POPULAIR KLASSIEK. Antieke elementen in Adriano Fiorentino's Hercules en de inspiratiebronnen van de kunstenaar

Transcriptie

1 POPULAIR KLASSIEK Antieke elementen in Adriano Fiorentino's Hercules en de inspiratiebronnen van de kunstenaar Joke Reichardt. Bewerkt werkstuk voor het vak Kernproblemen ( ), bachelor Kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht. Datum 5 november 2012

2 In de Italiaanse renaissance, grofweg de periode tussen 1400 en 1600, grepen kunstenaars terug op elementen uit de klassieke oudheid. In dit werkstuk wordt het bronzen beeldje Hercules uit ca. 1490, sinds 1978 toegeschreven aan Adriano Fiorentino (ca. 1450/ ), geanalyseerd op zijn specifieke 'antieke' elementen (afb. 1). 1 Ook wordt ingegaan op mogelijke inspiratiebronnen van de kunstenaar. Afb. 1. Adriano Fiorentino, Hercules, ca. 1490, brons, 36,8x15x8,5 cm, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. De bronzen Hercules is ruim 36 cm hoog en staat op een lage sokkel van zwart geaderd, rood marmer. Zijn houding doet enigszins nonchalant aan. Hercules is geheel naakt en flink gespierd. Het hoofd is naar links gedraaid en zijn blik tuurt gefronst in de verte. Hij heeft kort krullend haar en een korte volle krullende baard en snor. Zijn torso rust op zijn rechterbeen dat recht naar voren staat met de rechtervoet plat op de grond. Zijn linkerbeen staat iets gebogen naar achteren en rust op de voorkant van zijn voet. Zijn rechterarm hangt langs zijn lichaam en houdt een naar de grond toe wijd uitlopende knots vast. In zijn linkerhand, die hij in zijn zij houdt, heeft hij een afgestroopte leeuwenhuid die langs 1 Over de geschiedenis van de toeschrijving en datering van het beeldje zie Emile van Binnebeke, Bronssculptuur. Beeldhouwkunst in de collectie van het Museum Boijmans-van Beuningen, Rotterdam 1994, pp Pagina 1

3 zijn linkerbeen naar beneden hangt en waarvan de leeuwenkop goed herkenbaar is. 2 De Hercules is driedimensionaal gemodelleerd en aan zijn rugzijde zijn spieren en billen duidelijk aanwezig. In de renaissance streefden kunstenaars ernaar de kunst van de antieke oudheid te doen herleven. Zij bestudeerden de overblijfselen van die kunst en gebruikten deze als voorbeeld. 3 Ook haalde men voorbeelden van antieke kunst uit geschriften zoals Plinius' Naturalis Historia. 4 Volgens Plinius werd brons in de klassieke oudheid beschouwd als het meest verfijnde medium in de beeldhouwkunst. 5 Naast vrijstaande beelden en ruitermonumenten werden kleine bronzen beeldjes in de renaissance weer gangbaar nadat deze in de middeleeuwen nauwelijks meer waren vervaardigd. De keuze voor een naakte Hercules kan eveneens gezien worden als een verwijzing naar de klassieke oudheid. Nadat eeuwenlang voornamelijk christelijke kunst was voortgebracht, greep men in de renaissance terug op klassieke onderwerpen. Hercules was een populaire figuur in deze periode. 6 Vooral bij Florentijnen was hij favoriet en stond hij voor overwinnaar op de vijanden van de stad. Dat Hercules naakt wordt afgebeeld verwijst naar de aandacht die men in de klassieke oudheid had voor de al dan niet geïdealiseerde menselijke anatomie. Tenslotte is ook de houding waarin Hercules is afgebeeld, de zogenaamde contrapost houding, een verwijzing naar de klassieke oudheid. In het begin van de vijfde eeuw voor Christus ontwikkelde de weergave van de menselijke figuur zich van een starre, archaïsche houding naar een meer natuurlijke houding. 7 Schouders en heupen, die eerst strikt boven elkaar waren weergegeven, werden ten opzichte van elkaar gedraaid, waardoor meer een idee van beweging ontstond (afb. 2 en 3). De torso werd gedragen door een rechtstaand standbeen en 2 Volgens de Griekse mythologie moest Hercules twaalf werken uitvoeren als boetedoening nadat hij in een aanval van razernij zijn eigen kinderen had gedood. Bij zijn eerste werk doodde hij een leeuw. De huid van een leeuw en een knots zijn belangrijke attributen van Hercules, uit: James Hall, Hall's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, Leiden (1974), p Marjan Galestin e.a., Bronzen. Antieke bronzen beeldjes gevonden in Nederland en Italiaanse renaissance bronzen in Nederlandse verzamelingen, tent.cat. Groningen (Groninger Museum) 1980, p Voor het eerst verschenen in ca. 77 na Christus. In de Naturalis Historia trachtte Plinius een zo compleet mogelijk beeld te geven van de toen bekende wereld. 5 Galestin, zie noot 3, p Margaret Aston (red.), The Renaissance Complete, Londen 2009, p Prof. Dr. R. Rolf (red.), Kunst. Overlevering, verandering en vernieuwing. Een inleiding. Essaydeel, Heerlen 1998, pp Pagina 2

