Jubllikeum= 01UD HOOJRN. lin dh rnutmmeir: 29e jaargang, maart Het stadsrecht van Hoorn door drs. J.C.M. Cox

Transcriptie

1 Jubllikeum= 29e jaargang, maart 2007 lin dh rnutmmeir: Het stadsrecht van Hoorn door drs. J.C.M. Cox Hoorn, dorp en stad door Jan de Bruin 01UD HOOJRN

2 .; ll) :-~: FON " Kwartaalblad van de Vereniging Oud Hoorn. Losse nummers, voorzover voorradig verkrijgbaar tegen betaling van 4,55 per stuk voor leden en 5,70 voor niet-leden. Voor bestellingen postgiro: Vereniging Oud Hoorn: Onder de Boompjes GG Hoorn Tel Openingstijden verenigingsgebouw: dinsdag, donderdag en zaterdag uur Bestuur: E. S. Ottens, voorzitter P. M. Huisman, secretaris ]. H.]. Spiekker, penningmeester M. Faber-Zwart ]. Floris ]. Bronkhorst C. Droog L. van Apeldoorn Lidmaatschap Oud Hoorn: minimaal 20,50 per jaar, inclusief toezending van het kwartaalblad. Lid voor het leven door: a. een éénmalige bijdrage van minimaal 572,- indien het lid 45 jaar of ouder is, of door: b. een éénmalige bijdrage van minimaal 409,-, indien het lid 55 jaar of ouder is. Giro t.n.v. Vereniging Oud Hoorn, lidmaatschap Onder de Boompjes 22, 1621 GG Hoorn Redactiecommissie: L. P. M. Hoogeveen, R. de Knegt, B. H. T.]. Leek, F. Uiterwijk, F. L. Zack Redactie-adres: F. Uiterwijk, Geldersesteeg LA Hoorn, tel Ereleden: Mr. dr. B. R. Canneman ( ) H. Krijgsman ( ) D. Breebaart ( ) C. Kuppers ( ) Drs. H.M. van den Berg ( ) ]. L. N. Dijkstra ( ) ]. M. Baltus ( ) ]. P. H. v.d. Knaap ]. E.]. Lamers A. de Graaf L. P.M. Hoogeveen A. Boezaard F. Uiterwijk A. G. F. van Weel Copyright: Gehele of gedeeltelijke overname van teksten en/ of illustraties uit dit blad is alleen toegestaan na toestemming van de auteur of de redactie van Oud Hoorn. Productie kwartaalblad: Vormgeving en pre-press: Intro, Scan- en Digitaliseringsburo, Heerhugowaard Druk: Drukkerij Klaassen B.V, Zwaag Beste lezer, De vereniging Oud Hoorn viert dit jaar haar 90-jarig bestaan. De stad Hoorn herdenkt dit jaar, dat het 650-jaar geleden is, dat Hoorn stadsrechten kreeg. Het is belangrijk, dat je als inwoner van een dorp of stad iets van de historie van die plek tot je kan nemen. Een goede kennis van deze geschiedenis vormt een stevige basis in het levetl Oud Hoorn maakt zich daar nog steeds sterk voor. In deze speciale uitgave van ons kwartaalblad - een feestnummer zogezegd - leest u eerst hoe Hoorn haar stadsrechten verkreeg en toont de schrijver Joost Cox aan, dat we het 650-jarig bestaan van Hoorn eigenlijk een jaar te laat vieren. Ook leest u wat je als stad en inwoner, als poorter, nu wel en niet mocht doen en welke straffen er bij een overtreding moesten worden toegepast. Als u van de schrik bekomen bent, geeft het volgende artikel van Jan de Bruin een prachtig overzicht van de ontwikkeling, niet alleen van Hoorn, maar ook van West-Friesland met mooie duidelijke illustraties. Ik wens u namens de redactie van het kwartaalblad veel leesgenoegen toe! Femke Uiterwijk INHOUD Het stadsrecht van Hoorn...".."..."... 3 Hoorn, dorp en stad..."...""...:..."..." Bij de voorplaat: Jan de Bruin, medewerker van het Westfries Archief, toont de originele stadsrech - oorkonde uit Deze oorkonde is bevestigd op speciaal zuurvrij karton en wordt in een zuurvrije doos donker opgeborgen. Zo blijft dit kostbare stuk oo voor ons nageslacht bewaard! Foto's en illustraties: Archeologische Dienst gemeente Hoorn, Westfries Archief, Frans Zack Vormgeefster lntroscan en drukkerij Klaassen hebben onze kleurenillustraries gesponserd. Volgend nummer en inleverdatum kopij: Het volgende nummer (29e jaargang nr. 2) zal omstreeks 15 juni 2007 verschijnen. U wordt verzocht eventuele kopij voor dit nummer uiterlijk 1 mei 2007 in te leveren bij het redactie-adres: F. Uiterwijk, Geldersesteeg 27, 1621 LA Hoorn. West&ies Museum: Rode Steen 1, Hoorn (tel ). Geopend: het gehele jaar, maandag t/m vrijdag van uur, zaterdag en zondag van uur. Bureau: Achterom 2-4, 1621 KV Hoorn. West&ies Archief: Regionaal Historisch Centrum voor oostelijk West-Friesland. Bezoekadres: Blauwe Berg Se, 1625 NT Hoorn Postadres: Postbus 603, 1620 AR Hoorn Telefoon: info@westfriesarchiefnl De studiezaal is geopend van dinsdag tot en met vrijdag van uur. Vanaf uur kunnen geen stukken meer worden aangevraagd. Avondopenstelling elke tweede en vierde donderdag van de maand van , maar in december de tweede en derde donderdag. Museum van de Twintigste eeuw / Maquette Hoorn anno (Eigendom van Vereniging Oud Hoorn): Bierkade 4 en 4a, Hoorn. Geopend: dinsdag t/ m zondag van uur. 2

