In de voetsporen van Thomas Kuhn: Naar een volwaardige wetenschapssociologie*

Transcriptie

1 In de voetsporen van Thomas Kuhn: Naar een volwaardige wetenschapssociologie* Bart Van Kerkhove Vrije Universiteit Brussel Centrum voor Logica en Wetenschapsfilosofie bvk.clwf.be Samenvatting Thomas Kuhn liet vanaf de late jaren 1960 een volstrekt nieuwe wind waaien in de wetenschapsfilosofie. Er kwam een einde aan de overheersing van een idealistisch wetenschapsbeeld als kwantitatieve opeenstapeling van steeds meer waarheden. Ook drastische, kwalitatieve veranderingen spelen op gezette tijden een doorslaggevende rol, was de inzet van Kuhns bekende boek The structure of scientific revolutions. Eén van de effecten van het succes daarvan was dat een normatieve insteek, waarbij de onthechte filosoof handelingsrecepten aan een goede wetenschappelijke praktijk oplegt, meer en meer moest wijken voor een descriptieve kijk op de zaak, waarbij het voorgaande op zijn kop werd gezet: het was nu immers de manier waarop wetenschappers hun vak bedreven dat het uitgangspunt werd, en de filosofische reflectie nam dat als uitgangspunt, volgde slechts in tweede instantie. Een gevolg van het voorgaande is dat het belang van de studie van die praktijk groter werd. Onder meer de wetenschapssociologie vaarde er wel bij. *Deels bewerking van een cursustekst met als co-auteur Jean Paul Van Bendegem. Inhoudsopgave 1 Het probleem met normatieve benaderingen 2 2 Paradigma s en revoluties 3 3 Popper vs Kuhn 5 4 Wetenschapssociologie Het zwakke programma Het sterke programma

2 1 Het probleem met normatieve benaderingen Laat ons de oorspronkelijke, wetenschapsfilosofische vraag hernemen, en inschatten waar we op dit vlak staan: wat is wetenschap? Ondanks het optimisme van sommige denkrichtingen zoals verificationisme en confirmationisme, is het evident onmogelijk gebleken deze vraag voor de vuist weg, laat staan in enkele welgemikte zinnen, te beantwoorden (zie de tekst In de voetsporen van Karl Popper). Indien dat wel het geval ware, kon overigens de hele discipline van de wetenschapsfilosofie als overbodig worden opgedoekt. Het tegendeel blijkt: de ogenschijnlijk onschuldige vraag heeft ongekende complexiteiten blootgelegd (waarvan we hier slechts een fractie kunnen aanraken), en de discipline bloeit als nooit tevoren. Dit laatste heeft zeer zeker ook te maken met het (deels) veranderende karakter van de wetenschap(pen) zélf door de eeuwen heen, en dit zelfs vooral in de loop van de voorbije eeuw tot op vandaag, waardoor constant nieuwe kennistheoretische problemen ontstaan die de filosoof niet had geanticipeerd. Zo heeft b.v. een doorgedreven wetenschappelijke specialisering, waarbij steeds meer disciplines en deeldisciplines tot stand kwamen en - komen, gepaard gaande met schaalvergroting, professionalisering én internationalisering, geleid tot een verregaande fragmentering van het wetenschappelijke veld. Naast de principiële bezwaren, waarover zometeen nog meer, is dit een feitelijke factor van zeer grote betekenis gebleken bij het op de helling plaatsen van het bij uitstek normatieve project van de éénheidswetenschap, d.i. een zowel inhoudelijk als methodologisch totaal geünificeerde en geïntegreerde kennisdiscipline. Onder de noemer van de principiële bezwaren dienen we hier uitdrukkelijk terug te komen op de kwestie van de theoretische achtergrond, dewelke het uitgangspunt zal vormen van de door velen gepercipieerde noodzaak van het afleggen van een strikt normatief perspectief, in ruil voor een minstens deels descriptieve benadering van de wetenschap(pen). Bemerk dat spijts diverse reacties op de in dit verband geventileerde kritiek, de problemen verbonden met theoriegeladenheid, non-reductionisme en onderbepaaldheid eigenlijk nooit in de kern werden aangepakt. We tekenden enkele ad hoc oplossingen op, naast één meer structurele poging tot antwoord, met name deze van de bootstrap confirmatie. Mag deze oplossing echter wel als geheel bevredigend worden beschouwd? Men herinnere zich dat de voorgestelde procedure erin bestond achtereenvolgens