Transcriptie

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 RIVM-RIKILT FRONT OFFICE VOEDSELVEILIGHEID RISICOBEOORDELING INZAKE AANWEZIGHEID VAN ACRYLAMIDE IN DE VOEDING VAN DE MENS Risicobeoordeling aangevraagd door: Dr. Peter Zweipfenning (VWA, bureau risicobeoordeling) Datum aanvraag: Datum risicobeoordeling: (definitieve versie) Coördinator: R. Hoogenboom (RIKILT) Opsteller(s) risicobeoordeling: A. de Mul (RIKILT), J.D. van Klaveren (RIKILT) Toetser(s) risicobeoordeling: M.I. Bakker (RIVM), R. Hoogenboom (RIKILT) Projectnummer RIVM: V/320110/05/AA Projectnummer RIKILT: Onderwerp In april 2002 bleek uit publicaties van Zweeds onderzoek dat acrylamide, een mogelijk voor mensen kankerverwekkende chemische stof, in de voeding voorkomt. Kort na deze ontdekking heeft de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) Nederlandse voedingsmiddelen geanalyseerd op acrylamidegehaltes en is er door RIKILT/RIVM een risicoschatting gemaakt (Koopman et al, 2002). In 2006 is opnieuw een aantal voedingsmiddelen van de Nederlandse markt geanalyseerd. In een aantal voedingsmiddelen zijn de gehaltes lager dan in Vraagstelling Is de blootstelling aan acrylamide in 2006 significant lager dan de blootstelling in 2002? Conclusie De lange-termijn blootstelling van de Nederlandse bevolking aan acrylamide is in tot 40% lager dan in De hoogte van het verschil hangt af van het percentiel waarnaar gekeken wordt. Bij de hogere percentielen is de afname doorgaans wat groter. De afname is veroorzaakt door een daling in de acrylamidegehaltes in o.a. chips, brood en ontbijtkoek. Inleiding Acrylamide ontstaat bij het verhitten van producten, vooral bij hogere temperaturen, zoals bij bakken, roosteren en frituren. Acrylamide wordt gevormd uit suikers en het aminozuur asparagine in de Maillard-reactie (Dybing et al.). Sinds acrylamide in 2002 in voedingsmiddelen ontdekt werd, is een groot aantal voedingsmiddelen geanalyseerd. De analysetechnieken zijn daarbij steeds gevoeliger geworden: de kwantificatiegrens bij de analyse van de producten door de VWA in 2006 was 8 µg/kg ten opzichte van µg/kg in Met de kennis over de vorming van acrylamide, is voor een aantal voedingsmiddelen de bereidingswijze aangepast, waardoor de acrylamidegehaltes in deze producten lager kunnen zijn. In 2006 heeft de VWA opnieuw acrylamidegehaltes in voedingsmiddelen in een aantal productgroepen gemeten. In het huidige advies wordt met de nieuwe analysedata een vergelijking uitgevoerd tussen de blootstelling in 2006 en 2002, met als doel te beoordelen of de verlaging in de acrylamidegehaltes in

11 voedingsmiddelen leidt tot een wezenlijk lagere blootstelling. Hierbij is ernaar gestreefd om de aanpak van de blootstellingsberekeningen vergelijkbaar te maken voor beide jaren. Echter, in beide jaren zijn niet volledig dezelfde voedingsmiddelen gemeten. Blootstelling Aanpak berekening Voor de blootstellingsberekeningen worden de geanalyseerde en geconsumeerde voedingsmiddelen van beide jaren ingedeeld in dezelfde productgroepen, zodat de acrylamidedata op dezelfde wijze gekoppeld kunnen worden aan de gegevens van de geconsumeerde