ENKHUIZEN 600 JAAR STAD

Transcriptie

1 ENKHUIZEN 600 JAAR STAD Op 27 Januari van dit jaar kwam de Enkhuizer gemeenteraad onder voorzitterschap van burgemeester A. Admiraal in buitengewone vergadering bijeen ter herdenking van het Eelt. dat de Haringstad zes eeuwen geleden haar stadrecht verkreeg van Willem V. hertog van Beieren, graaf van Henegouwen. Holland en Zeeland en beer van Friesland. Het authentieke handvest wordt bewaard in het imposante stadhuis. in de jaren 1685-'88 onder leiding van archi1ect Steven Vennekool gebouwd. en vermeld1, dat het zo belangrijke grafelijke privilege werd verleend.. s Woensdags na Sint Paulus aan de lieve en getrouwe luiden van Enkhuizen en Gommerskerspel om menige trouwe dienst"'. Vergeten wij immers niet, dat na de dood van graaf Willem IV bij Warns in 1315 een felle strijd om de erfopvolging ontbrandde tussen moeder (Margaretha. de zuster van vvillem IV) en zoon (de latere Willem V}. waarbij de aloude vraag naar voren kwam. of het landsheerlijk territoir als zwaardleen of wel als spilleleen was op te vatten. Tevens ontstond in het midden der XlVe eeuw het begin van de controverse tussen de Hoeksen (de conservatieve adel) en de Kabeljouwsen (de steden en de nieuwe adel). Deze tegenstelling deed zich ook in West-Friesland gelden. zodat het geenszins verwondering behoeft te wekken. dat Enkhuizen eerst door de " Hoekse" gravin Margaretha werd geprivilegieerd - zij kende de stad reeds enige marktrechten toe - en later door haar zoon, die in 1351 in Holland en Zeeland en korte tijd daarna in Henegouwen opvolgde in de grafelijke waardigheid en die wij thans huldigen als de ondertekenaar van het Enkhuizer stadcharter. Zo werden dus in 1355 de beide aan elkaar grenzende kerspelen Enkhuizen, een buitendijks gelegen nederzetting van vissers. en Gornmerskerspel, meer uit agrariërs bestaande. tot een stad. Enkhuizen. verenigd. De beide kerspelen in kerkelijke zin (parochies) bleven voortbestaan en nog jaren lang zouden de respectieve inwoners elkaar argwanend bejegenen. Deze.. vete" bereikte haar hoogtepunt rnedîo XVe eeuw. toen beide kerspelen wedijverden in de bouw van majestueuze kerken. Ook in de huidige tijd domineren de Zuider- of Sint Pancraskerk en de Wester- of Sint Gomaruskerk het Enkhuizer stadsbeeld. Het feitelijk onts-taan van Enkhuizen ligt veel verder in de historie. De Hoornse predikant Geeraerdt Brandt. die een uitvoerig boekwerk aan de geschiedenis van de "vermaerde zee- en koop-stad Enkbuisen" heeft gewijd, dateert haar feitelijke geboorte op omstreeks I OqO. Waarschijnlijk is hij in deze niet eens zover bezijden de waarheid: In die periode verwijdde zich het oude Almere tot wat later de Zuiderzee werd genoemd en scheepvaart en visserij begonnen zich te 148

