualistisch onderscheid: - geest / denkend ding (res cogitans) - lichaam / uitgebreid ding (res extensa) ik ben een denkend ding (res cogitans): iets dat twijfelt, begrijpt, bevestigt of ontkent, wil, voorstellingen maakt en ervaart de geest ervaart, of: wordt gewaar (sentit) = eerste vorm van denken

40 helderheid en welonderscheidenheid als criteria voor beoordeling van voorstellingen ideeën: aangeboren, van buiten of door mijzelf gemaakt idee god -> god bestaat (godsbewijs) vergissen is afhankelijk van twee oorzaken die tegelijkertijd tezamen optreden: - het kenvermogen / verstand - het keuzevermogen of keuzevrijheid / wil een vergissing wordt veroorzaakt door de geest die zondigt

41 helder/welonderscheiden voorstellingen oordeelsvermogen keuzevrijheid <-> kenvermogen begrips- voorstellings- herinneringsvermogen vermogen vermogen gewaarwording werkelijkheid

42

43 [in reactie op vragen van Prinses Elisabeth van de Palts:] passies zijn gewaarwordingen van de ziel van een uitzonderlijke toestand in het lichaam passies maken ons opmerkzaam op iets dat belangrijk is hoe? door de pijnappelklier als het zenuwcentrum van de machine van het lichaam en de computerkamer van de ziel de pijnappelklier - niet het hart - is de zetel van de ziel en de hartstochten

44 gedachten: acties/volities (wilshandelingen) passies cognities ziel gewaarwordingen pijnappelklier lichaam beweging van de (animale) geesten in de hersenen en de zenuwen spierbewegingen zintuiglijke gewaarwordingen

45 René Descartes de uitvinding van de menselijke geest als bewustzijn / theater van voorstellingen / spiegel van de werkelijkheid mentalistisch, bewustzijns- of subjectfilosofisch en rationalistisch uitgangspunt het dualisme van lichaam en geest ofwel: de mind-body problem opnieuw: somafobie ofwel lichaamsvijandigheid

46 CONTRAPUNT

47

48

49 FRIEDRICH NIETZSCHE ( ) filosofie als esthetisch-ethisch project: - de mens is een kunstzinnig scheppend wezen - de voorbij mens (Übermensch) is een waardenscheppend subject - het zelf is als een kunstwerk kritiek op lichaamsverachting! zie: Aldus sprak Zarathoestra

50

51 ALDUS SPRAK ZARATHOESTRA Maar wie ontwaakt is, wie weet, zegt: lichaam ben ik geheel en al, en niets daarbuiten; en ziel is enkel een woord voor iets van het lichaam. ( ) Ik zeg je en je bent trots op dit word. Maar groter is wat je niet wilt geloven je lichaam en zijn groot verstand: dat zegt niet ik maar doet ik. ( ) Achter jouw gedachten en gevoelens, mijn broeder, staat een machtig gebieder, een onbekende wijze deze heet Zelf. In jouw lichaam huist hij, jouw lichaam is hij.

52 SESSIE 2 HERWAARDERING VAN LICHAMELIJKHEID

53

54

55 DESCARTES ERROR [1994]

56 Dit is de vergissing van Descartes: de onoverbrugbare scheiding tussen lichaam en geest ( ); de suggestie dat het vermogen om te redeneren, het morele oordeel en het lijden dat het gevolg is van fysieke pijn of emotionele ontreddering, onafhankelijk van het lichaam kunnen bestaan. Om precies te zijn: de scheiding tussen de meest geraffineerde functies van de geest enerzijds en de structuur van een biologisch organisme anderzijds. Misschien vraagt u zich af waarom ik met Descartes kibbel en niet met Plato, die zoals we in Phaidon kunnen lezen, veel provocerender opvattingen over lichaam en geest had.

57 gevoelens hebben grote invloed op de rede hersensystemen, die verantwoordelijk zijn voor gevoelens, hangen samen met de systemen die we nodig hebben om te redeneren deze specifieke systemen zijn verweven met de systemen die het lichaam reguleren het blijkt dat er anatomische en functionele verbindingen bestaan tussen de rede, gevoelens en het lichaam

58 THE FEELING OF WHAT HAPPENS [1999]

59 ik ben, ik besta ik ben geen denkend ding ik ben een organisme, d.w.z. een lichaam met een complex hersen- en zenuwstelsel als organisme ben ik gericht op (samen) overleven in welbevinden als organisme heb ik (in eerste instantie) een emotionele (of pathische ) relatie met een object in de omgeving deze relatie heb ik als niet-bewust protozelf

60 er is (pas) sprake van (niet-talig) kernbewustzijn en kernzelf, als het proto-zelf voelt dat het veranderd wordt door een object, dat het kernzelf beseft dat het hier-en-nu deze relatie heeft er is (pas) sprake van autobiografisch zelf en uitgebreid bewustzijn, als ik in staat ben gebruik te maken van dispositionele herinneringen aan deze ( hier-en-nu ) kernzelf-ervaringen