4 van het enigszins gebogen speelbeen raakten alleen de tenen nog maar de grond. Fiorentino's Hercules heeft een duidelijk stand- en speelbeen en de schouders zijn licht gedraaid ten opzichte van de heupen. Afb. 2. Kroissos Kouros, ca. 530 v.chr., marmer, h. 1,95 m, Nationaal Archeologisch Museum, Athene. Afb. 3. Romeins kopie naar Polycletus, Doryphorus of Speerdrager, ca. 440 v.chr., marmer, h. 2,12 m, Nationaal Archeologisch Museum, Napels. Het is niet bekend welke antieke voorbeelden en inspiratiebronnen Adriano Fiorentino heeft gebruikt voor zijn Hercules. 8 Het beeldje is vergeleken met een antiek beeld van een Hercules dat verloren is gegaan, maar dat door Andrea Mantegna ( ) op de achtergrond is afgebeeld van een fresco in het Palazzo Ducale in Mantua (afb. 4). Deze vergelijking lijkt echter nauwelijks op te gaan, vooral de benen van beide figuren zijn geheel anders geposeerd. 9 Ook is een vergelijking gesuggereerd met de in 1395 vervaardigde sculptuur van Hercules op de Porta della Mandorla van de Dom te Florence (afb. 5). 10 Hoewel dit een reliëf betreft, is er een zekere overeenkomst te zien in de houding van beide figuren Van Binnebeke, zie noot 1, p Deze observatie wordt ook gemaakt door Michael W. Kwakkelstein, 'The Model's Pose: Raphael's Early Use of Antique and Italian Art', Artibus et Historiae Vol. 23 No. 46 (2002), p Deze vergelijking werd gemaakt in de catalogus van de tentoonstelling van antieke bronzen beeldjes in het Groninger Museum in Galestin, zie noot 3, p. 82. De Hercules op de Porta della Mandorla is toegeschreven aan Niccolo di Piero Lamberti ( ). In de tentoonstellingscatalogus van het Groninger Museum wordt het beeldje van Adriano Fiorentino nog toegeschreven aan Bertoldo di Giovanni (ca ). 11 Kwakkelstein vindt dit een meer waarschijnlijke inspiratiebron voor de Hercules van Fiorentino dan de door Mantegna afgebeelde Hercules. Kwakkelstein, zie noot 9, p. 54. Pagina 3

5 Afb. 4. Andrea Mantegna, Detail: De Ontmoeting, Afb.5. Hercules, ca. 1395, marmer, , fresco, Camera degli Sposi, Palazzo Porta della Mandorla, Dom, Florence. Ducale, Mantua. De houding van Fiorentino's Hercules komt echter nog het meest overeen met twee laat vijftiende-eeuwse terracotta beeldjes van David, die zijn toegeschreven aan de 'Meester van de David en St. Johannes beeldjes' in het Victoria en Albert Museum in Londen (afb. 6 en 7). 12 In de catalogusbeschrijving van het museum is aangegeven dat deze beeldjes varianten zijn van een zeer populair terracotta model dat is afgeleid van een bronzen David van Andrea del Verrocchio ( ) (afb. 8). 13 De houding van Verrochio's David komt inderdaad enigszins overeen met die van de Hercules van Fiorentino. Maar ook hier zijn zichtbare verschillen. Zo is het hoofd van Hercules veel meer gedraaid, terwijl van de David juist de heupen meer gedraaid zijn. Een directe inspiratiebron voor Fiorentino's Hercules is op grond van bovenstaande vergelijkingen niet aan te wijzen, maar aannemelijk is dat in Fiorentino's omgeving soortgelijke beeldjes veel gemaakt werden. Concluderend kan gesteld worden dat Adriano Fiorentino's Hercules een typisch renaissance beeldje is waarbij zowel medium (brons), onderwerp én stijl verwijzen naar de antieke oudheid. Of Fiorentino ook direct antieke voorbeelden als inspiratiebron heeft gebruikt kan niet worden aangetoond, maar zeker is dat de houding van Hercules algemeen gangbaar was in Italië aan het eind van de vijftiende eeuw. 12 Kwakkelstein, zie noot 9, pp J. Pope-Hennessy en R. Lightbown, Catalogue of Italian Sculpture in the Victoria and Albert Museum, vol. I, London 1964, pp Pagina 4