2 l 'i9

3 ontwikkelen. De naam Enkhuizen komen wij tegen in de HoUandse Rijmkroniek.die beschrijft. hoe de Westfriezen, steeds afkerig van de personele unie met Holland. na de dood van graaf Floris V weer eens in opstand kwamen. Een strafexpeditie werd uitgezonden en in 1297 werd Enkhuizen door Jan van Arkel en Klaes van Putten verwoest. Het gelukte de graaf echter West-Friesland andermaal onder zijn gezag te brengen. In het uniforme landrecht. dat graaf Jan I op 7 November 1299 aan dit gebied verleende en waarbij het oude.. aasdomsrecht" (rechtspraak lokaal geregeld en in handen van rechter. asega en geburen) door het " schependomsrecht" (rechtspraak door schout en schepenen) werd vervangen. wordt terzake van Enkhuizen opgemerkt:.. Dese statuiten en vrijheden van recht ende oordeel. gegeven onse goede luiden van Enkbuisen, belove wij voor ons en onse nakomelingen vast en gestade te houden, is "t saeke dat sij ons en onse nakomelingen doen als sij belooft hebben en schuldig sijn te doen". Onmiddellijk na het pacificatieverdrag werden twee baljuwschappen ingesteld: het Oosterbaljuwschap of dat van Medemblik. omvattend Drechterland en Houtwouderambacht en het Westerbaljuwschap of dat van Friesland. ressorterend onder de jurisdictie van de baljuw van Kennemerland. Achtereenvolgens verkregen nu verschillende Westfriese steden stadrecbt. Als eerste Medemblik ( 1289). gevolgd door Enkhuizen ( 1355). wier stadrecht hetzelfde is als dat van Medemblik. Wanneer men bedenkt, dat Medemblik weer een dochter was van Alkmaar (125'1) n deze op haar beurt weer van Haarlem (l 2':15) en dat Haarlem - niet alleen architectonisch. maar ook stadrechtelijk - specifiek Zuidnederlandse trekke-n in zich heeft. dan moge hiermede bewezen zijn de Zuidelijke orgine ook van Enkhuizen.... Wel dra vermeerderde het aantal Westfriese steden: Hoorn (1356). Broek ( 1364) en Schellinkhout (1402). In het begin der XVe eeuw werd door graaf Willem VI bet Medemblikker baljuwschap opgeheven en kwamen er in zijn plaats zeven schoutambten, aan ieder waarvan in l ':114 stadrecht werd verleend. Dit zevental steden werd te-zamen met Broek en Schellinkhout aangeduid als de "kleine steden", terwijl het epitheton " grote " natuurlijk van toepassing was op Medemblik. Enkhuizen en Hoorn. Dit drietal zou later met Edam en Monnikendam opgaan in een nieuwe categorie. namelijk die der,.watersteden". Waarom wilde nu iedere nederzetting zo graag het praedicaat "stad" erlangen? Spreken wij thans over een stad. dan beogen wij daarmede een bevolkingsagglomeratie van enige omvang aan te geven. Zo rekent men een plaats als b.v. Hilversum thans ongetwijfeld tot de steden. maar de oudere inwoners van die gemeente " gaan steevast naar het dorp om iets te kopen!". 150

4 Wij laten ons dus ten aanzien van de vraag stad - of - dorp leiden door een quantitatief criterium, namelijk de hoegrootheid van het inwonertal. Dit wordt nog in de hand gewerkt door de nog steeds geldende Gemeentewet van krachtens welke het aantal raadsleden van plaats tot plaats kan variëren van 7 tot 45 en dat der wethouders van 2 tot 6. Oudtijds was het onderscheid tussen stad en dorp van qualitatieve aard en was het begrip stad juridisch scherp omlijnd. De toekenning van het stadrecht hield in. dat het gehele gebied. waarover de stad haar rechtsban kon uitstrekken, een enclave ging vormen binnen het landsheerlijk territoir. Vroeger beschikte de schout slechts over de lage jurisdictie (civiele questies, klachtdelicten, etc.) maar nu mocht hij in plaats van 's graven of 's heren hoge ambtenaren (baljuws, etc.) ook de hoge jurisdictie (.. vrijheid, lijf en eigen") over zijn justiciabelen uitoefenen. De stad had nu in haar geheel een aantal plichten tegenover de graaf (zij leverde een gefixeerd aantal poorters ter heirvaart en was eve.neens collectief schotplichtig), terwijl de poorters ieder individueel weer rechten (b.v. op beveiliging) en plichten (b.v in geval van brand of een aanval op de stad) jegens de stad hadden. Voor Enkhuizen betekende het verstrekken van de stadbrief dus. dat de baljuw van Medemblik geen Enkhuizer poorters terzake van quaesties van hoge jurisdictie kon "grijpen", maar dat de stad haar eigen hoge vierschaar mocht spannen. Het primitieve recht van die dagen maakte. dat de berechting door de schout dikwijls allerlei misstanden deed ontstaan. zoals het afdwingen van bekentenissen en de mogelijkheid tot afkoop der berechting (compositie). Enige verbetering trad eerst in. toen in 1428 het Hof van Holland bijzonderlijk werd ge'instrueerd tot behandeling van zaken in tweede aanleg. De toekenning van het stadrecht heeft bewezen een goede grondslag te zijn voor de ontplooiing ook van Enkhuizen. De bonte verscheidenheid van het leven van de middeleeuwse stad leren wij kennen uit de oude keurboeken. welke soms een amusante lectuur vormen. Het was immers gebruikelijk. dat het keurrecht (de bevoegdheid om afdwingbare gebods- en verbodsbepalingen te maken) gelijktijdig mèt het stadrecht werd verleend. Binnen het bestek van dit artikel is het niet mogelijk een gedétailleerd overzicht te geven van de verschillende stedelijke functionarissen. Vermelden wij slechts, hoe aanvankelijk het bestuur over de stad in handen was van de schout, vertegenwoordiger van de graaf, en schepenen. Op den duur traden nieuwe gezagsdragers naar voren: de burgemeesters. voortgekomen uit enerzijds de poortmeesters en anderzijds de raden. De burgemeesters werden te Enkhuizen op Nieuwjaarsdag volgens een zeer aparte procedure gekozen. Een der vier aftredende burgemeesters bleef aan tijdens de nieuwe ambtsperiode en fungeerde dan als 151