elke (hulp)hypothese gegeven de andere te testen. Menige lezer had ongetwijfeld de reflex hierin de introductie van argumentatieve cirkels te zien, waarbij uiteindelijk alles gedeeltelijk op alles steunt. En inderdaad, impliciet komt deze methode neer op de noodzakelijke erkenning van een interdependent theoretisch kader. Bovendien gingen we wel heel snel voorbij aan de vraag of het wel (ooit/steeds) mogelijk is alle verborgen theoretische veronderstellingen te expliciteren en dus aan een bootstrap test te onderwerpen. De kern van de Quineaanse kritiek luidde precies dat het antwoord op deze vraag negatief is. 1 Samengevat kunnen we daarom stellen dat de aangehaalde werkwijze misschien wel tegemoet komt aan de tegenwerping, maar er allerminst een volledige en sluitende oplossing voor weet te bieden. 2 Het 1 De hogere passage rond veranderingen in de wetenschappelijke realiteit vormt een mooie illustratie van de steeds wijzigende context met vermoedelijke implicaties voor de theoretische achtergrond, een gegeven dat in de volgende sectie zal worden gevat met de term paradigma. 2 Dit laatste punt is onderwerp van meningsverschil. Binnen de confirmatieleer leeft het geloof dat een uitputtende relatieve confirmatie wel degelijk mogelijk is, en daarom in principe, samen genomen kán resulteren in de absolute confirmatie van een onderliggende hypothese. Wij zullen deze discussie hier niet voeren, laat staan beslechten. 2

3 radicaal omarmen van de genoemde beperking biedt op dit punt een alternatieve piste. We onderstrepen nu al dat zulks niet hoeft weg te nemen dat er een bevredigend antwoord op deze en verwante vragen kan worden geboden. Enkel zal het antwoorden betreffen die terdege rekening houden met contextuele factoren, zonder deze als irrelevant te pogen weg redeneren. 2 Paradigma s en revoluties In 1962 publiceert de Amerikaan Thomas S. Kuhn ( ), van opleiding fysicus, maar daarnaast self-made wetenschapshistoricus en -filosoof, zijn baanbrekende studie The Structure of Scientific Revolutions. 3 Dit boek kan worden gelezen als een historiografische illustratie van de zopas in 1 hernomen, meer systematische kritiek van Quine betreffende de ontoereikendheid van de medio 20e eeuw dominante ideeën over (de ontwikkeling van) wetenschappelijke kennis. In de kern komt het erop neer dat Kuhn de historische adequaatheid van de heersende wetenschapsfilosofische theorieën aanvecht. Met andere woorden: de door normatieve filosofen geponeerde methodologische regels werden en worden volgens Kuhn in realiteit niet of slechts in beperkte mate gevolgd. Er zijn dus duidelijk andere elementen dan (enkel) deze principiële, rationele regels in het spel, en het is dan ook onzinnig deze laatste toch als ultiem criterium bij het beoordelen en vergelijken van (rivaliserende) theorieën te willen hanteren. Een gedegen aandacht voor deze bijkomende elementen zal er moeten voor zorgen dat het filosofische beeld wel degelijk beter bij de werkelijkheid gaat aansluiten. Daartoe zal men uiteraard bereid en in staat moeten zijn deze werkelijkheid, d.i. de wetenschap(pen) als menselijke activiteit, tot onderwerp van onderzoek te maken. In contrast met de gegroepeerde normatieve benaderingen, komt de wetenschappelijke praktijk hier uitdrukkelijk in het gezichtsveld van de filosoof. De veranderingen in het wetenschapsbeeld die Kuhn voorstelde, gingen gepaard met de introductie van een rijkdom aan (toen) nieuwe filosofische concepten die als analyseinstrument van de praktijk kunnen fungeren. Een kernbegrip bij Kuhn is paradigma. In zijn oorspronkelijke betekenis staat dit voor een geheel aan exemplarische onderzoekspraktijken (concrete oplossingen voor problemen) waarmee de leden van een bepaalde onderzoeksgemeenschap zich gezamenlijk vereenzelvigen, en aldus de betreffende wetenschappelijke discipline haar specifieke conceptuele structuur geven, omdat zij impliciet vastleggen (1) over welke objecten er wordt gesproken, en (2) wat de basiswetten zijn die tot een betekenisvol discours daarover leiden. Later verbreedt én verfijnt Kuhn de