BULLETIN. Tijdschrift van de 'oninklijke Nederlandse Qudheidkundige Bond J A A R G A N G 8 2 N U M M F R 2 J U N I I C, 8 3

Transcriptie

1 BULLETIN Tijdschrift van 'oninklijke Nerlandse Qudheidkundige Bond J A A R G A N G 8 2 N U M M F R 2 J U N I I C, 8 3

2 DE mr. JHL A Quant, mr. LM Michiels dr. JA Bakker, 's he t lidmaatschap - bann: - jeugdlid -d li KNOB. nva A cember. WJ B Polman,. nj va C, nb ioh. DP Bulletin KNO B \ jaargang 82 / nummer 2 l juni 1983 INHOUD A.M.Kolweij BE LODEN BEELDE N V A N FRANCESCO RIGHETTI VOOR WELGELEGEN TE H A A R L E M pag. i G.S. n VaHolthe tto Echten ZINVOLLE ENSCENERING NVA INHULDIGIN G NEE VA Nieuws nd eva VORST I N 1766 P a g- Z 5 Boekbesprekingen pag. 30 Archeologisch Nieuws bond ne P a g- 39 KNOB actuele informatie pag- 43 KONINKLIJKE NEDERLANDSE OUDHEIDKUNDIGE BOND Opgericht 17 januari 1899 Beschermvrouwe H.K.H. Prinses Juliana B ü S T U U R S. Buddingh', voorzitter drs. P. Nijhof, secretaris, p/a Huis Pinto, St. Antoniesbreestraat 69, 1011 HB Amsterdam penningmeester, Wilhelminapark, NP Utrecht drs. B. Bakker, dr. J. H. F. Bloemers, drs. P. L. Kan-van Dishoeck, mr. F. L. M. Gou, H. J. Jurriëns, A. M. Meyerman, jhr. n va Kessenich, ir drs. M. A. Prins-Schimmel, ir. N. C. G. M. van Rijt, drs. H. Sarfatij, dr. D. P. Snoep, ir. F. W. van Voorn. BULLETIN KNOB Bulletin nd eva Koninklijke Nerlandse Oudheidkundige Bond, tevens Orgaan van Rijksdiensten voor Monumentenzorg en voor the Oudheidkundig Bomonrzoek. REDACTIE irdrunen, drs.. E Elzenga, drs.. ed M Haas, drs.. G Hoogewoud,. Jmr Korf, drs. ALeeuwen, prof. dr. J. G. N. Renaud, drs. C. Rogge, drs. A. G. Schulte (vanwege Rijksdienst voor ed Monumentenzorg), drs.. HC Slechte, dr Snoep, drs. H. Stoepker, dr. H. A. Tummers (eindredacteur), drs. C. C. S. Wilmer. R E D A C T I K S E C: R E T A R I A A T Bureau KNOB, Huis ed Pinto,. St Antoniesbreestraat, BH Amsterdam, tel Alleen geopend 's maandags en woensdags nva 9-17 uur. Het Bulletin KNOB verschijnt in vijf afleveringen per jaar. Aanmelding sal lid, opgave nva adreswyzjging fva n o beëindiging nva voor i et zenn nd eaa secretaris nd eva KNOB: Huis ed Pinto,. St Antoniebreestraat 69 Amsterdam. Het lidmaatschapsjaar loopt van januari tot en met cember. Jaarlijkse contributie (Bulletin inbegrepen): f 65,-; - instelling, vereniging enz. lid KNOB f ioo,- : t7 to 2jaar f 40, len ontvangen in het begin van het jaar een acceptgirokaart. Betaling bij voorkeur met ze kaart. Postgiro ten name van KNOB te Utrecht. Losse nummers, jaargangen en bann Uitsluitend verkrijgbaar jhe t bi secretariaat Huis ed Pinto,. St Antoniesbreestraat 69, 1011 HB Amsterdam. Losse nummers (voorzover voorradig) f 15,- per aflevering; - jaargangen: prijs op aanvraag; prijs po aanvraag. ISSN io Scheltema & Hol- Advertenties Informatie ne kema, Emmalaan, tarieven zijn verkrijgbaar jbibohn, NH Utrecht, tel

3 In tuin van het Provinciehuis van Noord-Holland te Haarlem, waarvan het oudste geelte gevormd wordt door het Paviljoen Welgelegen dat in jaren r^só-iyoo gebouwd werd alsbuiten voor bankier Henry Hope, staan een%even- lon beeln. %e beeln horen bij het schamele restant overgebleven van vroegere status van Welgelegen. Henry Hope liet voor %ijn nieuwgebouw classicistische buitengoed een reeks van rtien lon kopieën gieten naar indie tijd hooggewaarer beeldhouwwerken. opdracht tot het gieten van kopieën kreeg beeldhouwer en metaalgieter Francesco Righetti ( )), diegespecialiseerd was van afgietsels. %even beeln in die Haarlem bewaard bleven, %jjn geeltelijk door gieter gesigneerd en gedateerd en ontstonn in perio //(f/ tto tal dat is het in vervaardigen %e nka..me rgelijke Romeinse je sa li nhe t druk nhe t i lni nd eda. nva L t He Bulletin KNO B j jaargang 82 j nummer 2j juni 198) A. M. KOLDEWH1J DE LODEN BEELDEN VAN FRANCESCO RIGHETTI VOOR WELGELEGEN HAARLEM* ET... T IS LAOKOON... 'Fritsje: Ha, daar zie ik het Huis van Hope... Cornelis:. niet ontkennen, ft oda Landhuis, nee i Italiaanschen smaak gebouwd, maakt nva hier gezien eene schoone ne trotsche vertoning. Sommige Bouwkundigen hebben zeker aanmerkingen po * Het eerste onrzoek naar beeln van Righetti werd in 1976 door auteur verricht tijns een stage op kunsthistorische afling nhe t va Centraal Laboratorium voor Onrzoek naar Voorwerpen nva Kunst ne Wetenschap et Amsterdam. tdi onrzoek dat werd gedaan onr stimuleren leiding van drs. E. van ed Wetering, sind ewaeerste plaats gericht pd eo vraag fd eo lon beeln oorspronkelijk beschilrd waren geweest. heren E. van Wetering en T. Stambolov (Centraal Laboratorium, Amsterdam) waren oz kritisch door te nemen. vrienlijk t he manuscript voor tdi artikel hetzelve, die meer of minr gegrond zijn, maar bij n eersten opslag, en die geldt bij mij boven alle nauwbereeken en fijn uitgeplozen aanmerkingen, baart het bij allen een' zeer diepen indruk, die mij toch waarborgt, da geheel iets groots ne schoons moet gevonn worn. A.driaan: Hoe heet dit groote beeld, dat op het plein staat? Cornelis: ts ' i Laökoön t me slangen worstelen, nee afgietsel naar een antiek, waarom het zeker hier een plaats gekregen heeft...' Aldus laat ed Haarlemmer Adriaan Loosjes ni zijn Hollands Arkadia of Wanlingen in Omstreeken vanhaarlem tn da i 1804 in verscheen, enkele wanlaars babbelen over het buiten van Henry Hope en opvallen beelngroep ervoor. 1 A. Loosjes is hiermee eerste die spreekt over het meest beken van lon beeln edi Henry Hope ni Rome liet gieten voor zijn huis nd ei Haarlemmerhout. Tien jaar eerr dha Loos- Hout of Boschgedachten n i %es bespiegelingen sal afbeelding Eer, een doorkijkje in Hout weergegeven waarbij pd eo met ed Laocoön phe to voorplein. achtergrond Welgelegen et 2 zien si oudste document dat getuigt van aanwezigheid van lon Laocoön voor het buiten van Henry Hope is een kopergravure door J Beek naar. D Kerkhoff t ui t He beeld za loop nda t va jaar - ge 1 A. Loosjes, Hollands Arkadia of Wanlingen In omstreekzn van Haarlem, ee n2 laatste stuk, Haarlem 1804, ALoosjes, the Hout of Boschfedachten n i %es bespiegelingen, Haerlem 1793, plaat III (Verbeeln een ge^igt op het Huis van Hope].