voedingsmiddelen uit de voedselconsumptiepeiling. De indeling in de productgroepen geschiedt op basis van overeenkomsten in voedingsmiddel, bereidingswijze en acrylamidegehalte. De productgroepen biscuitjes/koekjes, kinderkoekjes en speculaas zijn bijvoorbeeld gescheiden omdat de gehaltes van deze drie soorten koekjes sterk verschilden in Voor de berekening van de blootstelling aan acrylamide in 2002 en 2006 zijn de consumptiedata van de meest recente bevolkingsbrede voedselconsumptiepeiling (VCP), namelijk de VCP 1997/1998 (Kistemaker et al. 1998), gebruikt. Zie voor de productgroepindeling van de geconsumeerde voedingsmiddelen van deze VCP Bijlage 1. De berekeningen zijn uitgevoerd met MCRA versie 5.1 (De Boer en Van der Voet, 2006), met het model van Nusser et al. (1996, 1997) om de blootstelling op lange termijn te kunnen bepalen. Acrylamidegehaltes in voedingsmiddelen Per productgroep zijn in tot 40 voedingsmiddelen geanalyseerd. Dit zijn gedeeltelijk andere voedingsmiddelen dan in 2002 (andere types en andere merken). Naast de voedingsmiddelengroepen die in 2002 geanalyseerd waren, zijn in 2006 enkele extra groepen geanalyseerd, zoals pindakaas en chocolade. Omdat het waarschijnlijk is dat deze voedingsmiddelen in 2002 ook acrylamide bevatten, zijn deze getallen uit 2006 ook in de berekening van 2002 gebruikt. De getallen zoals gebruikt in de berekeningen staan in Tabel 1. Koffie was in 2002 niet geanalyseerd, maar omdat koffie een belangrijke bron van acrylamide is, is destijds een waarde uit de literatuur gebruikt. Deze literatuurwaarde voor acrylamide was in koffiepoeder gemeten en omgerekend naar een gehalte in bereide koffie onder de aanname dat er 46 gram koffiepoeder per liter gebruikt wordt. In 2006 is echter bereide koffie geanalyseerd, die bereid was met 56 gram koffiepoeder per liter. Omdat de in 2006 gemeten gehaltes betrouwbaarder worden geacht dan de literatuurwaarde uit 2002, zijn de waardes uit 2006 gebruikt in de berekening van De groep frites en gebakken aardappelproducten is niet geanalyseerd in 2006, maar is geanalyseerd in een aanvullend onderzoek in De acrylamidegehaltes in frites gemeten bij snackbars in 2007 verschilden niet significant van die van 2002 (Zweipfenning, 2007). Voor de berekening in dit advies zijn de gehaltes uit 2002 gebruikt, omdat de 2007 gegevens pas beschikbaar zijn gekomen na afronding van de huidige berekeningen. Voedingsmiddelen met sterk verlaagde gehaltes in 2006 ten opzichte van 2002 zijn chips, ontbijtkoek en ontbijtgranen. Daarentegen lijken de gehaltes in speculaas, pinda s en crackers-toast-knäckebröd enigszins verhoogd. Analoog aan de aanpak in 2002 worden analyseresultaten onder de kwantificatiegrens als de helft van de waarde van de kwantificatiegrens meegenomen. In 2002 was de kwantificatiegrens voor frites, beschuit, café noir, speculaas en cocktailsnacks 60 µg/kg en voor alle andere voedingsmiddelen 30 µg/kg. In 2006 was de kwantificatiegrens 8 µg/kg. Voor voedingsmiddelen waarvan het onwaarschijnlijk werd geacht dat ze acrylamide bevatten is het gehalte 0 aangenomen (zie Bijlage 2 van het advies uit 2002).