5 premier-burgemeester. Ook de keuze der zeven schepenen geschiedde op de lste Januari. De vroedschap heeft zich van een adviserend college ontwikkeld tot een zeer belangrijk regeringslichaam ten tijde der Republiek. In den beginne hadden in de vroedschap zitting de twintig rijkste burgers der stad, maar keizer Karel V kwam aan de zeer gerechtvaardigde verlangens der Enkhuizers tegemoet door op 20 Maart 1523 bij handvest te bepalen. dat men ten aanzien van de leden der vroedschap voortaan niet zo zeer diende "aenschou te nemen op rijkdom maer voomaemelijk op ervaerentheit en verstand". De houding der stad Enkhuizen in de Tachtigjarige Oorlog vormt een roemrijke episode in haar geschi.edenis. Als eerste stad koos Enkhuizen in Mei 1572 door een revolte van binnen uit openlijk voor Prins Willem van Oranje... Van Alkmaar begint de victorie", maar zonder chauvinisme kunnen de Enkhuizers verzekeren. dat het bun stad geweest is, die deze victorie heeft helpen voorbereiden. Als beloning verkreeg de stad op 9 Februari l 573 het "Recht van de Paalkist". krachtens hetwelk zij "paalgeld'' mocht heffen. maar als contrapraestatie diende zorg te dragen voor betonning en bebakening der Zuiderzee. Het winstgevende privilege werd in de Franse tijd ingetrokken. maar nadien weer toegekend tot Na de gebeurtenissen van 1572 werd het aantal vertegenwoordigde steden in de Staten van Holland uitgebreid. Ook Enkhuizen kreeg toegang tot de vergaderingen en nam onder de steden de 1 'fe plaats in. Ten behoeve van haar gecommitteerden kochten Enkhuizen en Alkmaar in 1665 op het Buitenhof te 's-gravenbage een perceel aan. dat nog heden bestaat en waarin tot voor zeer korte tijd het vermaarde hötel "De Twee Steden" was gevestigd. Nog veel meer zou over Enkhuizen te vertellen zijn. Men denke b.v. aan de ook aldaar gevestigde Oost- en W estindische Com pagnieën en over de inrichting en bevoegdheden van haar kamers. Wij wilden slechts enige aspecten van de rijkdom der oud-vaderlandsrechtelijke instellingen belichten. Zo is Enkhuizen thans 600 jaar "stad". Dat zij ook in de toekomst moge voortgaan zich rekenschap te geven van de zinvolle betekenis van dit stad-zijn en van de verantwoordelijkheid, die dit oplegt. F. G. Boulonois. jur. cand. 152 L 1,.