3 Het stadsrecht van Hoorn 'onsen goeden luden van Hoerne ".om meneghen trouwen dienst' 1. Inleiding Eind maart 1356 reist een groep Hoornse notabelen naar het hof van de graaf van Holland te Haarlem. Het is een belangrijke reden waarom zij deze tocht ondernemen: op hun verzoek en tegen forse betaling zullen de inwoners van Hoorn namelijk het stadsrecht verkrijgen en daarmee poorters worden. Op zondag 27 maart zijn zij ruimschoots op tijd en in hun beste kleding aanwezig in de Gravenzaal. Graaf Willem zal.... m eigen persoon en m aanwezigheid van leden van de grafelijke raad de oorkonde van zijn zegel voorzien en daarmee rechtskracht verlenen. Het voorname gezelschap gaat vervolgens eerst naar de abdij van Egmond waar een officieel afschrift van de oorkonde wordt opgesteld en aanvaardt daarna zo snel mogelijk de terugreis naar Hoorn om alle poorters trots de verworven oorkonde te laten zien. Het is feest in Hoorn want hun woon - plaats heeft de status van stad verworven. Ook de 650 jaar oude stadsrechten worden gevierd: Monnickendam en Weesp hadden in 2005 prachtige stadsfeesten, Enkhuizen vierde in 2006 feest terwijl in Hoorn en Edam in 2007 de nodige festiviteiten zullen losbarsten. En Purmerend loopt zich al warm voor 2010 (600 jaar). Niet alleen uit historisch oogpunt valt deze bijzondere aandacht voor dergelijke jubeljaren' toe te juichen maar juist ook als 'maatschappelijk bindmiddel', het versterken van het 'stadsgevoel'. Het midden van de 14e eeuw is voor het graafschap Holland in dit opzicht een interessante periode, aangezien er in de periode maar liefst zes stadsrechten werden verleend, te weten aan Drs. J.C.M. Cox Naarden, Weesp, Enkhuizen, Monnickendam, Hoorn en Edam. 1 Zorgvuldig Maar hoe kwam Hoorn eigenlijk aan haar stadsrecht? De gebruikelijke gang van zaken in die tijd was dat de ontvangers van de voorrechten, de zogenaamde destinatarissen, met hun verzoek om het stadsrecht naar de graaf gingen, met hem onderhandelingen voerden over de voorwaarden en over de koopprijs om vervolgens een conceptakte op te stellen en die ter bezegeling voor te leggen aan de graaf Welnu, de Horinezen gingen zorgvuldig te werk. Ze wilden graag stadsrechten, wisten hoe de procedure werkte en begrepen dat ze dus zelf een 'destinatarisoorkonde' moesten opstellen. In de Middeleeuwen zijn in huidig Nederland in een tijdsbestek van zo'n vier eeuwen bijna 200 stadsrechten verleend. Er gaat dan ook vrijwel geen jaar voorbij zonder dat ergens in Nederland een stadsrechtjubileum op gepaste wijze en met de nodige stedelijke trots wordt gevierd. De jubilea van stadsrechten geven steeds weer aanleiding tot uitbundige feesten. Haarlem (1995), Delft (1996) en Alkmaar (2004) vierden alledrie dat ze 750 jaar geleden stadsrechten verkregen. De originele stadsrechtoorkonde uit 1356 (Collectie Wesifries Archief, Hoorn). 3

4 Bevestiging van het stadsrecht, oorkonde van 7 juli 1356 (Collectie Wesifries Archief, Hoorn). M "'t noorden van Duitsland afkomstige kooplieden diende. De oudste schriftelijke vermelding van Hoerne dateert van Voor de precieze inhoud van die con - ceptoorkonde namen ze de stadsrechtoorkonde van Medemblik uit 1289 als voorbeeld. Die (Latijnse) tekst werd gewoon integraal opgenomen (geïnsereerd) in de Hoornse oorkonde waarbij voor de naam Medemblik dan steeds Hoorn diende te worden gelezen. Uiteraard werden vervolgens de nodige onderhandelingen met vertegenwoordigers van de graaf gevoerd over de specifieke Hoornse bepalingen. Overigens dient hierbij te worden aangetekend dat er in Hoorn dus personen aanwezig waren die voldoende waren geschoold in het Latijn en juridisch onderlegd om een eigen conceptoorkonde op te stellen en om de nodige onderhandelingen met de grafelijke raadslieden te voeren. Die besprekingen zullen nog de nodige tijd hebben gevergd vooraleer de stadsrechtoorkonde officieel kon worden gezegeld. En uiteraard diende er overeenstem - ming te worden bereikt over de prijs! Stadsrechten werden tenslotte niet zomaar verkregen. Vrijwel alle steden hebben, vaak zelfs fors, voor hun stadsrechten moeten betalen. Zo moest Amsterdam in 1342 ook nog voor de uitbreiding van het stadsrecht een flink bedrag neerleggen. Graaf Willem IV gaf daarbij toestem - ming om dit bedrag om te slaan over de Amsterdammers.2 Voor het Hoornse stadsrecht werd wel heel fors betaald: een bedrag van maar liefst 1550 schilden. II. Hoorn in de periode Hoe zal nu eigenlijk de plaats Hoorn er hebben uitgezien ten tijde van de stadsrechtverlening, hoeveel inwoners waren er en met welke middelen van bestaan en welke beroepen oefenden zij uit? De antwoorden op deze interessante vragen kunnen ons een beter inzicht verschaffen in de situatie in een kleine laatmiddeleeuwse stad rond het midden van de veertien - de eeuw. Hoorn kan rond 1350 worden gekenschetst als een handelscen - trum voor West-Friesland aan de uitmonding van de Gouw3 in de Zuiderzee dat tevens als nederzetting van uit Denemarken en het Handelssteden Hoorn nam als een typische handelsplaats een strategische positie in, zowel in verband met de scheepvaart op de Zuiderzee en ook als overslagplaats van goederen van en naar het achterland. En dat vormde weer een belangrijke schakel in de ontwikkeling als handelsplaats op met name de Oostzeelanden. Tevens ontstond er een belangrijke economische activiteit op het gebied van de lakennijverheid. Maar omstreeks 1400 was Hoorn nog altijd een kleine enclave aan een natuurlijke havenkom in de toenmalige Zuiderzee. De inwoners van die regio werden door de Westfriese Zeedijk tegen de soms woeste zee beschermd, waarin bij de Rode Steen een overtoom lag. De eerste (houten) huizen werden op die locatie gebouwd op deze redelijk veilige dijk en ook langs de landweg (het Grote Noord), die in noordelijke richting voor verbinding met achterland zorgde. Houten huizen De hedendaagse bewoner en de bezoeker van Hoorn zien de stad grotendeels in een 17e_eeuwse en latere 'uitmonstering'; een prachtig historisch stadsensemble, dat echter in vrijwel niets herinnert aan de situatie toen Hoorn stadsrecht verkreeg. Voor een goed begrip dient men zich te realiseren dat het Hoorn van toen vrijwel geheel uit kleine houten huizen ( 4 tot 5 m. breed) en schuren zal hebben bestaan. En dan niet eens heel veel huizen: naar schatting ging het in 1335 om zo'n 70 huizen en circa 420 inwonerss, niet direct een hoeveelheid waarbij wij aan een stad in wording denken. Er was al 4