12 Tabel 1 Acrylamidegehaltes in voedingsmiddelen in 2006 en 2002 zoals gebruikt in de berekening (gemiddelde op basis van waardes onder de kwantificatiegrens als 0.5 maal deze grenswaarde) Productgroepen Acrylamide gehalte n Acrylamide gehalte (µg/kg) n (µg/kg) Gemiddelde Minmax Gemiddelde Min-max Chips < Zoutjes, anders dan 1188 < aardappelchips Brood (incl. 8 < < roggebrood) Knäckbröd/crackers/ < toast/beschuit Ontbijtgranen 54 < < Biscuitjes/koekjes < Ontbijtkoek Kinderkoekjes Speculaas < Pinda s < Pindakaas Waarde 2006 Koffie Waarde 2006 Pure chocolade Waarde 2006 Melkchocolade Waarde 2006 Frites en gebakken Waarde < aardappel producten 1 Waardes voor frites kwamen pas beschikbaar na het opstellen van dit advies. De waardes uit 2007 verschilden echter niet significant van de waardes van 2002 (Zweipfenning, 2007). Resultaten en discussie De vergelijking tussen de berekende blootstelling in 2006 en 2002 laat zien dat de blootstelling afgenomen is met 20% voor de lage percentielen tot 40% voor de P99 (zie Tabel 2 en Figuur 1). Elk individu van de populatie heeft een acrylamideinname. De mediane inname was in ,40 µg/kg lg/dag en in ,29 µg/kg lg/dag, dit is een verlaging van 25%. De berekende blootstelling is mogelijk enigszins onderschat omdat een aantal voedingsmiddelen dat nu niet geanalyseerd is, zoals overige chocoladeproducten, gepaneerde vleesproducten en olijven ook acrylamide kunnen bevatten. Verwacht wordt echter dat deze voedingsmiddelen nauwelijks zullen bijdragen aan de blootstelling. Tabel 2 Lange termijn blootstelling aan acrylamide voor de hele populatie (1-97 jaar)berekend met consumptiedata van VCP 98 en gemeten gehaltes in voedselproducten in 2002 en 2006.! "! " #$! $"

13 acrylamide blootstelling (ug/kg lg/dag) percentielen %% &'() * +,-. -(/ ( 00%( *. ) %) 0 (( ( 12!- $ ) ( 0% "3 Bijdrage van productgroepen De productgroepen die het meeste bijdragen aan de acrylamideblootstelling zijn in 2006 frites (27%), koffie (25%), biscuitjes en koekjes (13%) en chips (11%) (Zie Tabel 3). De bijdrage van de productgroepen ontbijtgranen, kinderkoeken, melk en pure chocolade is kleiner dan een half procent, samen dragen ze 2% bij aan de blootstelling (niet vermeld in Tabel 3). Tabel 3 Procentuele bijdrage van productgroepen aan de gemiddelde acrylamideblootstelling in Productgroep Relatieve bijdrage (%) Frites en gebakken aardappel producten 27 Koffie 25 Biscuitjes/koekjes 13 Chips 11 Ontbijtkoek 7 Brood 5 Speculaas 5 Knäckebröd/crackers/toast/beschuit 3 Pindakaas 2 Zoutjes 1 Pinda s Onzekerheden in de berekening Een berekening van de blootstelling met verschillende aannames over de waarde van gehaltes onder de kwantificatiegrens, liet zien dat de aanname van 0 of 0,5 maal de kwantificatiegrens voor de waardes onder deze kwantificatiegrens geen invloed hadden op de berekende blootstelling van Daarnaast is er een berekening uitgevoerd om te onderzoeken of het verschil in de kwantificatiegrenzen tussen 2002 en 2006 de resultaten beïnvloedt. Hiervoor is aan de waardes van 2006 onder de kwantificatiegrens (brood en ontbijtgranen) de grenswaarde van 2002 toegekend (30 µg/kg).

14 De resultaten van deze berekeningen laten zien dat de blootstelling 2% tot 11% hoger is als in 2006 met de kwantificatiegrens van 2002 gerekend wordt. Er is dan nog steeds een afname in acrylamideblootstelling ten opzichte van 2002; deze bedraagt 15-20%. De berekende afname in de acrylamideblootstelling tussen 2002 en 2006 wordt dus voor ongeveer de helft veroorzaakt door lagere gehaltes in chips, brood en ontbijtkoek en voor de andere helft door de lagere kwantificatiegrenzen in Voor frites zijn in dit advies de gehaltes van 2002 gebruikt, omdat de gegevens voor 2007 niet beschikbaar waren. Inmiddels is bekend dat de gehaltes gemeten bij snackbars in 2007 niet significant verschillen van de gehaltes in 2002 (Zweipfenning, 2007). Op basis van deze gegevens zal de schatting van de blootstelling in het huidige advies niet veranderen. Het is echter niet bekend of de gehaltes in frites die de consument thuis bakt veranderd zijn. De gehaltes in thuis gebakken frites zouden in 2007 lager kunnen