61 geweten taalvermogen autobiografisch zelf geheugen (werk/autobiografisch) kernzelf gevoelens emoties elementaire bioregulatie

62 LOOKING FOR SPINOZA [2003]

63 ethisch gedrag hangt (vanuit het perspectief van de neuro(bio)loog) af van de werking van bepaalde systemen in de hersenen gevoelens spelen (samen met de aandoeningen en emoties die ze veroorzaken) een beslissende rol bij sociaal gedrag compassie: - een emotionele reactie van het protozelf en (dus) - elk ogenblik (potentieel) de basis van geweten als een eigenschap van uitgebreid bewustzijn

64 het valt Damasio op hoe zijn eigen opvattingen overeenstemmen met de stellingen in Spinoza s Ethica over - de eenheid van lichaam en geest - het streven van elk wezen om in zijn bestaan te volharden en - het verband tussen het streven tot zelfbehoud, de rol van affecten en gedrag dat deugt het valt (mij) echter op dat Spinoza - ethiek opvat als een levenshouding (ethos) van een enkeling (in plaats van een gemeenschapswezen)

65 SELF COMES TO MIND [2010]

66 de bewuste geest begint wanneer het zelf tot bewustzijn komt, wanneer de hersenen een zelfproces toevoegen aan het mengsel van de geest ( ). Het zelf wordt in afzonderlijke stappen opgebouwd, gebaseerd op het protozelf. De eerste stap is het voortbrengen van primordiale gevoelens, de elementaire gevoelens van bestaan die spontaan uit het protozelf oprijzen. De volgende is het kernzelf. Het kernzelf gaat over handelen, specifiek gezegd over een relatie tussen het organisme en het object. Ten slotte volgt het autobiografisch zelf.

67 het eerste en meest elementaire product van het protozelf zijn primordiale gevoelens Damasio stelt voor om onszelf op te vatten als een lichaam met een bepaalde hersen- (en zenuwstelsel)capaciteit Damasio stelt op basis van neurologische onderzoeksresultaten vast dat bepaalde hersenactiviteiten het mogelijk maken dat wij in handelingssituaties voelen / weten wat gaande of gevraagd is, wat voor het overleven in welbevinden van anderen en mij voordelig is

68 het lijkt mij dat Damasio s opvattingen over de rol die onze emoties/gevoelens spelen bij ons doen en laten opvallende overeenkomsten vertoont met de opvattingen van Aristoteles over de vermogens van het (menselijk) lichaam: kinesis eudaimonia aesthesis -> orexis-> praxis <- phronesis pathe arete

69 SUPPLEMENT

70 PHÉNOMÉMOLOGIE DE LA PERCEPTION [1944]

71 - het lichaam heeft zijn wereld, het is zelf gericht op de wereld (être-au-monde) - mijn lichaam heeft zijn wereld of begrijpt zijn wereld zonder de weg via de voorstellingen te moeten gaan - het lichaam is het middel waardoor wij een wereld hebben - ik ben mijn lichaam - het lichaam is een knooppunt van levende betekenissen - mijn lichaam is beweging naar de wereld en de wereld steunpunt van mijn lichaam - ik ervaar een onafscheidelijke verbondenheid van mijn bewustzijn met mijn lichaam en mijn wereld

72 - het lichaam van de ander is eveneens een drager van gedrag - de ander is (ook) een centrum van menselijk handelen - het gezicht van de ander toont zich zoals het mijne (ook) drager van een existentie - beide zijn être au-monde wezens die gezamenlijk in één enkele wereld zijn opgenomen - door het feit van ons existeren staan wij in altijd al contact met het sociale - wij dragen het onlosmakelijk met ons mee - het sociale is een dimensie van mijn zijn

73 OUT OF OUR HEADS [2010]

74 In zijn boek Wij zijn toch geen brein? stelt Alva Noë: bewust zijn vereist de gezamenlijke werking van hersenen, lichaam en wereld bewustzijn is iets wat we tot stand brengen bewustzijn heeft meer weg van dansen dan van spijsverteringsprocessen we bevinden ons niet in ons hoofd maar zijn ingebed in een wereld om ons heen die we kennen en waar we toegang tot hebben, waar we thuis horen

75 MIRRORS IN THE BRAIN [2008]

76 Het hersenonderzoek van Giacomo Rizzolatti, Vittorio Gallese en Leonardo Fogassi aan de Universiteit van Parma maakt - in navolging van Merleau-Ponty - duidelijk dat de aard van onze lichamelijkheid (in interactie met onze lichamelijke en culturele omgeving) een structuur oplegt aan onze ervaring welke rol het spiegelneuronensysteem in onze hersenen speelt in ons dagelijks leven spiegelneuronen zouden de neurale basis kunnen zijn van een primair intersubjectief interpreterend systeem dat vooraf gaat aan het onderscheid tussen zelf en ander