5 wel een parochiekerk, blijkens een charter van de graaf van 4 januari 134 7, waarin toestemming werd verleend tot de stichting van een gasthuis 'behouden die Prochi kercke van Hoerne al hoers recht'. 6 Vanaf de tweede helft van de 14e eeuw vestigden zich ook vijf kloosters in Hoorn, die voor belangrijke bouwactiviteiten zorgden. Ten opzichte van het aantal inwoners in 1335 mag de groei tot ongeveer het jaar 1426 ronduit spectaculair worden genoemd: Hoorn telde toen circa 650 huizen en rond 3800 inwoners. Daarmee was Hoorn inmiddels al wel uitgegroeid tot een middelgrote stad, die, in 1426, ook omwald en omgracht was. De voornaamste ontsluiting van de stad vond uiteraard primair via het water plaats, terwijl het wegenpatroon vanuit de 'open' (niet ommuurde) stad gewoon aansloot op de paden die naar de boerenhofsteden en de weidegronden in de omgeving leidden. Hoorn kende een rechtstreekse relatie met het achterland. In de periode na de stadsrechtverlening kende Hoorn vervolgens een ontwikkeling van activiteiten, zoals handel, scheepvaart en scheepsbouw en ook nijverheid. Door die handel en scheepvaart (vrachtvaart) was er tevens sprake van uitvoer en invoer van diverse produkten ten behoeve van het achterland. Dagelijks brood In diezelfde periode - de tweede helft van de 14e eeuw - kende Europa een forse economische (agrarische) crisis met grote consequenties voor steden en platteland. Hongersnoden, de Zwarte Dood 7, overproductie van agrarische goederen met dalende prijzen tegenover stijgende lonen; dit alles leidde uiteindelijk overal tot dalende bevolkingsaantallen maar tevens Reconstructiekaart van Hoorn in 1426, waarschijnlijk getekend door Paulus Jolly omstreeks 1850 (Collectie Wesifries Archief, Hoorn). tot een verhuizing van plattelanders naar de steden. Dat betekende voor o.a. Hoorn dat, ondanks deze malaise, een bevolkingsgroei plaatsvond in de tweede helft van de 14e eeuw. Het stadsrecht versterkte deze ontwikkeling even - eens. Dat had indirect tot gevolg dat er omvangrijke infrastructurele bouwprojecten werden gerealiseerd, waarvoor veel arbeid vereist was. In deze periode vindt in de meeste Hollandse steden een ontwikkeling plaats van min of meer semiagrarische activiteiten naar handels- en nijverheidsactiviteiten. In het stadsrecht staan ook uitdrukkelijk bepalingen opgenomen dat de stedeling in de zaai- en de oogsttijd steeds gedurende veertig dagen buiten de stad mag verblijven. De burgers voorzagen in de meeste gevallen in hun dagelijks brood door een heel scala aan werkzaamheden: nijverheid, han - del, tuinbouw, akkerbouw en veeteelt en soms het verrichten van diensten voor het stedelijk bestuur, de kerk en rijkere inwoners. Die nijverheid betrof voornamelijk allerlei ambachten: er waren dus ook in Hoorn smeden aanwezig en timmerlieden, metselaars, bakkers, vleeshouwers, kleermakers, schoenmakers, klompenmakers en wellicht ook leidekkers en steen - houwers (de verstening van de hou - ten huizen komt dan ook op gang), wevers, brouwers en leerbewerkers. Die ambachtslieden voorzien in eerste instantie hun medeburgers en de inwoners in de directe omgeving van de stad van hun dagelijkse levensbehoeften en allerhande praktische produkten. Hoewel de meeste steden voornamelijk door lokaal gerichte werkzaamheden in hun directe onderhoud voorzagen, kon men niet zelf alle producten ter plekke fabriceren. Er dienden de nodige grondstoffen maar ook eindproducten, waaronder luxegoederen, van elders te worden aangevoerd. Om - vangrijke bouwwerken als de Grote Kerk en in een latere perio-. de de stadswallen en de uitbreiding van de havens zullen steeds een forse aanvoer van bouwmate- 5

6 rialen hebben betekend en veel gespecialiseerde ambachtslieden hebben aangetrokken. Er komen dus ook handelsstromen op gang met andere gebieden. Bestuur Politiek-bestuurlijk was de situatie vanaf het verkrijgen van het stadsrecht bepaald anders: de stad Hoorn werd bestuurd door een grafelijke schout en eigen Hoornse schepenen, die drie maal per jaar rechtsdagen hielden, inclusief de hoge jurisdicties. Bovendien waren schout en schepenen bevoegd keuren te maken, eigenlijk nieuwe wettelijke voorschriften, voornamelijk met betrekking tot de openbare orde, een soort APV (algemene plaatselijke verordening) zouden we heden ten dage zeggen. De schepenen 9 werden door de schout, namens de graaf, benoemd. Terwijl de schout als een soort officier van justitie en tegelijkertijd als commissaris van politie functioneerde, vormden de schepenen de stedelijke rechtbank en ook in de 14e eeuw het stadsbestuur. In later tijd zouden de burgemeesteren de taken als stadsbestuurders vervullen zodat er een scheiding in de taakuitoefening ontstond. Vanaf 1422 vond de verkiezing van de burgemeesters en schepenen plaats door te boon te gaan. Alle burgers die 10 pond schot betalen of tenminste voor 250 nobelen (500 gulden) gegoed zijn, komen op Goede Vrijdag in de Grote Kerk bijeen en trekken een zwarte of een witte boon. Diegenen die de negen zwarte bonen trekken, kiezen vervolgens de vier burgemeesters en de negen schepenen, in die tijd nog altijd een onbezoldigde bijbaan. Dagelijks leven En er was genoeg werk aan de winkel voor bestuurders en rechters, ook in een kleine stad als Hoorn. Er was altijd wel wat te doen in zo'n kleine stedelijke gemeenschap: er waren veel kerkelijke hoogtijdagen, processies, het optreden van een boeteprediker, de terugkeer van een pelgrim, de verkiezing van schepenen en later van de raden, week- en jaarmarkten, kerkwijdingsfeesten, gildefeesten, het Meifeest, bezoeken van hoge personages, optredens van rondtrekkende muzikanten, terechtstellingen, rechtsdagen, branden, openbare verpachtingen van stedelijke onroerende goederen, accijnzen en functies, binnenkomende en vertrekkende schepen, het uittrekken en terugkeren van de stedelijke krijgsmacht m verband met de heervaart. 1 0 Alle stedelijke activiteiten vonden bij daglicht plaats, want nadat het donker was geworden werd het rustig en stil in de stad. De stadspoorten werden gesloten (in Hoorn pas in een latere periode), er mocht niemand meer in of uit de stad. Er was ook geen verlichting in de stad en je zou trouwens ook je nek breken in het donker over de slechte wegdekken. De werktijden liepen parallel aan het daglicht: je stond op met het krieken van de dag, ging aan de slag tot het weer donker werd en tijd om te rusten. In de zomer werkte je dus ook langer dan in de winter. En dat alles in een vaste regelmaat, van de dagen en de seizoenen. ID. Het graafschap Holland tot het midden van de 14e eeuw Groei van het graafschap Het graafschap Holland is in de loop van een aantal eeuwen gegroeid uit een aantal strategisch gelegen goederen aan de monding van de Maas. Aan het eind van de 9e eeuw was de politiek-bestu urlijke macht in dit vooreerst nog bescheiden gebied in handen van graaf Gerulf, die wel als de stamvader van het gravenhuis van Holland wordt beschouwd. Gerulf, ook wel 'graaf der Friezen' genoemd, ontving in 889 deze gebieden van de koning van het Oost Frankische Rijk als beloning voor zijn bijdrage aan het verdrijven van de Vikingen uit de kuststreken. De benaming 'Holland' was toen nog niet in zwang - deze zou voor het eerst aan het begin van de 12e eeuw worden gebruikt. Vanaf dat moment was pas sprake van de 'graaf van Holland'. Vanaf de 10e eeuw werkten de Hollandse graven noest aan de uitbreiding en verdediging van hun territorium. De Hollandse graven waren formeel nog steeds koninklijke ambtenaren, die hun functie in leen hielden van de koning van het Oost-Frankische, latere Duitse Rijk. Maar feitelijk groeiden de Hollandse graven uit tot autonome heren, die zichzelf steeds meer koninklijke rechten toeëigenden en grond en goederen in volle eigendom hielden. De grafelijke eigendommen bestonden onder andere uit grote 'landbouwhoven' waarop horigen werkten en allerlei diensten verrichtten. De Hollandse graven trachtten hun gezag steeds verder naar het achterland uit te breiden, met name langs de oevers van de vele rivieren die door hun gebied stroomden. In de 11 e eeuw was er nog geen vast grafelijk bestuurscentrum: de graaf en zijn gevolg zouden nog eeuwenlang rondtrekken langs verschillende hoven bin - nen het graafschap. Rond het jaar 1000 zijn Rijnsburg en Vlaardingen de belangrijkste hoven van de graa( Daarnaast zijn er hoven in Haarlem, Heemskerk en Delft. De graaf sprak in zijn graafschap recht en hief batting, een belasting die om de drie jaar geheven werd. 6