zijn dan in 2002, omdat de op de huidige verpakking van frites vermelde bereidingswijze leidt tot lagere gehaltes dan in Het is niet bekend of de acrylamidegehaldes voor pindakaas en chocolade in 2002 gelijk zijn aan de gehaltes gemeten in Gezien de geringe bijdrage van deze producten aan de totale blootstelling zal een verandering van de aanname dat de gehaltes in 2002 gelijk zijn aan de gehaltes in 2006 nauwelijks invloed hebben op de verlaging van de acrylamideblootstelling. Omdat de berekeningen voor beide jaren met dezelfde VCP-gegevens zijn uitgevoerd wordt de daling van de inname geheel veroorzaakt door de verandering in de acrylamidegehaltes van de voedselproducten. De VCP is gebaseerd op een grote steekproef van mensen, die gedurende twee dagen nauwkeurig hebben bijgehouden wat ze gegeten hebben. Het onderzoek is uitgevoerd in 1997/98. Het is niet bekend in hoeverre het consumptiepatroon voor acrylamiderijke producten wezenlijk is veranderd tussen 1997/98 en Het verschil tussen 2002 en 2006 bedraagt circa 20-40%. Of dit verschil ook significant is, is moeilijk te testen omdat het aantal waarnemingen per productgroep soms erg klein is. Tevens is het met de huidige software nog niet mogelijk om de twee jaren, waarvoor de vergelijking uitgevoerd moet worden, in één en dezelfde berekeningsslag uit te voeren. Referenties Boer WJ de, Voet H vd, MCRA, Release 5, a web-based programme for Monte Carlo Risk Assessment, manual version, May 2006, available at 4'* 5 () 26 & (7 824 % 49: ( 9 8; :< =%) ( >0% ( ( () ('() 3 ( 1) ( >' # +/<"# Kistemaker, C.; Bouman, M. and Hulshof, K.F.A.M. (1998) Consumption of separate products by Dutch population groups - Dutch National Food Consumption Survey (in Dutch). Zeist, TNO-Nutrition and Food Research Institute, TNO-report V Koopman N, Donkersgoed G van, Klaveren JD van, Baars B, Advies inzake blootstelling van de Nederlandse bevolking aan acrylamide via de voeding, , RIKILT en RIVM. beschikbaar via: _id=10616 Nusser S.M., Carriquiry A.L., Dodd K.W., Fuller W.A (1996). A semiparametric transformation approach to estimating usual daily intake distributions. Journal of the American Statistical Association;91: ?% 8 & ( :% 2 +!/3 5) ( %%( (' (. *%< (7% ) (%) ( ) (' % (. ((3 < '* 6) 2 1 4%A A (;? ( A 4 '?A B.3 03 "$! 3 #

15 Wenzl T., The EU database on acrylamide in food- results after two years of data collecting, 2005 (presentation) Zweipfenning P., VWA, schriftelijke mededeling, 14 maart 2007 "

16 Bijlage 1 Productgroep indeling van voedingsmiddelen welke geconsumeerd zijn in VCP 97/98 Productgroep Voedingsmiddelen Brood geroosterd toast crackers-toast pak Toast naturel Cracottes Knäckebröd pak beschuit Cracker cream- pak Cracker tea- matses pak Beschuit pak Beschuit volkoren pak Knäckebröt gemiddeld Knäckebröt goudbruin Knäckebröt sesam Knäckebröt lichtgewicht Knäckebröt vezelrijk Cracker volkoren Cracottes pak Knäckebröt maanzaad Knäckebröt volkoren Knäckebröt muesli Knäckebröt sandwich Brood Brood (vervolg) Chips Broodje luxe witte Brood krente- Brood tarwe- Brood wit- melk Brood rogge- licht Brood rozijnen- Brood volkoren- Brood wit- water Brood mout- Croissants bereid blik Brood tarwerogge volkoren Brood wit- Turks Brood krente- volkoren Brood rogge- donker Brood rogge- Chips Frites sticks Chips light Frites en gebakken aardappelproducten Frites ongezouten bereid Rösti onbereid Frites gezouten bereid Frites oven- bereid Aardappel driekantjes bereid in diamantvet Aardappel driekantjes ber in zonnebloemolie Aardappel driekantjes bereid in oven Rösti bereid z vet Aardappelschijfjes diepvries onbereid Aardappelen gebakken Aardappelschijven bereid Frites oven- diepvries bereid Aardappelkroketten diepvries bereid Koffie Biscuitjes/ koekjes Koffie bereid Voedingsbiscuit Sanovite Biscuit Koekje Biscuit volkoren- Chocoprince Koek muesli- Biscuit ontbijt- Koek haver- Voedingsbiscuit Evergreen krenten Voedingsbiscuit Na- Voedingsbiscuit Switch overige smaken Voedingsbiscuit Switch appel/bosvruchten Biscuit glutenvrij Biscuit glutenvrij Glutafin Voedingsbiscuit Evergreen overige smaken Koekje voor diabetici Voedingsbiscuit Switch noten!