4 1789 beeld n,. p , 4e n75. 7 Waar nj. va 1.. Hl, Prenen, nn ad e te. ero yva nd Da lon beeln van b'rancesco Righetti voor Welgelegen te Haarlem Aft), i. Gezicht op Paviljoen Welgelegen, voorzij op het muin. Op het voorplein lon kopie van Laocoöngroep. Kopergravure door J. L. van Beek naar D. Kerkhoff, 1789 (Gemeente-archief Haarlem 25/6-1; foto Inx Bouwkunst, KHI Utrecht, G. Th. Dclcmarre). plaatst zijn, want eerre afbeeldingen t ui Welgelegen ga fno niet the lege voorplein 3 (afb.. i) HET H [J I S W E L G K L h GEN V A N H K N R Y 11 O P E bankier Henry Hope, die vanaf 1762 als mefirmant s wa opgenomen nhe t i bedrijf Hope ot e&c Amsterdam, had reeds in 1769 hofste Welgelegen bij ed Haarlemmerhout gekocht e verwerving van een aantal omliggen percelen besloot hij in 1785 tot bouw van het monumentale buitenhuis. 4 Het eigendom nva Henry Hope nd eaa Hout swa echter niet groot genoeg voor majestueuze opzet die hij in zijn hoofd had, en al meteen bij eerste bouwplannen werd t he stadsbestuur nva Haarlem door Hope bena- t fe ei rd he me verzoek do lanen nd Hout po zijn kosten verlegd mochten worn. Op 12 november 1785 wern Hope's plannen goedgekeurd en zijn nog bouwen buiten nee ko grootse oprijlaan krijgen ne 3 n Be exemplaar nva ze gravure va Beek wordt - be waard in het Gemeente-archief Haarlem 2^/6-i. Kvcneens uit 1789 dateert afbeelding in Maanlijkse Ntrlandsche Mtrcitrius, waarop we nog terugkomen. Bekenr zijn kopergravures van B. Co m te en van Chr. Halnwang naar tekeningen van H. P. Schouten uit Exemplaren Gemeente-archief Haarlem 25/6 g en h. tekening en twee studies voor gravure van Halnwang zijn ook te Haarlem, Gemeente-archief 25/6 b, e en f. Tentoonstellingscatalogus Stadsgezicht Haarlem , Haarlem e i , cat. nr afb. 39 Harkmia I//HStrafa, Haarlem nd fraaiste gedichten, n Haag 1969, afb. zonr nummer. N. Roy van Zuydcwijn, 'Ken huis met geschienis. the Provinciehuis ni Haarlem', Jaarboek Haarlem 1975, ^etelt ne n>at doet i He Provin- (1976), 73-75, afb. p ciaal Hestuur.van N oor d-h o Hand, Haarlem 1966, a f b. titelpagina. 4 Voor ed geschienis nhe t va huis nd ee discussie omtrent ed mogelijke ontwerper: K. Blauw, 'Het Provinciehuis van Noorclholland', jaarboek Haarlem iyj$, (1959), K. Blauw, 'Van "Hofste" tot "Paviljoen" Welgelegen', jaarboek Haarlt'/a 1962^ (1963), K. H. ter Ivuüe, 'Op zoek naar architekt van het Paviljoen jbihaarlem', Buik-tin KNOB^ 47 (1975), ^!. < ;i- 54. H. H. ter Kuile, 'Het Paviljoen bij Haarlem nar beschouwd', Bulletin KlVOB, 67 (1977), rte KH Kuile, e'd teksten van Goctghcbucr inzake het Paviljoen kritisch gewaarerd', Bulletin KI\ T OB, 78 (1979), W. P. ). Overmeer, 'Het buitenverblijf van Lowijk Napoleon te Haarlem', AV/- vorscher, 59 (1910), N Zuydcwijn, 'Ken huis met geschienis, Het Provinciehuis in [-\&zr\ rr\\ Jaarboek blaarkw /#/ƒ, (1976), MH Zijlstra-Zwcens, architect nva Welgelegen', Bulletin fci\'ok, 6 7 (1977), 'Nogmaals ed

5 He t 7 Merkwaardige 5 E. H. ter Kuile, 1975 en Over het tijdstip waarop Welgele- voltooid werd: 'Bericht wegens ed nevenstaan plaat', ed Maanlijkse Nerlandsche Mercuritts, Amsterdam 1789, ge n. ero yva nd o Z sva nd e kl swa a Standbeeln Laocoön voor Welgelegen wordt geflankeerd door vier, twee aan twee bij opritten geplaatste zandstene voorzij nva Welgelege n Ophe t fraai 9 Hilbrand, 'Een onaangenaam mensch nd ei Haarlemmerhout', Camera Obscura, Haarlem 1923, 27 (eerste editie 1839). 10 B. ten Brink, ' I.aokoön, il ostento ll'arte', Kunstkrrmyk., N.S. 13 (1872), Waar %etelt en wat doet Het Provinciaal Bes/wtr van Noord-lriolland, Haarlem 1966, ou leeuwen wern in 1955 vervange n kp e do gi nd e 9 n. E eomd nva nd e Bulletin K NOB j jaargang 82 / nummer 2 \ juni 19 8'j passen omgeving die noodzakelijk was voor allure ed di bankier wenste, oo zijn eigen grondgebied aan Hout te benard voor ze plannen. huis tda vermoelijk naar ontwerp nd eva architect Leenrt Viervant werd gebouwd, sn wa i 1789 nagenoeg voltooid. 5 Henry Hope liet ed voor tn ihe Frans-classicistische stijl opgetrokken bouwwerk gelegen Hout veranren door tuinarchitect J. G. Michaël ni Engelse landschapsstijl. 6 Centraal in het ontwerp voor Nieuwe Hout was lange zichtlaan edi door ed hele Hout heen naar Welgelegen leid. ze laan werd geflankeerd door bomengroepen die geleilijk naar het huis toe een brere ruimte naast laan openlieten. Vanuit het huis Welgelegen gezien gaven ze steeds dichter langs laan gesitueer bomengroepen een optisch effect van een zeer diep voorterrein. Vlak voor het huis eindig ed laan nee i door ed twee opritten naar e d 'belétage' van Welgelegen omsloten fraaije voorplaats, in vorm van eenamphitheater, in welks midn %ich eenprachtig standbeeld van Laöcoon bevindt. 1 naar aanleiding n va Nurks door ed zijn wanling t me Robertus Haarlemmerhout ee daar wanlen groepen Amsterdammers, die %ich in n aanblik van het Paviljoen verlustigt, enwaarvan al individu's, om %icb te overtuigen dat het geen droom is, %ich met bei hann aan spijlen van het hek vastklemmen, %ich met geen mogelijkheid kunnen overtuigen wat voor aardigheid ofvroolijkheid re we^en magroep nva Laokoö'n. wanneer B. ten Brink in Kunstkronyk van 1872 een reeks opstellen schrijft over e d me te d woorn: sal op het Laocoöngroep, begint j hi knaap ^ag ki nd ehaarlemmerhout i voorplein eenschoon afgietsel rgroep nlaocoó'n van 10 Het monumentale afgietsel op ware grootte van leeuwen, verklein kopieën nd eva liggen leeuwen aan opgang naar het Capitool te Rome. 11 Voorts liet Henry Hope ed verfraaien ts ze me beelngroepen ni steen, waarvoor Zuidnerlandse beeldhouwer G. L. Gocharle ( ) ed opdracht ontving. Terzij nva DE BEELDEN AAN DE B U I T E N / ; IJ D F. VAN WELGELEGEN grote Laocoöngroep i beeln ehe tdi huis van Henry Hope aan buitenzij siern en van reeks lon kopieën ehi jte di Rome liet gieten voor ed coratie nva zijn buiten nd ei Haarlemmerhout, verreweg bekendste. Dit vindt zijn oorzaak zowel in het grootse karakter van groep op zichzelf, als in monumentale plaatsing midn voor t he gebouw po het ovale voorplein aan het ein van lange laan door het Engelsche Bosch waarin Hope Hout had laten veranren. 8 beschreef Hilbrand ni 1839 afb. N Xuydcwijn,. opcit., 'Stadspark en buitenplaats', Wonen Ta\Bk, 9-10 (1977), 59 e.v. L.. A Springer, ed Haarlemmerhottt nva , Haarlem 1896, ge^igten, gebouwen, monumenten m 'm Noorlijke Provintien nhe t va Koningrijk r Nerlann,. B Maaskamp, Amsterdam 1816,. pi 'Bericht wegens nevenstaan plaat', Maanlijkse Nerlandsche Mercurius, Amsterdam 1789, hoofdingang pd eo bei-étage wern kort ame i n 1789, tussen kolommen in blin nissen, personificaties geplaatst nd eva Contemplatie, ed overnking, enva nd Meditatie, ed bespiegeling. 12 strakke contouren van het gebouw te doorbreken wern naar vooral Engelse mo, l a meteen jhe t bi gereedkomen van t he buitenhuis, pd eo daklijst nee viertal fraai t ui steen gebijtel Groepen kinrtjes, verbeeln Mu^tjk, Poë^ij, Schilr- en Beeldhouw-kunst geplaatst. 13 Frontespies... pronken van n Bouwheer t da boven t he the mewapen midnel nt va he gebouw si aangebracht, schijnt the oorspronkelijk koo door nieuwe kopieën, vervaardigd door. MA Stolz sterdam. eam -t 12 nd e I Maanlijkse Nerlandsche Mercurim, Amsterdam 1789, 189, wordt gno gesproken over twee groote nissen, geschikt voor standbeeln. Oo afbeelding j bi ze tekst st e i zien te dad beeln nno gda niet geplaatst zijn. 13 In 1789 waren ze vier groepen op daklijst al geplaatst. Maanlijkse Nerlandscbe Alercurms, Amsterdam 1789, 189.