betekenis van het paradigmabegrip, 4 en neemt er ook institutionele overwegingen (b.v. rond de organisatie en communicatie van wetenschappelijk werk), alsmede allerlei methodologische keuzes (b.v. aangaande de bepaling van probleemagenda s of de ontwikkeling van experimentele technieken) tot zelfs filosofische (b.v. metafysische) overtuigingen met betrekking tot de kennisproductie in op. Hoe het ook concreet wordt ingevuld, een dergelijk paradigma komt allerminst uit de lucht vallen, noch is het er altijd geweest. Kuhn maakt het tot inzet van een viervoudig model van wetenschappelijke ontwikkeling. Een paradigma komt vooreerst langzaam tot stand, in een aanloopfase die door Kuhn het (1) proto-wetenschappelijke stadium wordt genoemd, en waarbij een onderzoeksdomein zich gaandeweg uitkristalliseert tot onafhankelijke (sub)discipline. 3 Naast eigen lectuur hebben wij ons voor deze sectie onder meer gebaseerd op de uitstekende uiteenzetting in Michiel Leezenberg en Gerard de Vries: Wetenschapsfilosofie voor geesteswetenschappen, Amsterdam University Press, 2001 ( 4.2). 4 Dat gebeurt in de tweede, aangevulde editie van het vermelde werk, uit

4 Eens dat achter de rug, treedt een in principe langdurige en rustige fase van (2) normale wetenschap in, tijdens dewelke de beoefenaars zich binnen de contouren van het paradigma wijden aan de oplossing van openstaande problemen. Parallel daarmee kunnen de hoger aangehaalde facetten van het uitgebreide paradigmabegrip zich verder ontwikkelen, zodat er een min of meer robuuste context van eensgezindheid ontstaat, en we kunnen spreken van een standaardtheorie binnen het betreffende onderzoeksdomein. Merk op dat wetenschap zich hier totaal anders ontrolt dan hetgeen Popper vooropstelde: niet falsificatie maar probleemoplossing in termen van het paradigma is het doel, wat eerder aansluit bij de confirmatiegedachte. Concreet: men probeert zoveel mogelijk fenomenen te verklaren binnen en met de middelen van de standaardtheorie, en gaat er in principe van uit dat dit ook steeds kan. Dit liedje blijft evenwel niet duren. Tijdens de periode van normale wetenschap zullen zich volgens Kuhn steevast anomalieën opstapelen, d.i. hardnekkige problemen die ondanks verwoede pogingen aan een oplossing in de vermelde zin blijven weerstaan. Wanneer het reservoir aan dergelijke anomalieën te groot wordt, zal dit leiden tot een (algemeen gevoel van) (3) wetenschappelijke crisis, waarbij het heersende paradigma uiteindelijk toch in vraag komt te staan. Gegeven de context van een wetenschappelijk model in crisis, ontwikkelen zich allerlei alternatieve inzichten (die de anomalieën of tenminste een flink deel ervan wél tegemoetkomen), en opent zich derhalve de mogelijkheid van een (4) wetenschappelijke revolutie. Het effect daarvan is radicaal, in de zin dat de plaats van het lopende paradigma wordt ingenomen door een nieuw denkkader dat er essentieel onverenigbaar mee is; Kuhn spreekt in dit verband van incommensurability. We kunnen dit, met een term ontleend aan de psychologie, ook duiden als een Gestalt switch: men ziet (een deel van) de werkelijkheid plots op een wezenlijk andere manier, een inzicht dat in wetenschappelijk verband dus tevens leidt tot de oplossing van vele sinds lang openstaande problemen. Het prototype van een wetenschappelijke revolutie is de verdringing van het geocentrische door het heliocentrische kosmologische model, bij aanvang van de moderniteit, tevens de dageraad van wat men als historisch fenomeen de wetenschappelijke revolutie is gaan noemen: óf de zon draait rond de aarde (het oude model van Aristoteles-Ptolemaeus) óf de aarde rond de zon (het nieuwe model van Copernicus-Galilei), maar beide tegelijk is evident onmogelijk. Hiermee kwam de facto een einde aan het ad hoc bijwerken van het geocentrische model teneinde de toevloed aan incompatibele astronomische waarnemingen te blijven accommoderen (het zogenaamde redden der verschijnselen). 