77 het spiegelneuronsysteem zorgt voor een primitieve intersubjectieve wij-ruimte onze spiegelneuronen verbinden ons met anderen spiegelneuronen belichamen de diepste manier waarop we met elkaar in relatie staan en elkaar begrijpen: ze tonen aan dat we gemaakt zijn voor empathie, en dat zou ons moeten inspireren invloed uit te oefenen op onze samenleving en onze wereld te verbeteren

78 SESSIE 3 LUISTEREN NAAR HET GELAAT VAN DE ANDER

79

80 ETHIEK

81

82 gelukken blijmoedigheid deugen kracht deugen het midden weloverwogen handeling keuze houding streven verstandigheid strevingen te volharden in het eigen bestaan gemeenschaps- individu / wezen enkeling

83

84 doen wat je happiness welzijn behoort te doen moral schade- categorische pleasures: mental beginsel imperatief bodily door de rede conscience vrijheid zelf de wet bepalen social feelings ontplooiing rationeel/ social state individu autonoom subject

85

86 EMMANUEL LEVINAS LEVEN

87 De Hebreeuwse Bijbel vanaf mijn vroegste jeugd in Litauen, Poesjkin en Tolstoi, de Russische revolutie van 1917, op elfjarige leeftijd meegemaakt in de Oekraïne ( ). In verblijf te Freiburg, waar ik mij vertrouwd maakte met de fenomenologie ( ). Professoraat aan de Universiteit van Poitiers en sinds 1967 aan de Universiteit van Parijs-Nanterre. Deze bonte opsomming is een biografie. Ze wordt beheerst door een voorgevoel van de naziverschrikking en de herinnering daaraan.

88 EMMANUEL LEVINAS HET WERK

89 een denker van onze tijd een tijdperk waarin wij op technischwetenschappelijke wijze in de wereld zijn, na de Shoah in het spoor van Martin Heidegger een analyse van het menselijk bestaan, van de ethische dimensie van ons doen en laten filosofie als fenomenologie van de ervaring van het aangesproken worden door de ander

90

91 erzijn: telkens het mijne existentie in-de-wereld-zijn er : in de wereld betrokken in betrekkingen bezorgen

92 mede : erzijn als mede-zijn de anderen als er-mede-zijn voorzorg in : gemoed -> verstaan <- taal gevoel ontwerp begrippen zorg zijn van erzijn altijd al vooruit zijn bij

93

94 de Westerse wijsbegeerte heeft als uitgangspunt: vrijheid, autonomie en de reductie van het Andere tot het Zelf(de) ook de ethiek de oorsprong van de ethiek, van de filosofie met de heteronomie als grondbeginsel, is echter het gelaat van de Ander de ander verschijnt weliswaar in de (fysicalistisch opgevatte) ruimte als gezicht, de Ander spreekt echter vanuit de ethische (of metafysische ) dimensie als gelaat (leren) luisteren naar het gelaat van de Ander dat vraagt: laat mij zijn!

95

96 leven is genieting van, voor enige reflectie of identiteit van een Ik de gevoeligheid is de voorwaarde voor de mogelijkheid van zowel de weg van de wens van het Ik om te genieten, het voor-het-zelf, behoeftebevrediging en economie als de weg van de gevoeligheid voor / het me aangesproken voelen door het lijden van de ander, het voor-de-ander, plaatsvervanging en ethiek

97 de Ander de ander(e) gelaat gezicht plaats- behoeftenvervanging bevrediging ethiek economie mij ik gevoeligheid genieting

98 SESSIE 4 OEFENEN OM TE LEREN / KUNNEN LUISTEREN

99 OOSTERSE FILOSOFIE

100 Oosterse filosofie kan worden opgevat als een vorm van levenskunst, wordt bedreven als een meditatieve praktijk en bestaat uit een reeks oefeningen, d.w.z. een manier van zijnsverstaan, die een zijnsbesef en een bijbehorende zijnshouding als effect heeft Het zijnsbesef kan worden verwoord De zijnshouding toont zich De zijnshouding, die hoort bij het zijnsbesef en het resultaat is van een bepaalde manier van zijnsverstaan, kenmerkt zich door aandachtig aanwezig zijn, openheid voor de ander(e) en compassie

101 zijnsverstaan zijnsbesef zijnshouding zitten/staan standpunt in het leven staan

102 HET BOEDDHISME VAN BOEDDHA NAAR HAN DE WIT

103

104

105 HET ACHTVOUDIGE PAD De 'Vierde Edele Waarheid' luidt: de toestand waarin je niet meer vanuit de gehechtheid aan de begeerte leeft kan ieder mens bereiken door het 'Achtvoudige Pad' te volgen. Het 'Achtvoudige Pad' bestaat uit een reeks oefeningen die zorgen voor juiste zienswijze, juist voornemen, juist spreken, juist handelen, juiste levenswijze, juist streven, juiste aandacht en juiste concentratie.