6 Zo nog bedoeling te zijn geweest enkele beelngroe- plaatsen. Zover bekend hebben ze r e echter pe nt e teiten. ze kunstverzameling, ei ndi beperkte mate ne uitsluitend op vertoon van een door Henry Hope uitgereikt toegangsbewijs voor publiek toegankelijk was, werd onrgebracht in drie grote zalen in het mid nva nd e Ee n wa s tnd eva tjo phi lon toen beroen antieke ne twee fameuze meer recente beeldhouwwerken. ze grote bestelling is eerste gedocumenteer opdracht die Righetti als zelfstandi- meester ontving. Door Henry Hope werd mhe toe- ge / lopes na hnglancl t e beeln van Francesco Righetti voor Welgelegen te Haarlem nooit gestaan. DE N E O - c: L A S S I C I S T I S C H E B E H U I Z I N G VOOR D E KUNSTVERZAMELING VAN HEXRY HOPE Al met al lever het buitenhuis Welgelegen ten volle stijlvolle aanblik die Henry Hope het wil geven als zijn woning en vooral als behuizing voor zijn omvangrijke schilrijencollectie ne verzameling antiqui- eerste verdieping nhe t va buitenhuis. ed schilrijencollectie, die in 1795 liefst 372 nummers tel, is goed bekend dank zij verzekeringslijsten die in dat jaar wern opgesteld. 14 Over verre verzameling oudhen zijn we minr goed ingelicht. Henry Hope schijnt t he merenel nva zijn bezittingen na 1794 overgebracht et hebben naar Engeland, waar hij zich vestig toen Fransen Holland hadn bezet. Engelse beschrijving nd e va Hope zegt zelfs da tafels ne collectie nva stoelen, l ana zijn Henry bezittingen uit Haarlem had overgebracht naar Lonn. 15 zware lon beeln bleven evenwel ook in Haarlem. ze afgietsels van beroem beeldhouwwerken maakten in Welgelegen een wezenlijk onrel ui laat-achttiendc-eeuwse kunstverzameling, waarin zich ook originele antieke beeln, allerlei voorwerpen td eui klassieke oudheid zoals Griekse -va zen, schilrijen n va meesters noo ke vooral Italiaanse ne Hollandse meer exotische oudhen bevonn. kocht Henry Hope gi nno 1794, waarschijnlijk kort voor zijn vertrek naar Engeland, een stuk Oosters borduurwerk waarvan gezegd werd dat het op Turken buitgemaakt nd ei slag j bi Lepanto (1571), te ui d 14 schilrijencollectic werd in 1794 v e r s c h e e p t naar Kngeland. lijsten zijn in extenso geciteerd door M. G. Buist: M. G. Buist, Al fpes non fracta, Hope & C.o X1 5, n Haag 1974, 42-45, M. G. Buist, 'Hope & Co, familie en firma', Spiegel Hiïtoriacl, i i (1976), N. Roy van Zuy- \vi]n, op. tv/., M Over t he huis t da Henry Hope kocht n va I.ord Hopctoun ni Cavcndish Square, zegt l'arin^ton l)u:n, 27 januari 1795: l hè schatkamer van Cathédrale St. Lambert te Luik, die onr ed Franse overheersing swa opgeheven. 16 Toen plannen voor het nieuwe neo-classicistische Welgelegen omstreeks 1780 vastere vormen begonnen aan et nemen, lza Henry Hope vrijwel tegelijkertijd t he plan hebben opgevat mo voor zijn modieuze buitenhuis met het in een Engelse landschapstuin veranr park en voor beperkt publiek toegankelijke kunstverzameling, een aantal goe kopieën op ware grootte van beroem beeldhouwwerken te bestellen. In 1789 werd ed meest imposante nva ze kopieën, ed Laocoöngroep, buiten voor Welgelegen opgesteld. nhe ti totaal liet Henry Hope rtien van rgelijke lon afgietsels vervaardigen door Romeinse beeldhouwer Francesco Righetti. beeln wern door hem in Rome gegoten ne vervolgens verscheept naar Haarlem. Alleen nd eva Laocoöngroep sme ti zekerheid ed oorspronkelijke plaats bekend, zoals gezegd midn voor Welgelegen op het ovale voorplein. overige twaalf beeln waren minr kolossaal ne kregen wellicht nee minr vaste plaats. Bovendien arriveern ze beeln langzaam aan op Welgelegen: het laatste beeld is gedateerd Waarschijnlijk had Henry Hope verschillen nd eva beeln bedoeld salcora- tie in tuinen rond zijn buitenhuis, terwijl overige een plaats in kunstcollectie zoun krijgen. D. NED ERTF KOPIE EKV AN E R A N C E S C O RIGHETTI VOOR W E L G E L E G E N i e t Romeinse beeldhouwer Francesco Righetti ontving n 1781 v Henry Hope d opdracht to he gieten van twaalf kopieën op ware grootte van tien vertrouwd afgietsels et maken nd eva volgen, nhe ti hart broit^bt fa their fine ct/llcctwn lijpictures and have renioved so mach oj iheir property MS t(> have Icft behnid i/nly tables anti cbtiirs.. D Watkin, '"The Hopc-family" yh Benjamin West 1, Burr/n^tan Alaga^fffe, 106 (1964), J. marteau, 'Trcsoret sacristlc la Cathédrale Saint-Lambcrt a I.iège ', iï/il/etin el a d Sociéfé tf Ar (THisloire n ti Diocese ed Lièy, 11 (1882), 322.