5 Bespreken we nu nog enkele belangrijke filosofische implicaties van dit fundamenteel nieuwe wetenschapsbeeld. Zo zou het de lezer moeten opvallen dat hier niet langer sprake is van een lineair-cumulatieve opvatting van wetenschappelijke kennis, waarbij het reservoir aan waarheden steeds wordt uitgebreid, en de historische ontwikkeling volledig in functie van de onveranderlijk glorieuze toestand vandaag staat. In plaats van dit presentistische perspectief, waarbij eigenlijk enkel de huidige stand van zaken telt, komt een uitgesproken discontinue benadering, met plaats voor zowel periodes van relatieve stilstand (crisissen) als min of meer plotse breukmomenten (paradigmashifts), en waarbij er niet enkel inzichten bijkomen, maar ook voorheen aanvaarde verklaringen moeten sneuvelen. Deze uitgesproken contextuele manier van kijken laat toe fases in de geschiedenis van de wetenschap(pen) beter te begrijpen, en ze met name te beoordelen op hun 5 Niet toevallig was deze Copernicaanse revolutie onderwerp van één van de cases die Kuhn zelf uitwerkte. Een andere betrof de vroeg-20e-eeuwse overgang van de Newtoniaanse (absolutistische) naar Einsteins (relativistische) mechanica. 4

5 eigen merites in plaats vanuit een meer gesofisticeerd hedendaags perspectief. Overigens kunnen we de redenering gerust doortrekken: ook de beste modellen van vandaag zullen ooit moeten wijken voor anders en beter. Bescheidenheid siert dus, en wat vroeger was als hopeloos fout beschouwen, levert een totaal vruchteloze filosofische benadering op. Een andere belangrijke filosofische kwestie die we hier zeker dienen aan te raken, is deze van de vermeende irrationaliteit van Kuhns denkbeelden, gekoppeld aan de onderlinge incommensurabiliteit van opeenvolgende paradigma s. Inderdaad blijft het gegeven het bovenstaande een open vraag waarom een wetenschappelijke revolutie zich in deze of gene richting voltrekt, en wat uiteindelijk de keuze van paradigma verantwoordt. Voor Kuhn zelf zijn het, in afwezigheid van strikte normen en dus vergelijkingspunten inzake, precies allerlei (ook verborgen) contextuele factoren die hieraan zullen bijdragen. Van belang om hierbij aan te stippen: het was allerminst zijn bedoeling de wetenschap(pen) af te schilderen als richtingloze onderneming, wél om op een eerlijke en realistische wijze ons begrip ervan te vergroten. Eens deze optie genomen, moeten we wel vaststellen dat het er in de wetenschap(pen) gewoonweg niet enorm rationeel aan toe gaat, en een andere, complementaire kijk nodig is. Tussen deze observatie en het promoten van willekeur of relativisme, waarbij het aan elk toetsingscriterium ontbreekt, ligt er echter wel degelijk een wereld van verschil. Zo werd het hoger b.v. duidelijk dat binnen Kuhns raamwerk de factor probleemoplossend vermogen een belangrijke rol zal spelen in de wetenschappelijke ontwikkeling. 3 Popper vs Kuhn In 1965 organiseerde Imre Lakatos te Londen een symposium met enkele kleppers van de toenmalige wetenschapsfilosofie, waaronder b.v. ook Paul Feyerabend. Het was echter vooral de discussie tussen Karl Popper en Thomas Kuhn die de geschiedenisboeken zou ingaan. Kuhn schreef voor die gelegenheid een uitgebreid essay (opgenomen in het eruit voortvloeiende boek geredigeerd door Lakatos), en Karl Popper, leermeester van Lakatos, nam deze gelegenheid te baat om een stevige commentaar op Kuhns denkbeelden te geven. Het wordt hier duidelijk dat Popper en Kuhn, ondanks hun raakvlakken b.v. wat betreft de historisering van het wetenschapsbeeld, in essentie een andere insteek hebben tot de wetenschapsfilosofische discipline, met name: normatief versus descriptief. Zoals gesteld in de vorige sectie, moest ons wetenschapsbeeld voor Kuhn niet enkel filosofisch adequaat zijn (cfr. de kritiek van Quine die hij deelde), maar ook historisch adequaat, d.w.z. (grosso modo) een correct beeld geven van de wetenschappelijke praktijk en hoe deze zich ontwikkelt. Hiermee kon Popper zich niet verzoenen. Maar nog fundamenteler, want helemaal zuiver is dit onderscheid niet (Kuhn heeft normatieve, en Popper descriptieve kanten), is hun uiteenlopende idee over wat wetenschap nu in essentie kenmerkt. Zoals eveneens in de vorige sectie