7 Kaart van het graafschap Holland (1554) naar Jacob van Deventer. Handingekleurde houtsnede uit Sebastiaan Münsters Cosmographia universalis. (Collectie J. C.M. Cox). Alhoewel ook West-Friesland formeel tot de grafelijke gebieden behoorde, bleek het in de praktijk knap lastig de weerbarstige West Friezen te onderwerpen aan het grafelijk gezag. Ook in de 11 e eeuw bleef de strijd tegen de West Friezen de Hollandse graven bezig houden. Holland In 1101 vinden we de eerste schriftelijke vermelding van de naam Holland: Floris II, de Vette, werd in een oorkonde als eerste van zijn geslacht 'Graaf van Holland' genoemd. De Hollandse graven waren inmiddels uitgegroeid tot zelfstandige rijksvorsten, die hun graafschap in leen hielden van de Duitse keizer. Zij oefenden alle regalia - oorspronkelijk keizerlijke voorrechten - weliswaar in leen, maar toch geheel zelfstandig uit. Vooral het geheel aan grafelijke tollen, waar - overigens vaak betwiste - tol werd geheven, maakte de graven tot rijke en machtige heersers. Het graafschap was overigens in die 12e eeuw nog steeds landelijk van aard; er waren weliswaar verspreid liggende, bescheiden, prestedelijke nederzettingen en uiteraard een veelheid aan dorpen. Her en der waren ook grafelijke hoven en versterkingen, maar qua stedelijke ontwikkeling liep Holland bepaald achter op andere delen van West-Europa, waar de ontwikkeling van steden al in volle gang was. In de 13e eeuw zou daarin snel verandering komen; vanaf het begin van die eeuw hebben de graven aan tal van plaatsen stadsrechten verleend. En dat niet alleen in Holland, maar ook in Zeeland, waar zij eveneens graaf waren geworden. Tussen 1213 en 1289 kregen o.a. Geertruidenberg, Dordrecht, Zierikzee, Middelburg, Haarlem, Delft, Alkmaar en Medemblik stadsrechten. De graven van Holland waren er echter ook nog steeds op uit om hun gebied te vergroten en tevens strategisch te versterken, zowel door stadsrechtverleningen als bijvoorbeeld door het bouwen van dwangburchten rond West-Friesland. In dat kader verwierven zij aan het eind van de 13e eeuw ook de heerlijkheden Waterland en de Zeevang. Oud Fries recht De politiek-bestuurlijke situatie in Waterland en Zeevang, resp. West Friesland verdient een nadere beschouwing. Deze gebieden hadden vanouds een bestuurlijke en rechterlijke structuur die op het Oudfriese recht was gebaseerd (aasdomsrecht).11 Monnickendam. en Edam waren gelegen in de heerlijkheid Waterland resp. Zeevang, die graaf Floris V in 1282 kocht van heer Jan Persijn. 1 2 Graaf Floris had voor de aankoop van Waterland en Zeevang deels poli- 7

8 tieke en deels financieel-economische motieven. Hij onderkende het belang van controle op de scheepvaartbewegingen op de Zuiderzee, langs de handelsroute van Utrecht over de Vecht en Zuiderzee naar de Oostzeelanden. 13 Enkhuizen en Hoorn waren gelegen in Drechterland, één van de vier delen van West-Friesland. Na een jarenlange strijd tegen de graven van Holland, waarbij in 1256 zelfs roomskoning Willem II (de vader van Floris V) was gesneuveld, werden de West-Friezen uiteindelijk in 1289 door graaf Floris V onderworpen. Kennemer oriëntering Deze gebieden kregen van de graaf het Kennemer landrecht, de 'Ken- nemer oriëntering', met uitzondering van Medemblik dat, in 1289, stadsrecht kreeg. West-Friesland behield als heerlijkheid een aparte plaats binnen de grafelijke gebieden: vanaf 17 maart 1291 tooiden de graven van Holland en Zeeland zich tevens met de titel 'heer van Friesland'. De oriëntatie op het landrecht van Kennemerland (in eerste instantie verleend aan de Kennemers bij handvest van 1274) was een welbewuste grafelijke bestuurspolitiek; het was een poging de oude (West-)Friese rechterlijke structuur in te bedden in een Hollandse, feodaal-militaire bestuursstructuur.14 Deze Kennemer oriëntering heeft standgehouden tot 1414/1415 in welke jaren een unieke en zeer typische aanpassing heeft plaatsgevonden, te weten de integrale stadsrechtverlening aan alle dorpen in het gehele West-Friese gebied onder gelijktijdige opheffing van de bestaande, in 1289 ingestelde baljuwschappen. In de periode had in West-Friesland inmiddels al wel een aantal plaatsen stadsrecht verkregen: Enkhui- zen en Hoorn in 1356, Grootebroek in 1364 en Schellinkhout in 1402 (allen het stadsrecht van Medemblik). In Waterland, resp. Zeevang kregen Monnickendam in 1356, Edam in 1357 en Purmerend in 1410 stadsrecht. In 1414/15 kwamen in West-Friesland twaalf 'kleine steden' ( f ei telij k bestuurlijkj uridische samenvoegingen van dorpen met stedelijke rechtsbepalingen) tot stand. De noodzaak tot deze bestuurlijk-juridische reorganisatie schijnt te hebben gelegen in de tekort schietende rechtspraak en de klachten over 'knevelarijen' door de baljuwen. In de handvesten zelf is steeds sprake van 'onse goede lude ende gemeen ondersaten [die]... lange tij t in crancken snoden regimente gestaen hebben'.15 Maar nu terug naar de periode Opvolgingsperikelen Wat was nu eigenlijk de politiekbestuurlijke situatie in het graafschap Holland in het midden van de 14e eeuw? Na het sneuvelen van de Hollandse graaf Willem IV in de strijd tegen de Friezen bij Staveren op 26 september 1345 was - omdat het huwelijk van de graaf met Johanna van Brabant kinderloos was gebleven - de mannelijke opvolging in de graafschappen Henegouwen, Holland en Zeeland en de heerlijkheid Friesland via de lijn van het huis Avesnes afgebroken. De opvolgingskwestie bracht de nodige perikelen met zich mee en gaf bovendien aanleiding tot een hevige binnenlandse strijd, die later bekend kwam te staan als de Hoekse en Kabeljauwse twisten. Aangezien alle rechtstreekse erfgenamen van Willem IV vrouwen waren, namelijk zijn vier zusters, ontstond een probleem bij de opvolging van de grafelijke waardigheid. De opvolging in het graafschap Henegouwen gaf geen probleem aangezien het een spilleleen was. 16 Voor Holland, Zeeland en Friesland lag dit echter anders: niet alleen was het niet geheel duidelijk of deze graafschappen zwaardlenen 17 waren maar bovenal waren er spanningen tussen diverse partijen, zowel binnenlands als buitenlands. Binnenlands speelde de positie van een deel van de adel, de Duivenvoordse clan, een belangrijke rol, evenals de verhouding van de graaf tot de standen en de tegenstelling tussen een aantal steden in relatie tot de Dordtse stapel. Daar kwam nog bij dat de bisschop van Utrecht in deze periode pogingen deed het eerder aan de graaf van Holland verloren gebied terug te winnen. Argusogen Vanuit het buitenland werd vanwege de vele belangen eveneens met argusogen naar deze kwestie gekeken. De oudste zuster van de graaf, Margaretha, was getrouwd met de Duitse keizer, Lodewijk de Beier. En de keizer zou uiteindelijk over de erfopvolging een beslissing moeten nemen aangezien het graafschap Holland deel uitmaakte van het Duitse rijk. Inmiddels had de Engelse koning al actie ondernomen: hij maakte voor zijn vrouw Philippa (één van de zusters van Willem IV) aanspraak op Zeeland. De standen (edelen en steden) van Holland en Zeeland waren, zo bleek uit diverse bijeen - komsten, verdeeld over de hele kwestie en kwamen overeen zich pas in februari 1346 over het opvolgingsrecht te zullen uitspreken. Intussen had de Duitse keizer echter al een besluit genomen: hij had op 15 januari 1346 zijn echtgenote Margaretha (de oudste dochter van graaf Willem III) eigen - machtig beleend met de graafschappen Holland, Zeeland en de heerlijkheid Friesland. En in Henegouwen werd Margaretha als 8