7 di t 1794 door Righetti vermeld et wor no p e D Inghilterra), dcll'ottocento Venere Valadier more Righetti', nd ege - Er DE N I Bulletin KNOB j jaargang 82 / nummer 2 j juni iy8] laatste kwart van achttien eeuw populaire beeln: 'Venus, ni bezit nd eva Medici; Apollino, ni bezit van Medici; Amor met boog (van het Capitool); Mercurius nva Giovanni Bologna; nee zitten muze (in Engeland); groep van Venus en Amor van het Vaticaan; Antinous van het Capitool; Ganymes in het Vaticaan; heilige Susanna van Frangois Duquesnoy; Bacchus van Medici; Bacchus en een faun uit Florence; Papirius en zijn moer, uit Villa Ludovisi.' 17 opdracht voor e d kopie nd e va Laocoön, waarvan het origineel zich in het Vaticaan bevond, ontving Righetti kennelijk bij een anre gelegenheid van Henry Hope. Misschien f ga Hope ed grote -op dracht voor twaalf afgietsels pas nadat Francesco Righetti mhe zijn vaardigheid dha getoond i slaag kopie van gecompliceer Laocoöngroep. keuze nva beeldhouwwerken edi Hope maakte ter opluistering van zijn classicistische buitengoed was niet zeer origineel. ed Susanna nva Duquesnoy nd ee Mercurius van Giovanni Bologna niet uitgezonrd, zijn t he alle ndi ei tijd zeer populaire beeln, ei ndi kopie vele grote huizen en tuinen in Engeland en op het vasteland van Europa siern. Enigszins minr bekend was zitten muze uit Engeland, maar ook beeld voled voldoen nd eaa van edi tijd nomi algemene smaak zijn lijst nui t va voorraad leverbare kopieën. 18 Francesco Righetti swa blijkbaar niet ni staat om alle twaalf kopieën onmidllijk na opdracht te vervaardigen. Het beeld van Ganymes, dat te Haarlem bewaard bleef, is 1802 gedateerd en werd dus pas ruim nadat Henry Hope naar Engeland vertrokken was, op Welgelegen afgeleverd (afb. 12). ed kopie nd eva Bacchus, in bezit van Medici, en het afgietsel van Susanna nva 1782 voltooid nhe ti loop nva Duquesnoy, stonn begin oktober nva atelier nva Righetti et Rome. 19 ni 1782 onrnam Righetti koo toestemming et krijgen voor the stappen mo afgieten nd eva Papiriusgroep, die in bezit was van familie Ludovisi. 20 Het beeld van zitten muze (afb. 8, 9), Apollino (afb. 4) en Amor (afb. 5) zijn zoals uit hun datering blijkt, nog in 1781 door Righetti vervaardigd. Van anre beeln is geen datering bekend. Het is echter aannemelijk dat gehele reeks door Righetti was afgeleverd op het moment dat Henry Hope zijn buiten Welgelegen overed aan zijn pupil John Williams Hope in H A A R L E M B E W A A R D G E B L K V E N LODEN B H E L D E N zijn slechts schaarse gegevens beschikbaar over the wel en wee van lon kopieën van Righetti die nu nog in Haarlem zijn. Op enkele afbeeldingen van Hout nva e Welgelegen wordt vanaf 1789 I.ao- 17 reeks van twaalf beeln werd voor het eerst gepubliceerd door Romoio Righetti ni R Righetti geeft geen bron voor zijn gegevens over ze opdracht; vermoelijk raadpleeg jhi materiaal uit zijn familie-archief. naam van Henry Hope wordt niet door R. Righetti genoemd, maar wel dat grote bestelling kwam van een signore olaase, die afgietsels bestel van: l-'enere i Medici, Apollino i Medici, Amorino cbe spe%%a Farco (l (.ampidoglio), Merctiriv l Giambdlopna, lina Musa sente ( esistente in grnppo di t A l Man'b.Rondanini, Antinoo l dampido^lio, danime- l Musea Piano a! Vaticuno, Santa Sitsanna l ^latvrriengo Inella chiesa l/a Madonna i hornari), Baccv i Medici, Hacco lin jauno di Firen^e, Ptipirio e sua madredi Villa Ijtdovisi.. RRighetti, 'Fonditori ni bronzo Romani l settecento e l el L'lirbe Rivista Romana, 5 (1940), ze lijst van Righetti uit 1794 werd ontkt door Hugh Honour en door hem genoemd in zijn artikel uit 1963, p volledige lijst werd sal facsimile afgedrukt door Francis Haskell en Nicholas Penny in hun boek Taste and the Antique. Ik ben heer H. Honour zeer erkentelijk voor nare gegevens die hij mij over ze prijslijst verschafte en voor verwijzing naar publikatie ervan in het onlangs verschenen werk van Haskell en 19 nd e I Penny.. Fr Haskell. &N Penny, Taste dth ean of Classical Sculpture. ijvo-ryoo, wne Haven/T,ondon Autique, eth Lnre 1981, $ 4 5. H. Honour, 'After the Antique: Some Italian Bronzes of the Fjghteenth Century', Apollo, \ (1963), 198. aflevering n9 va 1oktober 1782 nhe t va Oiario Qrdinarifi wordt beschreven t da ze beeln voltooid nhe t i atelier nva Righetti stonn, als twee uit serie van twaalf die hij moest gieten voor een heer in Holland, Sig. ïirrico Opel, een charmante Italiaanse verbastering van naam van Henry Hope. Van het rijdschriftje waaruit ze gegevens wern ontleend, schijnen slechts twee reeksen te zijn overgebleven, een in bibliotheek van het Vaticaan en een in Biblioteca Casanatense te Rome. ze vermelding, die alle twijfel omtrent Henry Hope als opdrachtgever ne va d twaalf afgietsels n aa Righetti wegneemt, dank ki eveneens naa Hugh Honour et Lucca. Cracas, Diann Ordinario, num. 8 14, 19 Ottobre 1782, (Roma, pressa S. Marco al Corso), toestemming voor het afgieten werd evenwel geweigerd. Het is niet bekend fo Righetti re later ln we i slaag ed toestemming re verkrijgen. spa vanat 1818/1819 werd t he makkelijker ed beeln van familie I.udovisi af te gieten. Fr. Haskell & N. Penny,. opcit., 290.

8 lon beeld nd eva zitten alaar he t da ni nva nva nd e pva nd e. ero yva nd. ero yva nd Lowijk Napoleon i stonn opgesteld, bleve n nda t I jaar wer nd e het geheel nog typerend was voor kennis en goe smaak nee va betrekkelijk kleine en selecte elite, past nme td e LODl -WI J K nd eha l teha l d snhe t va ei nd ted en he me lon beeln van Francesco Rifhetti voor Welgelegen te Haarlem coöngroep weergegeven. kn Oo i huis nva beschrijvingen nva Hope e Haarlemmerhout wordt soms over ze beelngroep gesproken. anre lon beeln waren minr opvallend en stonn waarschijnlijk voor een el binnen in het huis opgesteld. Wanneer henry Hope in 1807 Welgelegen officieel overdraagt naa zijn (pleeg)zoon John Williams Hope wordt r e kennelijk geen uitgebrei boelbeschrijving nhe t va buitenhuis nd ee erbij horen tuinen gemaakt. Ook bij verkoop van Welgelegen door ze laatste naa Lowijk Napoleon in 1808 schijnt een rgelijk document niet et zijn opgemaakt. nd ei koopbrief wordt slechts gesteld dat Lowijk Napoleon t he Pavillon, zoals Welgelegen nda steeds - ge noemd wordt, in zijn geheel van ohn W i l l i a m s Hope kocht, inclusief ld na Meubelen nvhuis i Welgelegen, benevens alk Standbeeln...'". gedwongen troonsafstand nva Lowijk Napoleon poi juli 1810 levert son evenwel nee uitvoerige inventarisatie o paleizen ne buitenhuizen edi zijn bezit zijn. koo Welgelegen wordt geïnven- verschillen nd eva beel- tariseerd, waarbij noo kda Righetti worn genoemd. ts He i zeker niet onwaarschijnlijk dat bij ze inventarisatie, die werd uitgevoerd tussen 16 juli en 29 augustus 1810, een aantal van lon beeln nog werd aangetroffen op plaats waar ze onr leiding van Henry Hope waren opgesteld.22 nd e I Vestibule stonn drie niet nar geïntificeer lon beeln en in Vestibule donnant sur Ie pare waren twee beelngroepen van lood opgesteld. In tuinen bevonn zich een lon kopie van ed Venus edmedicis, t he Paviljoen bewaard gebleven lon kopieën worn vereenzelvigd, namelijk Mercurius (afb. 6, 7), Eros (afb. 5) en Apollino (afb. 4). bei beeln die in inventaris van 1810 omschreven zijn als Venus Medicis bleven niet jbiwelgelegen bewaard. the ligt voor ed hand e t veronrstellen da door Henry Hope bestel kopie nd eva Medici-Venus werd bedoeld e anre abusievelijk t he afgietsel nd eva 10). Venus ne Amor tui he twee groepen nd e Vaticaan (afb. n3e drie beeln ete ndi tij nva daar onaangeroerd staan tto Eros, Bacchus ne Ganymes niet ed Amphelos, Apollino, nd ee alaar ui verplaatst naar buiten op het terras voor eerste etage van het vroegere buitenhuis van Henry Hope. 23 In 1948 wern ze vier beeln ook van het terras verwijrd en samen met Mercuriuskopie die kennelijk al die jaren in hal was blijven staan, opgesteld in binnentuin van t he 1930 e d Provinciehuis nva Noord-Holland, t da sinds nieuwe bestemming wa Paviljoen Welgelegen. the beeld nd eva zitten muze ofwel -Eu terpe stond al in tijd van Lowijk Napoleon in tuin jbiwelgelegen; ni 1948 werd ze kopie geplaatst bij anre beeln in binnentuin. Laocoöngroep bleef op zijn oorspronkelijke plaats, midn voor the Hout. Paviljoen sal eindpunt nd eva lange laan door NAPOLEON muze nd ee inventaris nd eva Laocoöngroep. Voorts werd nd eaa tuinen gee nno twee lon Venus Medicis toegevoegd. bei lon groepen die in vestibule tme uitzicht pd eo Haarlemmerhout stonn, moeten ongetwijfeld worn geïntificeerd s al Koning Lowijk Napoleon die met het huis Welgelegen in 1808 ook alle Standbeeln kocht van John Williams Hope, s wa ongetwijfeld even content te me d reeks kopieën van Righetti als met het neo-classicisti- Bacchus-en-Amphelos-groep nd e Ganymes tme (afb. 7en 1 12). ed zitten muze she ti beeld van Euterpe (afb. 8, 9) en het beeld van Laocoön spreekt voor zichzelf (afb. i, 2). drie beeln in vestibule moeten wel met drie ook nu nog bij het 21 Geciteerd naar K 22 e Zibijlage. I Mevrouw N Zuywijn,. op«/., Xuywijn sz owa. 96 vrienlijk jt emiattenren po dcxe inventaris, waarvan the zich in Archives Nationalcs te Pariis bevindt. origineel sche buiten zelf. Terwijl nte richting nva tij nd eva bouw nin -e Welgelegen door Henry Hope ed stijl nva nhe ti begin nd eva negentien eeuw the Pavillon Welgelegen goed jd ebi smaak di Napoleontische hofkringen gangbaar was. koo alle beeln waar- 2 ^ K. Blauw, op. cl!., 19^, 77.