reeds werd aangegeven: voor Kuhn is dit probleemoplossing binnen de grenzen van een paradigma, voor Popper falsificatie die gevestigde theorieën permanent op de helling plaatst. Waar voor Kuhn normale wetenschap goede wetenschap is, en paradigmashifts relatief zeldzame gebeurtenissen zijn (onder druk van persistente aanvallen waardoor een sfeer van crisis ontstaat), is voor Popper de ware wetenschappelijke spirit permanent revolutionair van aard en het belang van normale wetenschap beperkt of zelfs eerder gevaarlijk want weinig kritisch tot zelfs dogmatisch (de slaaf van het paradigma) en dus in wezen af te wijzen. Een conceptueel kader moet daarentegen voor Popper constant in vraag worden gesteld. Kuhn vindt dit principe van de permanente revolutie contradictorisch. 5

6 Een centraal discussiepunt in deze is de vermeende (on)mogelijkheid van de wetenschapper om buiten het eigen conceptuele kader te treden en op een rationele wijze diverse kaders met elkaar te vergelijken. Zonder een dergelijk vermogen vervalt men dixit Popper in een relativisme: rivaliserende paradigma s volgen elkaar op, maar deze overgang kan in wezen niet worden verantwoord. Kuhn ontkent dat in zijn ogen een dergelijke vergelijking totaal onmogelijk zou zijn, maar ontkent tevens dat een toetsing ook maar iets met waarheidsgehalte zou te maken hebben, in tegenstelling tot probleemoplossend vermogen. Rationaliteit is een intern-wetenschappelijke kwestie, en wetenschap bewijst zichzelf doorheen haar succesvolle praktijk, niet door het volgen van abstracte principes opgelegd door filosofen. 4 Wetenschapssociologie 4.1 Het zwakke programma Reeds de vader van de sociologie, Auguste Comte ( ), onderkende de mogelijkheid én wenselijkheid van de meta-wetenschap, d.i. het op wetenschappelijke wijze bestuderen de wetenschappelijke activiteit zelf. Inderdaad gaat een dergelijk perspectief perfect samen met het opgeven van de grondslagen-droom, namelijk om het geheel der wetenschap(pen) van een absoluut zeker kennistheoretisch (methodologisch) fundament te voorzien. In de plaats komt een meer bescheiden kijk op wetenschap als (collectief) menselijke, in tijd en ruimte gesitueerde, dus wezenlijk veranderende en daardoor ook feilbare activiteit. Zowel methoden als resultaten zijn steeds voorlopig, en maken op zich slechts een deel van het grotere verhaal uit. Contextuele inbedding is aan de orde, en in dit verband kunnen de mens- en sociale wetenschappen volop hun diensten bewijzen aan de descriptief ingestelde filosofen zoals b.v. Kuhn, maar ook Quine. De laatste lanceerde eind de jaren 1960 een project van naturalistische epistemologie, waarbij de kennisleer als niet meer of minder dan een tak van de wetenschap werd neergezet: niet hoe de mens tot kennis zou moeten komen, maar hoe hij/zij effectief tot kennis komt, staat hierbij centraal. Van de vader van de sociologie maken we een sprong van een slordige 150 jaar, hierbij abstractie makend van enkele andere voorlopers op dit terrein (zoals Ludwig Fleck, Otto Neurath, of Karl Mannheim) naar de vader van de wetenschapssociologie: Robert Merton ( ). Hoewel deze aan de wieg van de betreffende wetenschapstak als systematisch en professioneel bedreven academische discipline stond, en in dit verband dus alle erkenning verdient, spreekt men in dit verband meestal in één adem van een zwakke sociologie. De sociologie wentelt zich hier immers nog zonder enig probleem in een secundaire of complementaire rol vergeleken met de wetenschapsfilosofie, in die zin dat sociologische verklaringen enkel dan worden verwacht als rationele verklaringen tekort schieten, meer bepaald wanneer de epistemische (filosofisch-normatieve) standaarden door wetenschappers geweld wordt aangedaan. Een puur negatieve rol dus voor de sociologie: als het goed gaat in de wetenschap, volstaan rationele verklaringen; pas als het fout loopt, wordt de zaak sociologisch geduid. Men spreekt in dit verband ook wel eens van een exceptionalisme: de groei van menselijke kennis is in het algemeen onderhevig aan allerlei contingente factoren, maar wetenschappelijke kennis vormt hierop omwille van haar strengheid in principe een uitzondering. Niettemin legt Merton een accentverschil in vergelijking met zijn voorgangers. In 6

