HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it?
|
|
|
- Rebecca Boender
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? KNAG Onderwijsdag Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen VU Amsterdam
2 IETS SPECIAALS LEVEN Op Mars niet! Bij ons wel 2 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
3 ONS ZONNESTELSEL: WAT WETEN WE HOE? Wat is er dan anders op Aarde? Gegevens: 1) Banen, volume en massa planeten 2) Indirecte chemische metingen 3) Directe chemische analyse gesteente van Aarde, maan en Mars! 4) Chemische samenstelling meteorieten 3 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
4 1. BAAN, VOLUME & MASSA (I) Relatie afstand zon/grootte? Uit: Hé Aardbewoner, Marc ter Horst 4 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
5 1. BAAN: AFSTAND 5 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
6 1. MASSA Massa: te bepalen door uitgeoefende zwaartekracht op andere planeten (=variaties in baan om zon) Straal (r) Aarde = m Massa = 5, kg (bepaald door zwaartekrachtveld Aarde) Massa/volume = gemiddelde dichtheid = indirecte aanwijzing over (chemische) samenstelling! Volume Aarde = 1, m 3 Dichtheid = 5, kg/1, m 3 =5518 kg/m 3 (planeet met hoogste dichtheid!) 6 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
7 2. INDIRECTE CHEMISCHE METINGEN Vroege space-probes en huidige satellieten rond planeten (oa. zwaartekrachtmetingen) Oppervlak Venus 7 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
8 3. DIRECTE GEOCHEMISCHE METINGEN Uiteraard op Aarde en maan: maanstenen Apollo missies! Maan: Vulkanisch met weinig silicium: basaltisch 8 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
9 3. DIRECTE GEOCHEMISCHE METINGEN Uiteraard op Aarde en maan, nu ook op Mars! 9 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
10 4. METEORIETEN! 10 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
11 4. METEORIETEN? Gelaagde aarde = niet gemiddelde! Meteorieten wel oorspronkelijke mix elementen Chondriet: allereerste vaste gesteente zonnestelsel Dominant: Zuurstof, Silicium, Magnesium & IJzer Water aanwezig! 11 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
12 TWEEDELING OP BASIS VAN SAMENSTELLING Terrestrial stenig. Klein, lage massa, hoge dichtheid, bestaat uit gesteente en metalen, heeft vast oppervlak Jovian ( Jupiterian ) Groot, grote massa, lage dichtheid, H en He (vloeibaar/vast) Zeer beperkt vast oppervlak 12 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
13 VOORWAARDE VOOR LEVEN? SAMENSTELLING?! Dus, samenstelling lijkt voorwaarde: terrestrial en niet te groot (want gasreus) Maar wat nog meer? 13 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
14 BAAN VAN PLANEET - Om ster die stabiel is in energie - (bijna) ronde baan - Niet te dichtbij, niet te ver weg (afhankelijk van sterkte ster) Goudlokje-zone, of Habitable Zone 14 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
15 ROTATIE Roteert relatief snel: - dag-nacht niet te lang (Venus-dag = 243 aardse dagen) - Gesmolten ijzeren kern in beweging 15 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
16 MAGNETISCH VELD - Gesmolten ijzeren kern nodig om een magnetisch veld te kunnen creëren - Beschermt tegen zonne-energie (cosmogene nucleiden) 16 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
17 SEGREGATIE Ooit volledig gesmolten Zware elementen: kern Lichtere: continent Lichtste: atmosfeer 17 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
18 SEGREGATIE Continentale korst 18 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
19 PLAATTEKTONIEK Korst van de aarde in beweging 19 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
20 PLAATTEKTONIEK -Recycling elementen! Bijv. koolstof, nodig voor leven -Droog land Niet voor leven in algemeen, maar voor mens prettig 20 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
21 GEOLOGISCH DOOD?! Korst Maan en Mars duidelijk niet veel beweging (meer?) 21 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