9 va n originelen nno gva verschillen HE T NF GHK TI RANCESCORI Righetti bewaard zijn, was wel bekend dat hij ze op bestelling vervaardig, in brons of in op brons lijken Va nee nd eo p Bulletin K NOB / jaargang 82 / nummer 2 l juni iqlt) Henry Hope ni Rome nee afgietsel dha laten vervaardigen, genoten toen nog steeds een hoge waarring. te Me d Laocoön t ui he opvallendste stuk wern ed anre afgietsels e di Welgelegen dha staan, ni Vaticaan she t al Lowijk Napoleon j bi zijn triomfen t me veel feestelijkhen in 1798 Parijs binnengehaald, waar zij van 1800 tot opheffing in 1815 waren opgesteld in het Musée Central s Arts. Verscheine stukken die zich in collectie van Medici bevonn, ontliepen dit lot doordat ze verzameling tijlijk naar Palermo werd overgebracht. the beeld nva Venus ne Amor, waarvan Righetti ook een kopie vervaardig voor Henry Hope, vormt een opvallen uitzonring in waarring nd eva Fransen: t he origineel t he ui Vaticaans Museum wil men niet hebben voor het grote overzicht tn ida Parijs werd gecreëerd. Wellicht moet t he aan the toeval worn toegeschreven td eda replica nva i e dit beeld die in Haarlem in tuin van Welgelegen was opgesteld, koo daar kennelijk n diskrediet viel n waarschijnlijk in loop van vorige eeuw verdween. schillen legeringen ne niet t he Vooral ni Engeland veelvuldig toegepaste lood. Tot nog toe was het zelfs niet bekend dat Righetti ook in lood werkte. Hoewel er geen anre kopieën po ware grootte nva Francesco legeringen. n I Frans nee lijst nd eva 1794 publiceer Righetti nt ihe replica's naar beroem beeldhouwwerken die hij uit voorraad kon leveren. Aan het slot van ze lijst schrijft Righetti dat hij ook van elk gewenst beeld afgietsels po ware grootte maken kan. prijs si afhankelijk nd eva maat nd e vorm nhe tva origineel. Als voorbeeld noemt hij Apollino uit Medici-collectie waarvan koo Henry Hope nee afgietsel bezat tda Righetti li na 1781 voor mhe vervaardigd had. Verr vinn we op prijslijst van Righetti tussen allerlei anre kopieën kd eoo beeln vermeld die hij voor Henry Hope had afgegoten. Alleen Susanna nva Duquesnoy s wa blijkbaar s al kerkelijk beeld niet voldoen gewild en werd niet op lijst opgevoerd. groot aantal va ze prijslijst e t koop aangebon verklein bronzen replica's, meest OEUVRE VA naar antieke beeln, zijn gno exemplaren bekend. -En Voor Romeinse metaalgieter Francesco Righetti zijn e d rtien lon afgietsels ej hi di voor Henry Hope ni meer néé da vervaardig opzicht opmerkelijk. 24 In eerste plaats zijn zeven te Haarlem bewaard gebleven beeln uit ze reeks enige beken kopieën po ware grootte eno gdi bestaan nva ze gieter. Bovendien is opdracht van Henry Hope in 1781 aan Righetti niet alleen opmerkelijk vanwege grote omvang van twaalf stuks, maar ook is het eerste opdracht, zover bekend, edi ze ontving an zijn leertijd je dbi Romeinse graveur ne zilversmid Luigi Valadier. Voorts is het gebruikelijke materiaal, waarin Italiaanse gieters als Righetti werkten, brons in ver- 24 Algemene literatuur over Francesco Righetti:. KW Braun, Ausstellung nvo Kleinbronzen mi 'Die Kaizer Franz Joseph-Mu- 0 1 (1907), Fr seum zu Troppau', Kunst dun Kunsthandwerk, Haskell.&N Penny, fip- cit., passim.. H Flonour,. opcit., Ci. Hubert, IM sculpture dans fllahe i\'apoleonnïcnne. Parijs 1964, 62, 115, 159, A Riccohoni, Ruma nelfarte, Rome 1942, 376. U. Thieme &c F. Becker, Allgemeines I^exikon r bilnn Kiinst- /er,. Bd 28, Leipzig 1934, '^ R- Weihrauch, ïiuropaïache kele populaire onrwerpen bleven in meer versies bewaard, zoals bijvoorbeeld ed Laocoön. 25 zijn echter door mhe wellicht sal werk nva al n da niet verklein kopie nd eva Lang niet alle werkstukken van Righetti gesigneerd ne vele ervan zullen anre kunstenaars fal so oure, anonieme kunstwerken bekend staan. 26 Maar ook van Righetti's gesigneer replica's van antieke beeln komen gno incinteel onbeken exemplaren te voorschijn, zoals onlangs ook in prijslijst genoem Leda te me d zwaan. 27 ze bronzen replica, gesigneerd ne gedateerd 1787, werd door - Ri ghetti gemaakt naar the origineel phe to Capitool. nva anre werkstukken edi door Righetti wern gegoten zijn verschillen kanlabers en kruizen te noemen, bekend tuiitaliaans kerkelijk bezit; koo eigentijds -mo Brvn^vslaluetten, ij.-iiï. Jahrhunrt, Braunschwcig 1967, 4 3 3, , 484. T e n t o o n s t e l l i n g s c a t a l o g u s Civilttï l*~oo a Napoli r/jj-i^yy, Napels 1979, Zie hieronr ad caralogusnr. i, ÏMücoön. 26. H Honour,. opcit., Veilingcatalogus Sotheby, London, veiling 'Cavalier', 10 dcc. 1981, 71 (nr ).