106 DHAMMAPADA 20. HET PAD Wie het pad inslaat wordt, al mediterend, bevrijd van de ketens van Mara. Al het gevormde is lijdend Al het gevormde is veranderlijk Al het gevormde is zelfloos

107

108 VERZEN UIT HET MIDDEN Als leegte mogelijk is, is alles mogelijk. Als leegte onmogelijk was, zou er niets mogelijk zijn. ( ) Alles is voorwaardelijk, alles is leeg.

109

110 THICH NHAT HANH zijn betekent inter-zijn / existentie betekent co-existentie leegte is de grond van alles vorm is de golf, leegte is de zee de aarde is onze moeder ademen leven aandachtig zijn engaged buddhism

111 zijnsverstaan zijnsbesef zijnshouding zitten/staan standpunt in het leven staan het alle dingen: mededogen Achtvoudige vorm / leegte Pad

112

113 EEN OEFENING zoek een plek jouw plek ga staan ga met gesloten ogen staan ga aandachtig ademend staan / adem door je buik ga na wat er gaande is om je heen, in jou ga na wat er betekent

114

115

116 HAN DE WIT Han de Wit (1944) studeerde psychologie en was verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij verwierf internationale bekendheid met de ontwikkeling van de contemplatieve psychologie. Hij was leerling van Chögyam Trungpa Rinpoche en nu van diens opvolger Sakyong Mipham Rinpoche, van wie hij de wijding tot acharya (leraar) ontving. Hij is de belangrijkste vertegenwoordiger in Nederland van het Shambhala boeddhisme en auteur van boeken als De Verborgen Bloei, De Lotus en de Roos en Het open veld van de ervaring.

117

118 HET OPEN VELD VAN DE ERVARING de open ruimte waarin de verschijnselen zich onverhuld voordoen (dharmadhatu) het moment waarop wij ons volledig openen voor wat zich in het veld van onze ervaring voordoet, waarop wij volledig aanwezig, volledig toegankelijk zijn geen geheimzinnige wereld die zich elders bevindt, maar deze wereld, dit moment, dit ervaren dat zich nu voltrekt, vanuit een bepaald perspectief, vanuit een bepaalde kijk in het open veld van ervaring leef je vanuit liefde die je voelt voor het leven, liefde en compassie voor de mensen en gebeurtenissen die hij of zij op zijn of haar pad vindt

119 door meditatie ben je in staat leegte (shunyata) te verwerkelijken, leeg te ervaren, in het open veld van ervaring te verkeren de meditatiebeoefening is er (ook) op gericht ons te bevrijden van onze bevangenheid in ons egocentrische perspectief de oefenpraktijk maakt het mogelijk te leven vanuit egoloze in plaats van egocentrische emoties de motivatie dat de wereld moge bloeien, dat het met alle mensen en dieren en met de planeet, van ecologie tot sociale instellingen, dat het met alles goed mag gaan en vrij mag zijn van lijden

120 de vier egoloze emoties ( onbegrensdheden ): - liefde of menslievendheid (i.p.v. haat) - mededogen of compassie (i.p.v. hebzucht) - meelevende vreugde (i.p.v. jaloezie) - gelijkmoedigheid (i.p.v. arrogantie en trots) op maatschappelijk vlak: tegen consumentisme, discriminatie en nationalisme een omkering van je denkwijze, je emoties, je motivatie, je intenties, je handelen een levenshouding gekenmerkt door vrijgevigheid, geduld, vreugdevolle inzet en inzicht mogelijk gemaakt door discipline / meditatie

121 Maatschappelijk boeddhisme individualisme, consumentisme en imperialisme staan haaks op het scheppen van wat in het Shambhala boeddhisme een verlichte samenleving wordt genoemd als het ontwikkelen van onze boeddhanatuur ons werkelijk ernst is, kunnen we ook niet voorbij gaan aan de tendensen van onverschilligheid in de vorm van individualisme, hebzucht in de vorm van consumentisme en agressie in de vorm van imperialisme in onszelf

122

123 SESSIE 5 GESPREK

124 SYNOPSIS het lichaam, dat ik ben, voelt wat er gaande is en gevraagd is het is mij, gevoelig dat ik ben, mogelijk te luisteren naar het gelaat van de Ander het is mogelijk - door meditatie - de hersencapaciteit, die mij laat voelen / gevoelig laat zijn, te trainen laten we elke dag (gaan) oefenen!

125 JAN FLAMELING