9 gravin ingehuldigd. Margaretha werd in juli 1346 echter door haar echtgenoot, de keizer, teruggeroepen naar Beieren. Vanwege haar aanstaande afwezigheid moest zij nu de waarneming van het bestuur van Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland regelen. De standen stemden daartoe in met de benoeming van Willem, Margaretha's tweede zoon, die in 1346 overigens nog maar 13 jaar oud was. Willem verkreeg als feitelijk troonopvolger bij oorkonde van 8 september 1346 de titel van 'verbeider van de grafelijkheid van Henegouwen, Holland en Zeeland en de heerlijkheid van Friesland'. Een grafelijke raad, onder leiding van zijn oudoom Jan van Beaumont, zou Willem terzijde staan en feitelijk het bewind voeren. Na de plotselinge dood van de keizer, eind 134 7, werd de zaak gecompliceerder. Vanwege haar belangen in Beieren deed Margaretha bij oorkonde van 3 januari 1349 plots afstand van de grafelijkheid in Holland en Zeeland (en de heerlijkheid Friesland), waardoor Willem daar graaf kon worden. Henegouwen wilde ze tot haar dood behouden, waarna het aan Willem zou toevallen. Haar voorstel deed ze vergezeld gaan van zeer forse financiële eisen gulden ineens en een jaargeld van gulden. De standen van Holland weigerden dit waardoor de situatie nog instabieler werd. In 1350 herriep Margaretha al haar besluiten en kwam in actie. Beide partijen, de Hoeken (aanhangers van Margaretha) en de Kabeljauwen (aanhangers van Willem) verbonden zich onderling (via de Kabeljauwse en Hoekse Verbondsaktes) en in 1351 brak een regelrechte burgeroorlog uit in Holland en Zeeland. De strijd werd beslecht in Willems voordeel bij de zeeslag van Zwartewaal (bij Brielle). Willem trad steeds zelfverzekerder op in de samenwerking met de stan - den van Holland en dan vooral met de steden, die hij aan zich verplichtte door het verlenen van de nodige (stadsrecht-)privileges en door de instelling van een stedelijke adviesraad. Verzoening Eind 1354 verzoenden moeder en zoon zich: Margaretha kreeg een flink bedrag ineens en een lijfrente, evenals Willems toezegging tijdens haar leven geen aanspraak te maken op Henegouwen. De steden waren hiermee niet erg ingenomen, hetgeen mede resulteerde in de bevestiging en uitbreiding van privileges aan de 'oude' steden, opdat zij toch hierin zouden bewilligen. Daarnaast vond een uitbreiding van het aantal steden plaats door de toekenning van nieuwe stadsrechtelijke privileges door graaf Willem V aan o.a. Enkhuizen, Hoorn, Monnickendam en Edam in de jaren 1356 en Zoals aangegeven dient hierbij te worden bedacht dat deze privileges niet zo maar werden verstrekt: vrijwel altijd werd daarvoor door de inwoners van de 'aanko- Willem V, hertog van Beieren, graef van Holland en Zeeland en heer van Friesland. mende stad' flink betaald. Behalve deze perikelen laaide in de genoemde periode ook weer één der Stichtse conflicten op. Na het bestand van juli 1346 waren de Hollanders voornamelijk bezig geweest met hun interne machtscon - f1icten, maar in brandde de strijd wederom los. De aanleiding hiertoe was vooral gelegen in de voor Holland vernederende verdragen tussen de bisschop van Utrecht en Willem V van Al met al waren het dus spannende, onzekere en vooral ook voor de grafelijkheid dure tijden onder steeds sterk wisselende omstandigheden. Eind 1357 verkeerde graaf Willem V in kranken sinne. Hij kwam ziek terug van een reis naar Engeland, waarna de artsen gedurende enkele maanden probeerden hem te genezen. Dat lukte echter niet: Willem, die nu de dolle graej werd genoemd, was en bleef 'gek'.18 Hij leefde nog 30 jaar in eenzame opsluiting op het kasteel van Le Quesnoy in Henegouwen. In naam bleef hij echter de graaf, terwijl zijn broer Albrecht van Beieren de feitelijke machthebber was onder de titel van ruwaard. Iv. De betekenis van het stadsrecht van Hoorn Alvorens het afzonderlijke stadsrecht van Hoorn te bespreken, is het zaak een definitie van de begrippen 'stad' en 'stadsrechten' te geven. De omschrijving van het begrip 'stad' heeft in de geschiedkundige wetenschap steeds tot grote discussies aanleiding gegeven. Tegenwoordig wordt echter vrijwel algemeen de volgende definitie van Van Uytven gehan - teerd: de stad is een nederzetting met centrale functies, waaraan zij haar gediversifieerde sociaal-economische structuur, haar relatief dichte bevolking en geconcentreerde bebouwing en een 9