10 zich in Rome voornamelijk toeleg op het vervaardige nva lon InNa - i da t ti ndi Nerland f;ierli JKKA NS LDKREN.. CHT ke Oo d beeln van Francesco Righetti voor Welgelegen te Haarlem '...VAN KOPER, LOOT OF HOUT, DAT MEN DAN numentaal beeldhouwwerk werd door Righetti gegoten, zoals t he ruiterstandbeeld nva Karel II pels. 28 Naast afgietsels en verklein kopieën van antieke beeln, moeten ook die naar recentere originelen worn genoemd, waarvan ed replica's naar -Ca nova t me bijvoorbeeld ed verklein versie nva diens befaam beeld nva Napoleon, the belangrijkste zijn. 29 LODFN REPLICA S Als gieter nva getrouwe kopieën nva antieke beeln past Francesco Righetti in een traditie die vooral sinds het begin van achttien eeuw gevestigd is. commerciële produktie van al dan niet verklein replica's nva beroem beeldhouwwerken maakte buiten Italië vooral ni Engeland opgang. Maar terwijl nme kopieën ni marmer ne brons, wern rn ei Engeland veel pleisterafgietsels ne vervaardigd. 30 replica's ni lood pleisterafgietsels konn uiteraard alleen binnenshuis worn geplaatst. ed lon kopieën kregen hun plaats zowel binnen als buiten grote landhuizen. beeln in lood vonn een grote verspreiding onr ed matig gegoe klasse edi zich ed kostbare marmeren en bronzen kopieën niet kon permitteren. ni Engeland bleef nme geduren ed gehele achttien en ook nog ver in negentien eeuw vasthoun aan mo van kopieën naar antieke beeln, terwijl men met name in Frankrijk daarnaast e i een sterke tenns bespeurt meer morne beeln op te stellen. In het laatste kwart van achttien eeuw kwam d produktie pva no kopieën n kunstmatige steen, die geleilijk plaats in ging nemen van lon afgietsels s al goedkopere vervanging voor ed kostbare bronzen replica's en dure en kwetsbare marmeren kopieën. 31 t i i... l - In het boekje n Nerlandtsen Hovenier van J. van r Groen nda 1668 n Amsterdam verscheen, wordt gesproken over Fonteynen oock weseer kostelijck ge maeckt... van koper, loot of hout, dat men dan (.ierlijk kan schilren., 32. the materiaal waaruit ed beeln, ndi ti geval voor fonteinen, wern vervaardigd, sn wa va uitsluitend technisch belang en volkomen onrgeschikt nhe t aa esthetische iaal. t Di iaalbeeld t da pas in negentien eeuw veranr, leid ertoe beeldhouwwerk veelal beschilrd, verguld, verzilverd of verkoperd werd. Vooral van lon beeln is bekend dat ze dikwijls bont beschilrd waren en eruit zagen salvergrote felgekleur porceleinen beeldjes. ed situatie nhe ti achttien-eeuwse Engeland tme rijke traditie en grote produktie van lon beeln, moet op dit gebied als toonaangevend worn beschouwd. Onr meer tal van beeln van gieter John Cheere ( ) die in zijn tijd grootste producent sva nwa lon afgietsels edi over heel West- Europa w 7 ern geëxporteerd, waren realistisch naar ed natuur beschilrd. 33 Kopieën en imitaties van antieke beeldhouwwerken wern evenwel beschilrd nee i witte of gebroken witte toon, zoals nu nog te zien is bij witgelakte lon Cleopatra van John Cheere in grotto et Stourhead (Wiltshire). 34 beeln j bi Welgelegen waren oorspronkelijk wit geschilrd, zoals ew hieronr gno zullen aantonen. Zowel originele classicistische beeln als kopieën in marmer, gips en lood waren wat hun oppervlakte-behanling betreft bewuste imitaties van antieke marmeren beeln, die in loop r tijd kleurloos waren geworn en als zodanig wern bewonrd. Het niet beschilren van classicistische marmeren beeln heeft dan ook meer te maken met het imiteren 28 U. Thieme & F. Becker, op. cit., H. Honour. op. fit., 199'. G. Hubert, op. fit., Fr Haskell. &N Penny,. opfit., 79 e.v. 31 Ibim, J. van r Groen, n Nerlandsen Hovenier, Amsterdam 1668, C 2. (geraadpleegd exemplaar: Bibliotheek Rijksmuseum Amsterdam). 33 e Zivoor John Cheere:. R Gunnis, Dictwnary f o British Sciilpttjrs lóóo-ixfi, London 1953, 99 e.v.. Fr Haskell. &N Penny,. opr//., 80, 86, 216, 341. M. Whinney, Sculptiirt; in Britüiu!^o-iH^\ï, Har- 34. Fr Haskell mondsworth 1964, 123, 262. Over t he beschilren nva lon beeln wordt verr nog gesproken door Van Sijpesteijn, die stelt da noodzakelijk s: vanwege t he klimaat, en door. L Weaver, ehe t di beschilren sterk afkeurt ka l oo gebeur het in het verlen zeer dikwijls. C. M. C. A. van Sijpesteijn, Oud-nerlandsfhe Tuinkitnst, n Haag 1910, Weaver, lin^lish l^adwork, its Art and ll/stor}', London 1909, 167, , 187, &N Pennv,. op«'/.,, 81 afb.. 42

11 ee n classicistisch i, Frankfurt don ema y EF. JN LDENB IELGELEGE WB ei nd noo kwi t juli, eus eo f te he t binnen nka dringen e beschreven proces st e heviger voortgaat. Bij restauratie van beeln werd ijzeren wapening vernieuwd en wern heeln bekt met een transparante, tegen atmosferische verwering bestendige lak, zo- waterdicht oppervlak werd verkregen zonr rt he da da tn ee te da nhe tl a Bulletin KNO B l jaargang 82 / nummer 2 l juni 19X3 van verveloze antieke beeldhouwwerken, dan met een positieve waarring nhe t va marmer s al materiaal. 35 ed goedkopere lon kopieën wern volgens ze zelf opvattingen da geschilrd. nee waarring voor the eigen karakter nhe tva zilvergrijze of donker geoxyer lood sal materiaal voor beeln, kwam pas in negentien eeuw op en is binnen schoonheidsiaal niet nkbaar. 36 dat zeven lon beeln van Righetti in eerste oorlogsjaren wern geschilrd om ze te beschermen tegen inbeslagname door Duitse bezetters omwille van het metaal. Afgaan op dit verhaal en uitgaan van ed foutieve t to communis opinio geworn - me ning dat rgelijke lon beeln als grauwe onbeschilr figuren waren bedoeld, werd in jaren zestig besloten ed verwijren. t He loodwitbeschilring nd eva beeln advies hiertoe werd uitgebracht door t he Centraal Laboratorium et Amsterdam. e D VAN D D E WITTE BESCHILDERING Het is zeker dat lon beeln van Francesco Righetti voor Welgelegen oorspronkelijk waren beschilrd met loodwit. beeln waren zo getrouwe kopieën nva wit-marmeren voorbeeln, tmeontkenning van het materiaal waaruit kopieën zelf waren vervaardigd. Parallel aan algemene wijziging in materiaalwaarring di eerste helft nd eva negentien- eeuw begon, si nwa Haarlem ed overtuiging - ge groeid dat lon beeln van Henry Hope oorspronkelijk niet beschilrd zoun zijn geweest. oz kon na Twee Wereldoorlog het verhaal ontstaan 35 Voor veranringen in materiaalwaarring verwijs ik naar ed uitsteken uiteenzetting nva Günter Bandmann, edi beschrijft hoe dit proces zich vooral in negentien eeuw voltrok. Het specifieke aspect van materiaalwaarring hij kopieën naar antieke sculptuur wordt door Bandmann behanld op pagina's 139, 141, , 149 en 154. Tijns het schrijven van dit artikel maakte E. van Wetering te Amsterdam jmi opnieuw attent pdi to Bandmann.. G Band- Kunsttheorie mann, 'r Wanl r s. 19Jahrhunrts',. H Koopmann opstel nva Materialbewertung n ri. &J A Schnoll gen. -Ei senwerth, Beitriige %ur Theorie r Künste im 19. Jabrbunrt, Band a.m. 1971, Behalve in het bovengenoem werk van L. Weaver komt ze veranr houding t.o.v. beschilr lon beeln duilijk naar voren nd ei artikelenreeks nva Richard Davey ni Country Lifn. L. Weaver zegt bijvoorbeeld over enkele geverf beeln:... an hope that some yda tbïs itnpkasant shruud yma hè altopetber removed... R Davey, f'o Garn Ornament, th leadwork ni garns', Country Life, e.v..- RDa vey, f 'O Garn Ornament, Leadwork s a garn coration', Country /ife, april, 439 e.v.; 82 april, 7e.v t Heschoonmaken nd eva beeln tme uitzonring nd eva Laocoön, werd uitgevoerd onr supervisie nhe tva Centraal Laboratorium voor Onrzoek van Voorwerpen van Kunst en Wetenschap et Amsterdam. nd ei jaren wern ed beeln opnieuw toevertrouwd nd eaa zorg nhe tva Centraal Laboratorium nwe l e omdat e d ijzeren wapening nd e i beeln door opgetren oxydatie niet voldoen sterk meer was om zware hiervoor geschetste communis opinio swa echter j bi dit advies eerr een bijkomstige rechtvaardiging dan aanleiding voor ontmanteling van lon beeln. technische noodzaak ertoe was dat het bindmidl van ed loodwitverf, lijnolie, door verwering geeltelijk ontleed was tot azijnzuur, dat het lood sterk had aangetast. 37 Vergelijking met anre achttien-eeuwse lon kopieën nva antieke beeln ne onrzoek naar geschienis van loeien beeln te Haarlem wijst echter ui beschilring tme loodwit oorspronkelijk was. In eerste plaats is grote Laocoöngroep voor Welgelegen al sinds 1789 herhaallijk afgebeeld see nal kend tegen the helr twi beeldhouwwerk, afste- buitenhuis pd eo achtergrond. Wanneer lon beeln te dragen. ze achteruitgang is aldus te verklaren: lon beeln in kwestie bevatten een ijzeren skelet, opgevuld t me Brusselse aar waaromheen t he lon omhulsel zit. Zodra aar vochtig wordt, b.v. door scheurtjes in het lon omhulsel, ontstaat r e lood. t He galvanocorrosie tussen t he hierdoor geproduceer roest veroorzaakt t he Brusselse aar ne maakt ez od ontstane scheurtjes ijzer ne uitzetten nd eva in het lon omhulsel wijr, waardoor weer meer vocht naar 'eerlijke' metalen uiterlijk nd eva lon beeln werd aangetast. Laocoöngroep die niet door het Centraal Laboratorium werd behanld, onrging ni opdracht nhe t va Provinciehuis nva Noord-Holland helaas toch kort gelen nog zelf behanling: ed volledige verwijring nd eva originele beschilring ne afkking te dme morne transparante lak. tdi geschied niettegenstaan het feit dat reeds bij twee behanling en toen noodzakelijke verregaan restauratie nd eva beeln po het Centraal Laboratorium, duilijk was geworn dat loodwitbeschilring van beeln origineel was en bovendien essentieel voor zowel t he van ed beelnreeks. nhe verwijring nd eva behoud she t al oorspronkeh ke karakter betere oplossing ad en noodzakelijke originele, maar verweer loodwitbeschilring zou zijn geweest heeln met een witte of gebroken witte laklaag et overkken.