17 Biscuitjes/ koekjes (vervolg) Speculaas Voedingsbiscuit Evergreen choco Cake Pimm's Krakeling Lange vingers Spritsstukken Koekje Chocoprince Biscuit chocolade- Speculaas Speculaas gevulde Koek Bastogne Snacks/zoutjes Ontbijtkoek Nibbits Stokjes zoute Biscuit zoute Wokkels Ringlings Koek ontbijt- Koek ontbijt- volkoren Koek ontbijt- met vruchtenvulsel Kinderkoeken Ontbijtgranen Koekjes bere- Bambix Voedingsbiscuit kleuter Kinderbiscuit Bambix Koekjes kinder- Circusvriendjes aardbei/banaan Voedingsbiscuit babyvoeding Voedingsbiscuit peuter Voedingsbiscuit start- Bambix Rice Krispies gepoft pak Muesli z suiker pak/zak Muesli met suiker pak/zak Ontbijtproduct Wake-up Brinta Ontbijtproduct Honey nut loops Ontbijtproduct Smacks Kellogg's Ontbijtproduct Special K Kellogg's Ontbijtproduct Cornflakes Kellogg's Cornflakes pak Ontbijtproduct Frosties Kellogg's Kinderkoeken Pinda s pindakaas melk chocolade pure chocolade Koekjes bere- Bambix Voedingsbiscuit kleuter Kinderbiscuit Bambix Koekjes kinder- Circusvriendjes aardbei/banaan Voedingsbiscuit babyvoeding Voedingsbiscuit peuter Voedingsbiscuit start- Bambix Noten pinda's ongezouten Noten pinda's gezouten Pindakaas Pindakaas met stukjes noot Chocolade melk- Chocolade melk- met hazelnoten z suiker Chocolade met noten Chocolade melk- zonder suiker Chocolade pure Chocolade pure z suiker $

18 RIVM-RIKILT FRONT OFFICE VOEDSELVEILIGHEID Onzekerheden in acrylamide innamenberekeningen Risicobeoordeling aangevraagd door: P. Zweipfennig (VWA, Bureau Risicobeoordeling) Datum aanvraag: Datum risicobeoordeling: Coördinator: F.X.R. van Leeuwen (RIVM) Opsteller(s) risicobeoordeling: J.D. van Klaveren (RIKILT) Toetser(s) risicobeoordeling: A.J. Baars (RIVM), P.E. Boon (RIKILT) Projectnummer RIVM: V/320110/07/AA Projectnummer RIKILT: Onderwerp Kwaliteit van berekeningen naar acrylamide-innamen. Vraagstelling Ten aanzien van de verschillen in berekeningen van de blootstelling aan acrylamide tussen 2002 en 2006/7 werd geconstateerd dat de nieuwe berekeningen, ook die met de oude concentratie data, ruim hoger uitkomen door nieuwe inzichten die in de nieuwe software (MCRA versie 5) zijn verwerkt (b.v. model Nusser). Welke onzekerheden en verschillen zijn er tussen de in 2002 en de in 2007 uitgevoerde berekeningen, en hoe verklaren deze het gevonden resultaat? Conclusie Er zijn veel onzekerheden in berekeningen naar de innamen van acrylamide. Belangrijk hierbij zijn onzekerheden en variatie in consumptie data, concentratie data, en bereidingswijze en aannames die gemaakt zijn in het berekeningsmodel (MCRA). Door vernieuwde wetenschappelijk inzichten zijn de aannames in het berekeningsmodel aangepast. De uitkomsten van berekeningen met dezelfde acrylamide en consumptie data uitgevoerd met de nieuwe versie van MCRA zijn daardoor in 2006 hoger dan in 2002 die uitgevoerd zijn met de oude versie. Indien de berekeningen uitgevoerd worden met de nieuwe versie van MCRA en gebruik makend van de data uit 2006 en 2002 dan blijkt er sprake van een dalende trend in de innamen van acrylamide. Inleiding In 2002 werd door het RIVM en RIKILT berekend dat de mediane acrylamide-inname door de algemene bevolking circa 0,2 ug/kg lichaamsgewicht per dag bedroeg (Koopman et al., 2002). Hierbij werd gebruik gemaakt van de software Monte Carlo Risk Assessment (MCRA) versie 1. In 2006 werd een update van de berekening uitgevoerd met nieuwe acrylamide concentratie data (Mul et al., 2006). Hierbij werd geconstateerd dat de innamen in 2006 hoger leken dan de berekende innamen in 2002 toentertijd berekend met MCRA versie 1. Dit was onverwacht omdat een aantal producten met een