7 zijn doctoraatsthesis, Science, technology and society in seventeenth-century England (1935), lanceert hij immers een oproep tot Copernicaanse revolutie in de wetenschapssociologie, waarbij zowel succesvolle als falende wetenschap in het vizier komt. Goede wetenschap heeft een sociologisch ethos dat in overeenstemming met epistemische idealen is, zo stelt hij, en in die zin is wetenschap steeds sociaal gegrond. Een geheel aan geïnstitutionaliseerde normen vormt het kader waarbinnen wetenschappers werken, zodat integriteit niet louter van hun individuele karakter afhangt. Deze organisationele normen staan gekend onder het befaamde letterwoord CUDOS: Commun(al)isme (kennis wordt openlijk gedeeld), Universaliteit (kennis is niet relatief), Desinteresse (kennis kent geen extrinsieke motiviaties), en georganiseerd Skepticisme (kennis is onderhevig aan methodische twijfel). Naast het puur inhoudelijke van wetenschappelijke theorieën komt hierdoor ook aandacht te liggen op de context waarbinnen deze tot ontwikkeling komen, en in dit verband kan men begrijpen dat Kuhn vanaf de jaren 1960 het pad effende voor een brede acceptatie van de input van de meta-wetenschappen zoals de sociologie. In hoeverre zijn Mertons wetenschappelijke normen descriptief accuraat, en in hoeverre zijn ze dat zelfs ooit geweest? Merk in dit verband op dat Merton zelf nog aan het prototype van de ivoren toren socioloog beantwoordde: van enige observatie van wetenschap in actie was geen sprake, men bestudeerde veeleer het verleden op basis van geschreven bronnen. Anderzijds heeft term norm welbeschouwd ook een dubbel kantje, waarbij men zou kunnen stellen dat het bovenal idealiseringen betreft die nauwelijks tot niet in de praktijk voorkomen (wat inderdaad akelig dicht bij een a priori filosofische benadering aanleunt). Maar wat dan met (klaarblijkelijk steeds vaker voorkomende) gevallen van prioriteitsdisputen, fraude, plagiaat? Misschien konden deze in (de nadagen van) de gentleman s science tijd van Merton zelf nog als ongelukkige uitzonderingen gelden. Vandaag is dat steeds minder het geval. Zo is de economische factor van het wetenschappelijke bedrijf dermate overduidelijk geworden, dat de zogenaamde belangeloosheid van de kenniswerker nog moeilijk staande kan worden gehouden. En is het vertrouwen in een kritische systeem van peer review in tijden van extreme specialisatie aan hevige erosie onderhevig. Tevens wordt kennis steeds vaker ad hoc of lokaal en niet langer met de pretentie van algemene geldigheid geproduceerd. Zonder daar noodzakelijk meteen waardeoordelen aan te koppelen: een realistischer beeld is gewenst. 4.2 Het sterke programma Met de leden van de School van Edinburgh zijn we uiteindelijk zijn aanbeland aan gene kant van de rationaliteit als een intern-wetenschappelijke kwestie. Ondanks het plaats ruimen voor contingenties, wenste immers de zwakke sociologie nog steeds, in meerdere of mindere mate, een interne logica of structuur in de wetenschappelijke ontwikkeling te zien. Pas waar de realiteit het opgelegde beeld niet of slechts gedeeltelijk beantwoordt, zo luidt het, kan (moet) het aan niet-rationele externe (b.v. economische of politieke) redenen te wijten zijn; aan de sociologie om deze bloot te leggen. Met zijn sterke programma gaat de Schotse hoogleraar David Bloor vanaf de jaren 1970 radicaal in tegen deze taakverdeling tussen filosofie en secundaire, want hoogstens complementaire sociologie: rationeel of niet, elke wetenschappelijke praktijk kan en moet volgens hem onderwerp van volwaardige sociologische analyse zijn, en dit niet enkel wat betreft de externe omstandigheden van de kennisproductie, maar ook wat betreft de inhoud. Aangezien het ons in de loop van de 20e eeuw steeds duidelijk geworden is dat begrippen als wetenschappelijke vooruitgang, objectieve waarheid of systematische methode 7