12 technische gronn ed waterdichte 40. M Whinney, sda too ko p ONDF, RHOUD n lon t He te r nda t he ;RECONSTRI IE n R t He beeln van Francesco Righetti voor Welgelegen te Haarlem groep onbeschilrd geweest uzo slist weergegeven see nal zijn, swaze -be donker silhouet tegen t he witgepleister huis. Voorts tonen foto's nhe tva vooroorlogse Welgelegen tda behalve ed Laocoön, kd eoo sinds 1881 op het terras voor bei-étage geplaatste beeln toen lt wi a beschilrd waren. 38 belangrijkste bewijs voor originele beschilring van beeln levert ed inventaris nva Lowijk Napoleons Pavillon Welgelegen td eui zomer nva ze inventaris beschrijft e d els binnen ne els nd ei tuinen opgestel lon beeln uitdrukkelijk swi tal geschilrd:...peint en blanc... (zie bijlage I). En dat witgeverf beeln inrdaad zeer suggestief sal klassiek beeldhouwwerk overkwamen, blijkt wel uit beschrijving van een vroeg-negentien-eeuwse Duitse reiziger. ze. nth vo Haupt, edi overigens niet ni t e e e het huis Welgelegen zelf werd toegelaten, schreef over aanblik nhe va fraaie gebouw nd tuinaanleg eromheen. D Laocoön ghi jzelfs za voor echt marmer: aa... Em marmorner I^aokoon, auj r Esp/ana, und einige anre Statiien sind von hohem Kunstwerthe..,. 39 Na grondige verwijring van beschilring in loodwit van een aantal van beeln bij Welgelegen, bleek ta nda verloop nva ongeveer tien jaar ed ijzeren wapening in ze beeln volledig was gecorroerd ten gevolge van het oxydatieproces dat was opgetren wordt ze in korte tijd vernield en zakken zachte lon beeln onr last van hun eigen gewicht in elkaar. In het verlen was dit aan gieters van rgelijke beeln bekend. oz voeg ea l d genoem Engelse gieter John Cheere bij aflevering van een naturalistisch gepolychromeerd lon beeld een briefje waarop stond dat het beeld in passen kleuren was beschilrd e eens nd ei twee jaar grondig moest worn schoongemaakt om daarna met lijnolie te worn ingewreven. 40 ze behanling dien beslist minr voor the behoud nd eva veelkleurige -be schilring dan voor letterlijk van zijn ijzeren wapening afhankelijke materiële toestand nt he va lon beeld. DE S K T. K C TI F. B F. F. L D F. N VAN H F.N R Y HOPE G F Om een beeld te geven van volledige reeks van rtien 'klassieke' beeln die Henry Hope selecteer opluistering nva zijn buitengoed Welgelegen, laten we als slot van dit artikel catalogusgewijs een beschrijving ne afbeelding volgen nd eva afgietsels edi Francesco Righetti voor Hope vervaardig. Van zes beeln die niet in Haarlem bewaard bleven wordt het origineel afgebeeld. Voorts wordt bij elk beeld een korte samenvatting gegeven van geschienis en voorstelling. Bij beschrijvingen wordt, in zoverre dit aan or is, verwezen naar opdracht die Henry Hope in 1781 aan Francesco Righetti gaf tot het door nhe t i bleek du lood binnengedrongen regenwater. un afklaag ed di loodwitbeschilring (met lijnolie als bindmidl) van beeln niet had kunnen vormen, een noqdzaak was. Wanneer regenwater in het poreuze lood doordringt te to d ijzeren wapening gieten nva twaalf beeln ne naar ed prijslijst nd e va door Righetti leverbare replica's tui iy94. overzicht is in zoverre hypothetisch, dat van rtien 41 beeln edi Henry Hope bestel voor Welgelegen, alleen nummers i tot en met 6 en 9 tot en met 12 aantoonbaar voor hem vervaardigd zijn. 38 Vooroorlogse foto's van Paviljoen Welgelegen, waarbij vier van lon beeln op het terras aan voorzij staan opgesteld, wern gepubliceerd : in 'Het Paviljoen et Haarlem', Buiten, geïllustreerd weekblad, i 8 (1924), , afb. p J. A. G. van r Steur, Ou gebouwen in Haarlem, Haarlem 1907, (nr ) -+ afb. 39 Th. von Haupt, Malerische Ketsen durch Holland und Nordutschland, dl. 11, Hamburg 1814, op cit., 262, noot 123: John Cheere lever nee 41 e Zi voor ed opdracht nvahope naa Righetti noot 7en 1 voor ed prijslijst uit 1794 onze noot i 8. Ren korte beschrijving en intificatie van reeks van zeven lon beeln die te Haarlem in tuin van Welgelegen staan opgesteld, werd gegeven in volgen werken: Waar ^etell en «'at doet Het Provinciaal Bestuur fan \'oord-holland, Haarlem 1966, K. Blauw, op. dl., 1959, 76-78, ]. Hoeben, Zeven eeuwen Haarlem II, Westelijk el I 2 fan e d ou stad, Haarlem z.j. 114, , 1 > ano 1C -- P 7> T1 7' 129, 130, 132. N. Roy van Zuywijn, op. cit., 85, 89. samekeeper sbooting tn me ee briefje erbij waarop stond t da he beeld was painted m ye proper colours en dat once in tn>o years it shoii/d bc washed ver}' clean and oykd over tintb J.intseed ofle.