10 die situaties voorzag een bestaande stad, - de 'moederstad' - de nieuwe stad van haar stadsrechten. Dat kon gebeuren om diverse redenen: het recht van de 'moederstad' had reeds zijn waarde bewezen; beide steden vielen onder dezelfde (lands- of stads)heer en/of er bestonden bijzondere betrekkingen van economische of politieke aard tussen beide steden. Stadsplattegrond van Hoorn, omstreeks 1560 getekend door Jacob van Deventer (Collectie Wesifries Archief, Hoorn). tegenover de omgeving afitekend uiterly k en een eigen mentaliteit dankt. 19 Het begrip 'stadsrecht' wordt door mij omschreven als: een stelsel van rechten en plichten van de stad, vastgelegd in een door de heer verleende en gezegelde stadsrechtoorkonde met als essentieel element dat de plaats bestuurlijk-juridisch autonoom werd ten opzichte van het omringende platteland en het daar geldende landrecht; de inwoners verkrijgen ook het 'keurrecht', het recht om eigen stedelijke rechtsregels te maken. 20 Hierdoor gold ook: 'stadsrecht breekt landrecht'. De stad vormde dus een zelfstandige rechtskring met eigen wetgeving, bestuur en rechtspraak.2 1 Men viel daardoor niet langer onder het algemeen geldende landrecht met zijn vaak ingewikkelde en langdurige procedures. Filiatie Tussen de diverse steden beston - den in de Middeleeuwen veelal 'stadsrechtelijke banden', in die zin dat het stadsrecht van de ene stad werd 'doorgeleverd' aan een andere. Deze zogenaamde 'stadsrechtfiliatie' vormt een belangrijk element in het onderzoek naar de stadsrechtverleningen. De inhoud van vele stadsrechtoorkonden, en van het door de steden vervolgens zelf ontwikkelde recht (de keuren), laten vaak zoveel overeenkomsten zien, dat die steden op basis van nauwe relaties in groepen zijn ingedeeld: de stedenfiliaties. 2 2 In De bekendste Nederlandse stadsrechtfamilie is wel de Brabants - Hollandse. Dit stadsrecht is over zeven 'generaties' doorgeleverd: van Leuven aan Den Bosch - aan Haarlem - aan Alkmaar - aan Medemblik - aan Enkhuizen - en vervolgens gaf Schellinkhout het stadsrecht door aan de West-Friese plattelandssteden in de periode Ook het stadsrecht van Hoorn behoort dus tot deze familie. Dat betekent in dit geval dat Hoorn - wellicht via Enkhuizen dat een jaar eerder stadsrecht had verkregen - het recht van Medemblik heeft verkregen. Elk stadsrecht kende specifieke aan - vullingen en omschrijvingen, toegespitst op de lokale omstandigheden. Het recht van Medemblik is vrijwel letterlijk overgenomen van dat van Alkmaar, en dat weer van Haarlem. In de 13e en 14e eeuw is de belangrijkste betekenis van het stadsrecht gelegen in het feit dat men over een eigen stadsbestuur en eigen stedelijke rechtspraak beschikt, evenals het keurrecht. Ook van belang is: stadrecht breekt landrecht 2 4; het betekent kortere, minder om - slachtige procedures, vooral van belang voor de handel en het marktwezen. De burgers verkrijgen het recht om alleen voor de eigen, stedelijke rechtbank te kunnen worden gedaagd, het zgn. ius de non evocando. Bijzonder recht ging hier dus voor algemeen recht, een situatie die we ons heden ten 10

11 Leuvens - Bossche - Haarlemse Stadsrechtfamilie Leuven (vóór 1160) --r- Oisterwijk ( 1230) Eindhoven (1232) St. Oedenrode (1232) Waalwijk (1303) Woudrichem (1356) 2. Haarlem ( 1245) 3. G elft (1246) Alkmaar ( 1254) 1 4. Medemblik (1289) Beverwijk (1298) Texel (1415) Wieringen(l432) 5. Enkhuizen (1 356) Monnickendam (1356) Hoorn (1356) Edam (1357) Grootebroek (1364) Schellinkhout (1402) 6. Hoogwoud ( 1414) Hem (1414) Wognum (1414) Abbekerk (1414) Niedorp (1414) Schagen (1 414) Barsingerhorn (141.5) Spanbroek (1415) Winkel (1415) Langendijk (1415) Sijbekarspel (1415) Wijdenes ( 1430) 7. Burghorn (1462) De cursief aangegeven steden zijn de "moedersteden" via welke doorverlening plaatsvond. J.C.M. Cox, dage niet goed meer kunnen voorstellen, nu het Europees recht in een groot aantal gevallen voorrang heeft op ons nationale recht. In die tijd gold echter veel nadrukkelijker het beginsel van de eigen soevereiniteit, waaraan niet of nauwelijks mocht worden getornd. Voorrechten Ook verkrijgt men over het algemeen tolvrijdom in het gehele gebied van de landsheer. Men kon ook het poorterrecht verkrijgen, meestal tegen betaling aan de landsheer en aan de stad. En de burgers krijgen het recht op een eigen zegel, symbool bij uitstek van hun autonomie. Het oudst bekende stadszegel van Hoorn dateert van 1361 en toont een schild beladen met een hoorn. Het heeft als randschrift HO(C] [E]ST SINGNUM (D]E HOERNE.25 Een aantal steden verkrijgt ook de 'hoge jurisdictie', en zal als teken daarvan de stedelijke galg op een duidelijke plaats buiten de stad opstellen. Als tegenprestatie voor al dergelijke voorrechten moeten de burgers wel jaarlijks een bedrag aan de landsheer betalen - de bede - en moeten zij met een aantal vooraf bepaalde manschappen ter heer- Het oudste stadszegel van Hoorn (1361). vaart, als de landsheer ten strijde trekt en daartoe oproept. Er zijn dus wederkerige belangen van heer en burgers. Een andere reden zal de ontevredenheid van die van Hoorn zijn geweest over het functioneren van de baljuw van het Oosterbaljuwschap. En voor de graaf was wellicht de belangrijkste reden de financiering van zijn oorlog tegen de bisschop van het Sticht, die hij eind 1355 was begonnen. De stedelijke status en de vele voorrechten hebben van Hoorn eeuwenlang bestuurlijk een bevoorrechte plaats gemaakt. Hoorn heeft zelfs een plaats verkregen in de Staten van Holland als de tweede in rang (na Alkmaar) van de zeven stemhebbende steden van het Noorderkwartier. Daartoe beschikte men ook over een eigen 11