8 geen absolute betekenis hebben, maar relatief zijn aan tijd-ruimtelijke omstandigheden, of de context waarin ze opduiken, verschillen ze in niets van andere sociologische fenomenen zoals religie, gezinsvorming of verenigingsleven. Hiermee wordt het zogenaamde exceptionalisme jegens wetenschappelijke kennis afgelegd, als zou deze immuun zijn voor bepaling door concrete omstandigheden, en dus totaal los (free floating) van mens en maatschappij bestaan. Dit is uiteraard, hoe men het ook bekijkt, een radicale positie in het veld van de wetenschapsfilosofie, waarvan men zich zelfs kan afvragen of ze nog wel tot de filosofie als zodanig behoort. Dit omdat het belang van enig kritisch gehalte wordt ontkend: het enige wat we nog betekenisvol kunnen doen, is een zo correct mogelijk beeld schetsen van de wetenschappelijke praktijk, elke toetsing aan rationele criteria is zinloos. Bemerk dat een dergelijke interpretatie gerust kan worden beschouwd als een consequent en compromisloos doordenken van de descriptieve benadering. Laten ons enkele principes van deze visie overlopen, te beginnen met de reeds aangeraakte, onderling verbonden aspecten (1) symmetrie en (2) onpartijdigheid: in onze analyse maken we geen onderscheid qua status tussen ware en valse, of rationele en irrationele beweringen, alle worden op dezelfde wijze behandeld én de oorsprong ervan wordt met dezelfde middelen verklaard. Met andere woorden: het is verkeerd om een rationele verklaring voor correcte overtuigingen te eisen terwijl een sociologische verklaring voor waanbeelden wordt gevraagd. Deze wijze van uniforme verklaring gebeurt bovendien rekening houdende met het beginsel van de (3) causaliteit: wetenschappelijke overtuigingen zijn het resultaat van de omstandigheden waarin ze tot stand komen. Dat de verklaringen in kwestie van sociologische aard zijn, doet hier niets van af. Het sterke programma plaatst zich dus niet buiten de wetenschap, maar vormt er integendeel een integraal onderdeel van. Men beoefent er eigenlijk een wetenschap van de wetenschap. Een consequente doorvoering van de vorige principes noopt ten slotte tot dat van de (4) reflexiviteit: het sterke programma is ook van toepassing op zichzelf, dus de bevindingen ervan zijn op hun beurt vatbaar voor een volwaardige sociologische verklaring. Zoals kon worden verwacht, is deze benadering allerminst op algemeen applaus onthaald in filosofische kringen. Het beginsel van de sociologische causaliteit is om te beginnen een zeer zware eis, waarvan de praktische uitvoerbaarheid in concrete gevallen twijfelachtig is. Bovendien plaatst het de grenzen tussen diverse gangbare types van verklaring op de helling, en ruikt het in die zin zwaar naar een sociologisch reductionisme of realisme. Want de sociologische verklaring mag dan zelf wel op haar beurt, volgens het principe van de reflexiviteit, een sociologische verklaring vereisen, dit type van verklaring lijkt zich niettemin op een basisniveau te bevinden dat geen verdere verantwoording behoeft, waardoor de illusie wordt gewekt dat de ultieme realiteit sociologisch van aard is (dit wordt de reflexieve paradox van de wetenschapssociologie genoemd). Bloor heeft deze kritiek afgewezen, door te beweren dat het sterke programma wel degelijk ruimte laat voor andere verklaringstypes, en dat sociologische factoren steeds een onmisbaar maar geen exclusief onderdeel van een bevredigende verklaring zullen vormen. Op deze manier zou ook ruimte worden geschapen voor onderdeterminatie, wat tegemoet komt aan het hoger aangekaarte probleem om de causale analyse steeds tot op het bot door te voeren. Met deze toegevingen kan men echter vaststellen dat de eis tot symmetrie makkelijk wordt gecompromitteerd, want hoe zullen we nog vaststellen wat een symmetrische verklaring is als een mix van diverse verklaringstypes worden toegelaten? Hangt dit overigens niet af van de specifieke omstandigheden, zoals het beschikbare bewijsmateriaal, en kunnen we de uiteenlopende causale factoren wel steeds zo netjes uit elkaar houden? Kortom, we lijken gevangen te zitten in een onmogelijke evenwichtsoefening. 8