19 hoog acrylamide concentratie juist een dalende trend in concentratie lieten zien. In 2006 werd de innamenberekening uitgevoerd met MCRA versie 5 (Boer et al., 2006). Vervolgens zijn er berekeningen uitgevoerd met MCRA versie 5 en acrylamide data uit 2002 en 2006 om te toetsen of deze bevinding te maken had met een tijdtrend of dat deze verklaard werden door een verandering in software (MCRA versie 1 versus MCRA versie 5). Uit deze berekeningen bleek dat de innamen in 2006 circa 25% lager waren dan in Hieruit kan dus de conclusie getrokken worden dat er sprake is van een dalende trend in de innamen van acrylamide. De uitkomsten van de berekeningen in 2006, uitgevoerd met MCRA versie 5 wijken dus af van de uitkomsten van de berekeningen in 2002, uitgevoerd met MCRA versie 1. Dit roept vragen op t.a.v. de kwaliteit van de berekening in 2002 zoals die indertijd zijn uitgevoerd met MCRA versie 1. Onzekerheid in berekeningsmodel MCRA Het MCRA programma waarmee de berekeningen worden uitgevoerd is gebaseerd op kansberekeningen en variatie in voedselconsumptie en acrylamide concentratie data. In 2002 werd gewerkt met de eerste versie van MCRA waarbij de kansberekening gebaseerd was op afzonderlijke consumptiedagen. Daardoor werd de onzekerheid in de dataset van voedselconsumptiegegevens als het ware enigszins uitvergroot. In de jaren daarna bleek, na wetenschappelijke discussie, dat dit concept wel adequaat is voor direct werkende schadelijke chemische stoffen (acute toxiciteit), maar minder geschikt is voor chemische stoffen die pas na lagere tijd schade kunnen veroorzaken (chronische toxiciteit) (Boer et al., 2006, Nusser et al). Acrylamide is pas na langdurige blootstelling schadelijk. Het MCRA model is naar aanleiding van deze inzichten aangepast. In MCRA versie 1 waren deze inzichten nog niet verwerkt, in MCRA versie 5 wel. Referenties Boer WJ de, Voet H vd, MCRA, Release 5, a web-based programme for Monte Carlo Risk Assessment, manual version, May 2006, available at Koopman N, Donkersgoed G van, Klaveren JD van, Baars B, Advies inzake blootstelling van de Nederlandse bevolking aan acrylamide via de voeding, , RIKILT en RIVM. beschikbaar via: =10616 Mul A de, Klaveren JD van. Risicobeoordeling inzake aanwezigheid van acrylamide in voeding van de mens, , RIKILT en RIVM Nusser S.M., Carriquiry A.L., Dodd K.W., Fuller W.A (1996). A semiparametric transformation approach to estimating usual daily intake distributions. Journal of the American Statistical Association;91: Nusser SM, Fuller WA, and Guenther PM (1997). Estimating usual dietary intake distributions: adjusting for measurement error and nonnormality in 24-hour food intake data. In: Lyberg L, Biemer P, Collins M, DeLeeuw E, Dippo C, Schwartz N, and Trewin D (editors), Survey Measurement and Process Quality, Wiley, New York. p