12 logement in Den Haag voor de heren burgemeesteren en de secretaris van de stad. Het was een geza - menlijk logement (sinds 1656) van de steden Hoorn, Edam, Monnickendam, Medemblik en Purmerend. Zij verhuisden in 1747 naar het voormalige woonhuis van Van Oldenbarneveldt aan de Kneuterdijk. In dat pand is nu de Raad van State gevestigd. De (18) stemhebbende steden in de Staten van Holland maakten (Amsterdam voorop) de dienst uit. De historisch gegroeide, stadsrechtelijke status was hierbij bepalend. Tal van steden hadden al die eeuwen geen toegang tot de Staten. Tot aan de komst van de Fransen in 1795 heeft dit systeem voortbestaan. V. De inhoud van het stadsrecht van Hoorn Datering Eén van de steeds weer optredende problemen bij de Hollandse stadsrechtvieringen is de juiste datering. De grafelijke kanselarij hanteerde namelijk vanaf het midden van de 13e eeuw de Paasstijl, waardoor het nieuwe jaar aanving op eerste paasdag en niet, zoals nu gebruikelijk, op 1 januari. 2 6 Aangezien daarmede lang niet altijd rekening werd gehouden, is nog al eens op het verkeerde moment feest gevierd! Zo vierde Enkhuizen 600 jaar stadsrechten in 1955 aangezien in de oorkonde letterlijk staat: des woensdaghes na Sinte Pouwelsdach conversio in 't jaer ons Heren dusent drie hondert vive ende vijftich. Dat zou dan op 28 januari 1355 zijn. Aangezien die datum echter pas voor het eerst voorkomt ná eerste paasdag (24 april) 1355 (waarmee dat jaar aanvangt) gaat het dus om het jaar 1356, en wordt het 27 januari Ook in Monnickendam en Hoorn is hiermede geworsteld wat heeft geleid tot de omstandigheid dat de viering in Monnickendam een jaar te vroeg plaatsvond (2005) en in Hoorn een jaar te laat (2007). Algemeen werd tot dusverre aangenomen dat juist vanwege de Paasstijl van de grafelijke kanselarij Hoorn in 1357 stadsrecht heeft verkregen. De in de oorkonde opgenomen datering luidt: 'Ghegheven toe Haerlem int jaer ons heren dusent driehondert ses ende vyftich des zonnendaghes nae onser vrouwen daghe Annunciatio'. Volgens de Paasstijl zou dat dan inderdaad zondag 26 maart 1357 zijn. Op het eerste oog dus recht in de leer en keurig conform de hulpwetenschap der chronologie of tijdrekenkunde! En Noordeloos geeft ook een fraaie (maar geconstrueerde) beschrijving van de 'ontstaansgeschiedenis' van deze oorkonde. 27 Hier doet zich echter een interessante kwestie voor met betrekking tot de intitulatio, de aankondiging van de hoedanigheid van de verlener van de voorrechten. In de gelukkig bewaard gebleven originele stadsrechtoorkonde van Hoorn staat vermeld dat Hertoghe Willaem van Beyeren, grave van Holland, van Zeeland, here van Vriesland ende verbeyder der graejficap van Heneghouwen eenieder bekend maakt dat hij al deze voorrechten aan Hoorn heeft verleend en er zijn zegel aan heeft gehecht. Willem V wordt dus nadrukkelijk aangekondigd als verbeider van het graafschap Henegouwen en niet als graaf Vanaf het moment van het overlijden van zijn moeder, gravin Margaretha, op 23 juni 1356 was Willem echter geen verbeider meer, maar was hij automatisch graaf geworden! Vanaf die datum wordt Willem dan ook steevast als graef van Henegouwen vermeld (zijn inhuldiging als graaf vindt tussen 15 en 27 juli 1356 plaats in de steden van Henegouwen). Dit is zelfs een zodanig belangrijke titel dat die vóór die van graaf van Holland wordt vermeld! Het is dan ook onmogelijk dat Willem V in 1357 in zijn eigen officiële stukken nog als verbeider zou worden betiteld. Bovendien wordt al op 30 maart 1356 een zogenaamd vidimus28 van de oorkonde opgesteld door de abt van de abdij van Egmond. Er zijn ook nog andere feiten die de stadsrechtverlening in 1356 staven. Zo worden de inwoners van Hoorn al in juli 1356 poorters (stedelingen) genoemd en is er een grafelijke kwitantie van 7 juli 1356 vanwege de betaling van 1550 schilden voor het (eerder) verleende stadsrecht. Ook zijn er op 26 maart 1357 in het geheel geen oorkonden gezegeld, terwijl de graaf in die maand niet in Haarlem maar in Middelburg verbleef En ten slotte verleent Willem V op 7 juli 1356 een aanvulling op de stadsrechten inclusief vergiffenis voor de door Hoorn begane misdrijven tijdens de oorlog tussen hem en gravin Margaretha. 2 9 In deze oorkonde is ook (zoals het hoort) sprake van Willem V als 'grave van Henegouwen' en tevens van 'onse lieve ende trouwe poirteren van onser stede van Hoirne'. 3 0 De conclusie is dan ook: de inwoners van Hoorn hebben al op 27 maart 1356 stadsrechten verkregen. Onsen goeden luden van Hoerne Overigens heeft Hoorn heel wat dieper in de buidel moeten tasten dan een jaar eerder Enkhuizen: zij betaalde maar liefst 1550 schilden zoals blijkt uit de eerder genoem - de grafelijke kwitantie van 7 juli Die vermeldt: '... dat wi ontfanghen hebben van onsen goeden 12

13 Kwitantie van 7 juli 1356 voor 1550 schilden als betaling voor het stadsrecht (Collectie Wesifries Archief, Hoorn). ' 1 6 luden van Hoorne van horen poert rechte dat si tyghens ons ghecoft hebben vijftien hondert ende vijftich scilde...'. 31 De stadsrechtoorkonde zelf is zeer afwijkend van die van Enkhuizen, aangezien hier de zeven specifiek Hoornse bepalin - gen in het Middelnederlands zijn opgenomen voorafgaand aan de tekst van Medemblik, die vervolgens woordelijk in het Latijn is ingevoegd. Aan het eind van de oorkonde worden vervolgens, wederom in het Middelnederlands, de geijkte formules, de datering en de plaats van verlening toegevoegd. We zullen de specifieke, Hoornse bepalingen nader onder de loep nemen. Voor wat betreft de artikelen die zijn overgenomen van Medemblik houd ik de desbetreffende nummering aan zoals die ook in de stadsrechten van Haarlem, Delft, Alkmaar, Medemblik en Beverwijk wordt gebruikt. De specifiek Hoornse, in het Middelnederlands gestelde, bepalingen worden door mij met Romeinse cijfers aangeduid. In artikel I staat dat Hoorn geen inwoners van de baljuwschappen van Kennemerland, van West Friesland of Medemblik, lees: het Oosterbaljuwschap, als poorters een poorter van een (andere) vrije stad wel als poorter mag worden opgenomen mits hij zijn poortrecht elders opgeeft. Volgens artikel III mag ook eenieder poorter van Hoorn worden door huwelijk (met een Hoornse) of door vererving van goederen. Een nieuwe poorter die binnen een jaar wordt aangesproken vanwege een eerder, elders gepleegd misdrijf, zal geen bescherming genieten volgens het poortrecht; eerst zal hij worden berecht volgens het recht van het gebied waar het misdrijf is gepleegd, aldus art. IV. De graaf behoudt zich al zijn rechten voor aangaande de tol, waag, wissel en maat, en al zijn andere goederen in Hoorn; uitgezonderd dat de poorters van Hoorn mogen tappen zonder tol of tijns te betalen (art. V). De bepaling betreffende de heervaart staat in art. VI: de poorters van Hoorn zullen twaalf man - nen leveren. En in art. VII staat de omschrijving van het gebied, de vrijheid, waarbinnen de stadsrechten geldig waren; daarmee werd dat gebied onttrokken aan het baljuwschap van Medemblik. Hierna volgen de 71 oorspronkelijke artikelen van het stadsrecht van Medemblik. In het eerste artikel werd bepaald dat de Horinezen waren vrijgesteld van tolheffing over water en over land in het gehele graafschap Holland. Dat betekende een belangrijke impuls voor de handel. Artikel 2 bood de poorters van Hoorn een belangrijke rechtsbescherming: zij konden alleen voor hun eigen schepenen terechtstaan, ook als zij in een andere stad of op het platteland iets hadden misdaan. Het poorterschap is vereist om deel uit te maken van de stedelijke gemeenschap. In artikel 4 staan de vereisten: een eed van trouw aan de graaf en aan de stad en een betaling aan schout, schepenen en de bode. De Hoornse 'stadslucht maakt vrij' : nadat iemand poorter is gemaakt zal hij aan niemand horig zijn, maar zal hij de vrijheid genieten volgens het recht van de stad (art. 57). Verder wemelt het stadsrecht van de procesrechtelijke bepalingen over kwesties met betrekking tot onroerende zaken, getuigenverklaringen, misdaden, afleggen van de eed, panden van goederen, erfeniskwesties, etc. Tevens staan de nodige straffen opgenomen, waaronder onthoofding in geval van diefstal, brandstichting (de stad bestond voornamelijk uit houten huizen, hetgeen een zeer ernstig risico vormde voor de gehele gemeenschap) en verkrachting. Ook vechten, huisvredebreuk en het gebruik van valse maten en gewichten werd bestraft met zware boetes. Die straffen waren pittig en 'evenredig', aldus art. 23: 'Iedere geweldpleger zal, wanneer hij door schepenen schuldig is bevonden aan de geweldpleging, hoofd om hoofd, oog om oog en gelijk lid om gelijk lid van zijn eigen lijf moeten verliezen'. Een bijzonder aanschouwelijke straf staat in art. 25: 'Maar wanneer iemand in zijn 13