6 Afb. 6. Meester van de David en St. Johannes beeldjes, David, laat 15 e eeuw, terracotta, h. 48,3 cm, Victoria en Albert Museum, Londen. Afb.7. Meester van de David en St. Johannes beeldjes, David, laat 15 e eeuw, terracotta, h. 42,9 cm, Victoria en Albert Museum, Londen. Afb. 8. Andrea del Verrocchio, Jonge David, , brons, h. 125 cm, Bargello Museum, Florence. Pagina 5

7 Literatuurlijst Aston, M. (red.), The Renaissance Complete, Londen Binnebeke, E. van, Bronssculptuur. Beeldhouwkunst in de collectie van het Museum Boijmans-van Beuningen, Rotterdam Galestin, M. e.a., Bronzen. Antieke bronzen beeldjes gevonden in Nederland en Italiaanse renaissance bronzen in Nederlandse verzamelingen, tent.cat. Groningen (Groninger Museum) Hall, J., Hall's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, Leiden (1974). Kwakkelstein, Michael W., 'The Model's Pose: Raphael's Early Use of Antique and Italian Art', Artibus et Historiae Vol. 23 No. 46 (2002), pp Pope-Hennessy, J. en R. Lightbown, Catalogue of Italian Sculpture in the Victoria and Albert Museum, 3 dln., Londen Rolf, Prof. Dr. R. (red.), Kunst. Overlevering, verandering en vernieuwing. Een inleiding. Essaydeel, Heerlen Lijst van afbeeldingen Afb. 1. Adriano Fiorentino, Hercules, ca. 1490, brons, 36,8x15x8,5 cm, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Foto: Website Museum Boijmans Van Beuningen (10 oktober 2012). Afb. 2. Kroissos Kouros, ca. 530 v.chr., marmer, h. 1,95 m, Nationaal Archeologisch Museum, Athene. Foto: Wikipedia < (10 oktober 2012). Afb. 3. Romeins kopie naar Polycletus, Doryphorus of Speerdrager, ca. 440 v.chr., marmer, h. 2,12 m, Nationaal Archeologisch Museum, Napels. Foto: Wikimedia < (10 oktober 2012). Afb. 4. Andrea Mantegna, Detail: De Ontmoeting, , fresco, Camera degli Sposi, Palazzo Ducale, Mantua. Foto: Web Gallery of Art < (10 oktober 2012). Afb. 5. Onbekende meester, Hercules, ca. 1395, marmer, Porta della Mandorla, Dom, Florence. Foto: Web Gallery of Art < (10 oktober Afb. 6. Meester van de David en St. Johannes beeldjes, David, laat 15 e eeuw, terracotta, h. 48,3 cm, Victoria en Albert Museum, Londen. Foto: Pope-Hennessy, J. en R. Lightbown, Catalogue of Italian Sculpture in the Victoria and Albert Museum, Vol. III, Londen 1964, nr. 180 p.136. Afb. 7. Meester van de David en St. Johannes beeldjes, David, laat 15 e eeuw, terracotta, h. 49,2 cm, Victoria en Albert Museum, Londen. Foto: Pope-Hennessy, J. en R. Lightbown, Catalogue of Italian Sculpture in the Victoria and Albert Museum, Vol. III, Londen 1964, nr. 181 p.136. Afb. 8. Andrea del Verocchio, Jonge David, , brons, h. 125 cm, Bargello Museum, Florence. Foto: Web Gallery of Art < (10 oktober 2012). Pagina 6