13 Trojaanse priester Laocoön na het veronrstel vertrek van Grieken het door hen achtergelaten houte n me te d va nd e twa sd e i plein voor Welgelegen.. Fr Righetti, vóór 4. Fr Haskell. 8cm ; 3 Besancon, nza ls adu n Bulletin KNO Bj jaargang j82 nummer 2l juni iy8) Laocoön^ (afb.,) 2i - Origineel: Rome, Musei Vaticani. marmer; h. 242 cm; laat-hellenistisch, twee helft eerste eeuw an Chr. - Kopie van Fr. Righetti: Haarlem, Paviljoen Welgelegen. lood met i j z e r e n wapening; tot i 1979 beschilrd met loodwit; h. i 245 cm; niet gesigneerd en gedateerd. In 1789 werd het beeld voor Welgelegen geplaatst. beelngroep stelt Laocoön voor eme tdi zijn twee zonen gedood wordt door twee reusachtige zeeslangen. Di wraak nd eva godin Athene, omdat ed paard dha willen verbrann. Laocoöngroep werd op 14 januari 1506 in Rome opgegraven. Paus Julius II kocht groep kort na vondst no pi e juli 1506 werd ed Laocoön la opgesteld in een nis aan binnenplaats van het Belvédère. Van februari 1798 tot 1815 bevond groep zich op bevel van Napoleon in Parijs. Laocoön verwierf onmidllijk ad e n ontkking ervan nee grote populariteit ne werd reeds nd ei Afb.. 2 Laocoöngroep phe to 1789; lon afgietsel; toestand ad en verwijring nd eva witte beschilring (foto auteur/arch. Inst. Utrecht). zestien eeuw herhaallijk gekopieerd. Naast - ko pieën op ware grootte in brons of marmer waren vooral verklein replica's van groep geliefd, meestal in brons fo terracotta. Hoewel t he lon afgietsel nva Francesco Righetti te Haarlem niet gesigneerd is, blijkt uit samenhang anre lon kopieën edi Righetti naa Henry Hope lever, dat ze groep eveneens van zijn hand is. Ook in franstalige prijslijst van Righetti uit 1794 wordt populaire Laocoön als verklein kopie in brons te koop aangebon: Lacon Belvédère.. 60 séquins Romains. Twee verklein kopieën van Laocoön zijn bekend nfr. va Righetti. 43 ed eerste voluit gesigneerd ne gedateerd FRANCESCO RIGHETTI 1792 ROMAE; h. 33 cm; in 1969 in Lonnse kunsthanl Julian. anre werd in samenwerking met zijn zoon Luigi Righetti gegoten e 1800 zijn vervaardigd. ze replica is gesigneerd FRANC. RIGHETTLET.ALOIS.FIL.ROMA.FUNDE.GAM. FEC.; h museum. 2 Venus ed Medici^ (afb.) 3 - Origineel: Florence, Uffizi. marmer; h. 153 cm; kopie die mogelijk te Athene in eerste eeuw voor Chr. werd vervaardigd naar nee verloren bronzen origineel nva directe navolgers van Praxiteles td eui vier eeuw voor Chr. - Kopie van Fr. Righetti: verloren of onbeken verblijfplaats; vroeger: Haarlem, Paviljoen Welgelegen. 42 Fr. Haskell & N. Penny, op. cit., (nr. 52) en afb H. W. van Helsdingen, 'Laocoön in the seventeenth century', Simïo- /us, 10 ( ), M. Winner, 'Zum Nachleben s Laokoon n ri Renaissance', Jahrbuch rberliner Museen, 61(1974), 43 'The Laocoön, yb Francesco Righetti', Burlington Magazine, 11i (1969), pi. 52 van het Supplement tussen p. 410 en 413. Inreritaire général s Rïchtsses d* Art la I'ruflce, Pni'ince, Maniinienis (,it'i/.\\ 5, Parijs 1891, 223 (nr. 5).. &N Penny,. op f//., (nr.)en 8H afb. 173.

14 lon bec/it van Frcwcesco Rïght'tti voor Welgelegen te Haarlem. l/b. j. Venus Medici. Horcncc, Uffixi (foto auteur/arch. Inst. Utrecht). Ap. 4. Apollino. Haarlem, binnentuin Provinciehuis/Paviljoen Welgelegen,. Fr Righetti, 8i; 17lon afgietsel; toestand vóór ed verwijring nd eva witte beschilring (foto Centraal Laboratorium, -Am sterdam).

15 1688 werd het in Uffizi opgesteld. Medici-Venus werd in zeventien eeuw zeer gewaarerd e achttien eeuw beschouw- fraaiste bewaard gebleven me nhe tsee nva nd al - Origineel: - Kopie tuinen jbiwelgele- ge no pee stenen noo ki nd e jtmi - Kopie op e d Bulletin KNOB ljaargang l82 nummer 2/ 198) lood t me ijzeren wapening; beschilrd t me loodwit; nare gegevens niet bekend. Vermeld in inventaris nva 1810, s t a a n d nd ei piëstal. 45 Venus ed Villa Medici et in 1598 was. nee 1677 werd t he Medici stond ni Rome, waar t he 1638 opgesteld nd ei verre herkomst s i beeld vermoelijk l a onbekend. ni beeld overgebracht naar Florence ni e klassieke beeln. nd ei negentien eeuw wordt ed waarring door kenners beduind minr, maar -ko pieën nhe t va beeld worn ed veelvuldig gemaakt. nd ei hele eeuw door gno achttien eeuw sdi t wa beeld waarschijnlijk het meest populaire van alle lon kopieën edi voor ed Engelse tuinen wern vervaardigd. Dikwijls werd Venus Medici opgesteld naast Apollino, waarvan het origineel zich eveneens in Medici-collectie bevond. Henry Hope had ook van bei beeln door Righetti een afgietsel laten maken en wellicht wil ook hij beeln als pendanten te Haarlem opstellen. 46 In reeks beeln waarvan Hope in 1781 bij Righetti afgietsels bestel, komt dit Vettere i Medici. Uiteraard hield Rig- beeld voor sal hetti e d gelief Medici-Venus n i zijn collectie t ui voorraad leverbare kopieën op klein formaat. lijst van 1794 vermeldt het beeld als: Venus Marine Medicis.. 18 séquins Romains. ) Apollino^ (afb. 4) Florence, Uffizi. marmer; h. 141 cm; Romeinse kopie naar een Grieks voorbeeld uit vier eeuw voor Chr., mogelijk van Praxiteles. nfr. va Righetti: Haarlem, Paviljoen Welgelegen. lood met ijzeren wapening; tot t beschilrd met loodwit; h. 4; 147 cm; gesigneerd en gedateerd voet.franc1scus.righftti.fkcit ROM/E. jeugdige Apollino is waarschijnlijk intiek aan eerst wordt ver- Villa Medici-Apollo ei ndi meld. ni 1704 bevond e d 1684 voor t he Apollino zich nd e i Medici te Rome en in werd het beeld overgebracht naar Florence, waar tn he i 1771 nd e i Uffizi werd opgesteld. Van 1800 tot 1803 was het beeld in Palermo, buiten bereik nd eva Fransen. Vooral in achttien eeuw was het beeld van Apollino populair ne tegen the ein ndi eva eeuw heet het zelfs een van meest gekopieer antieke beeln te zijn. In prijslijst van 1794 biedt Righetti verklein bronzen replica van Apollino aan: Petit Apollon Medicis.. i S séquins Romains. grote populariteit van het beeld blijkt uit het feit dat Righetti het aan the slot nva ze lijst noemt sal voorbeeld voor ed mogelijkheid die hij biedt om kopieën op ware grootte te leveren: Statites elagranur d & proportion er d Apollon Medicis ou Florence (séquins Romains). Het afgietsel van Apollino voor Welgelegen werd in 1781 door Henry Hope bij Righetti besteld: Apollino i Medici. 4 Hros t me boog K (afb.) 5 - Origineel: Rome, Musei Capitolini.* marmer; h. 123 c m ; Romeinse kopie naar een Grieks, vermoelijk bronzen voorbeeld uit het ein van vier eeuw voor Chr., waarschijnlijk nvalyssippos. nfr. va Righetti: Haarlem, Paviljoen Welgelegen. lood met ijzeren wapening; tot -]-_ 1965 beschilrd met loodwit; h. -\-_ 131 cm; gesigneerd en gedateerd op voet.franciscus.righetti.fectt jonge gevleugel Kros is voorgesteld terwijl hij 45 /ie bijlage I. 46 Ook Thomas Hope, achtcrneef van Henry Hope, bezat onrmeer kopieën van Venus Medici en Apollino. In zijn huis te Lonn, Duchessstrect, stonn ze als pendanten opgesteld nd ei nieuw j bi Sculpture Gallery. Later worn ed elkaar opgesteld ni beeln - op zijn buiten epdcnce, Surrcy.. Fr Haskell & K. Penny, op. fit., 147. D. Watkin, Thomas Hope i/6y- :Xji and the Neo-(.lasshal Idi'ci. London 1968, , Fr. Haskell & N. Penny, op. ei/., (nr. 7) en afb H Stuart Jones, A C.alah^iii: al amh'iit.tfn/pfiins presen'cd l h tin 1 ftinnicipal i'v/kt'iions of Rome. Ti.h' scnlphirts of fbc Mnsto ('ttpitolni'!, Oxford 1912, (nr. ;) en a tb. 18.