14 eigen huis een dief grijpt, dan zal hij hem vasthouden, als hij dat kan, en zeven van zijn buren er bij roepen, en hij zal samen met zijn buren de vastgebonden dief zo lang vasthouden totdat hij hem bij klaarlichte dag aan de schout kan overdragen, met de gestolen zaak op de rug gebonden, en dan zal de schout de dief ter terechtzitting aanklagen en met hem handelen volgens het vonnis van schepenen'. Van belang is tevens het verbod op duelleren (art. 44). Agrarisch Dat er ook nog sprake was van een deels agrarische gemeenschap, blijkt uit de artikelen waar toestemming wordt verleend aan de poorters om gedurende de zaai- en oogsttijd een bepaalde tijd buiten de stad te mogen verblijven. In principe dienden de poorters namelijk het gehele jaar in de stad te wonen teneinde de stedelijke belangen te verdedigen en elkaar als poorters bij te staan. In geval van dreigend onheil werd de noodklok van de stad geluid. Poorters waren dan verplicht te verschijnen op straffe van een boete (art. 34). Een zeer belangrijk voorrecht betrof het zogenaamde keurrecht: het recht van schout en schepenen om nieuwe stedelijke wetten en regels te maken. En aan het gezag van schepenen viel niet te twijfelen: wat schepenen wijzen zal men prijzen (art. 52). Er was geen hoger beroep mogelijk. De schepenen werden uit de eigen stedelijke bevolking jaarlijks gekozen en door de schout benoemd, die tenslotte de vertegenwoordiger van de graaf in de stad was (en op diens belan - gen paste). Plichten Uiteraard waren het niet alleen rechten die de I-Iorinezen verkre- gen. Zoals hiervoor reeds vermeld, kende men ook de nodige plichten tegenover de graaf als landsheer. De belangrijkste waren de bede en de heervaart. De bede was het verzoek van de graaf aan het stadsbestuur tot belastingheffing, oorspronkelijk op vrijwillige basis maar later meer en meer als regu - liere verplichting. In het stadsrecht is bij de verplichting tot het betalen van de bede geen vast bedrag opgenomen (art. 69), terwijl in art. 70 een aantal gevallen staat opgesomd waarvoor I-Ioorn een bedrag dient te betalen, met de bepaling dat het in onderling overleg zal worden vastgesteld.!-iet aantal mannen dat met de graaf ter heervaart diende te gaan, oftewel mee ten strijde te trekken, werd bepaald op 12 (art. VI). Een belangrijk element vormde tenslotte de begrenzing van de vrijheid van de stad I-Ioorn, oftewel de bepaling van het gebied waarbinnen het stadsrecht zou gelden en de poorters derhalve autonoom bevoegd waren en stedelijke tol mochten heffen. Bloeitijd In 1396 kreeg de stad I-Ioorn een belangrijk nieuw privilege: niemand zal schout, schepen of raad van I-Ioorn kunnen worden tenzij hij drie jaar lang 'schot en schoude' in I-Ioorn heeft betaald. 3 2 Daarnaast mocht het gerecht het secretarisambt (de stedeklerk), de kosterij en de school 'begeven', terwijl schepenen binnen drie dagen een vonnis zouden moeten geven.!-iet belangrijkste was echter de uitbreiding van het gebied van de stadsvrijheid vooral vanwege de invloed van de Zuiderzee (die had geleid tot verlies van land).33 In 1406 werd het dorp Zwaag toegevoegd aan het I-Ioornse rechtsgebied en in 1408 nog eens de Veenhoop met zijn zeven dorpen. Na de toekenning van deze belangrijke voorrechten ging I-Ioorn een periode van bloei tegemoet, vooral op het gebied van de visserij en de koopvaardij op Oostzee en Noordzee. Aan het begin van de 15e eeuw telde I-Ioorn al zo'n 3800 inwoners tegen 1900 in Enkhuizen, 1300 in Medemblik en 4400 in Amsterdam. In 1426 vond wederom een uitbreiding plaats toen ook de voormalige stede Wognum onder I-Ioorn wordt gebracht. De meest tot de verbeelding spreken - de bloeitijd van I-Ioorn lag evenwel in de periode toen ook een belangrijke uitbreiding van de havens plaatsvond en I-Ioorn uitgroeide tot de belangrijkste in- en uitvoerhaven aan de Zuiderzee. Er werden Kamers van de VOC, de WIC en de Compagnie van Spitsbergen gevestigd. De stad I-Ioorn werd ook de zetel van de Gecommitteerde Raden van Wesifriesland en het Noorderkwartier. VI.De tekst van het stadsrecht van Hoorn De originele oorkonde van 27 maart 1356 is gelukkig in goede staat bewaard gebleven en aanwezig in het Westfries Archief te I-Ioorn. Er bestaan ook nog twee afschriften, die eveneens aldaar worden bewaard. Bovendien is er nog een aantal afschriften opgenomen in privilegeboeken van de stad I-Ioorn uit de 15e tot en met de 17e eeuw. I-Iieronder is de stadsrechtoorkonde van I-Ioorn weergegeven. De tekst van het stadsrecht is deels in het Middelnederlands en deels in het Latijn gesteld en door de auteur tevens hertaald (in hedendaags Nederlands) op basis van het origineel. Tevens zijn de oorkonde van 7 juli 1356 met enkele aanvullende bepalingen en de kwitantie voor de betaling van het stadsrecht 14