22 BUURPLANETEN - Ver genoeg van grote planeten (anders baan flink verstoord!) - Dichtbij genoeg grote planeten die asteroïden in kunnen vangen 22 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
23 MASSA - Niet te weinig 1. Genoeg zwaartekracht om atmosfeer vast te houden 2. Hoge verhouding oppervlak/volume = snel afkoelend = geologisch dood - Niet te veel: gasreus door grote zwaartekracht 23 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
24 WATER Leven op Aarde gebaseerd op vloeibaar water 24 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
25 WATER? HOE? Zeer actueel: Wellicht ook met meteorieten, maar ook al aanwezig in proto-aarde! 25 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
26 WATER: ELDERS? Op Mars: in gesteente ingebouwd Europa (maan Jupiter): onder dikke ijslaag (met ijstektoniek!) 26 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
27 TEMPERATUUR Vloeibaar water? Genoeg energie: temperatuur tussen 0 en 100 graden Celsius Anders.. ijs of waterdamp 27 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
28 ATMOSFEER Planeet met genoeg zwaartekracht kan gas bij zich houden. Aarde: dunne laag met klein volume! Water op aarde Atmosfeer 28 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
29 ATMOSFEER: SAMENSTELLING Waarom zo verschillend? Mercurius: te dicht bij de zon: zonnewind blaast atmosfeer weg Venus: lijkt op Aarde, alleen geen mechanisme om C te binden (leven!!) dus: runaway greenhouse effect 29 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
30 ATMOSFEER: SAMENSTELLING ANDERS Grotere planeet = grotere zwaartekracht: Minder gas kan ontsnappen en lichter gas blijft in atmosfeer Gewicht: H< He < H 2 O < N 2 < O 2 < CO 2 30 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
31 ATMOSFEER AARDE: ONTWIKKELING Uiteraard op Aarde en maan, nu ook op Mars! 31 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
32 ATMOSFEER AARDE: ONTWIKKELING Uiteraard op Aarde en maan, nu ook op Mars! 1) Ontsnappen H2 en He 32 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
33 ATMOSFEER AARDE: ONTWIKKELING Uiteraard op Aarde en maan, nu ook op Mars! 2) Doorgaand vulkanisme uitstoot van waterdamp, CO2, stikstof (nitrogen) 33 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
34 ATMOSFEER AARDE: ONTWIKKELING Uiteraard op Aarde en maan, nu ook op Mars! 2) Doorgaand vulkanisme uitstoot van waterdamp, CO2, stikstof (nitrogen) 2b) Chemische reacties regenwater en CO2 vormen (HCO3)2- -> CaCO3 in gesteente! 34 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
35 ATMOSFEER AARDE: ONTWIKKELING Uiteraard op Aarde en maan, nu ook op Mars! 3) Fotosynthese -- planten nemen CO2 op en ademen O2 uit 35 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
36 BROEIKASWERELD. Dankzij broeikasgassen gemiddelde op aarde: ~15 graden ipv Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
37 . EEN BEETJE DAN IPCC 2014: 37 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
38 VRIJE ZUURSTOF? Nodig om stap te maken van eencelligen (bacteria) naar complexe levensvormen (transport van energie naar cellen met gespecialiseerde functies) Hoe ontstond dat? -Door leven zelf -H -> heelal 38 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
39 VRIJE ZUURSTOF II H ontsnapt? Lichtste element: Aarde kan niet alles vasthouden.. 39 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
40 OZON Zuurstof (O 2 ) > Ozon (O 3 ) Beschermt leven op land tegen UV-straling Maar op zichzelf pas mogelijk toen voldoende zuurstof beschikbaar kwam door leven! 40 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
41 TIJD, VEEL TIJD Origineel, sedimenten horizontaal op elkaar. Diepst? Dan oudst! Ouder? Ouder? 41 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
42 RELATIEVE OUDERDOM II Bepaal de onderlinge volgorde van A t/m P: gesteentelagen, breuken en afsnijdingen (kringellijn) Jongste: Oudste: 42 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
43 RELATIEVE OUDERDOM II Vondsten van fossielen in verschillende pakketten: Brachiopode Zoogdier Trilobiet 44 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
44 RELATIEVE OUDERDOM Fossielen: specifieke soorten in gesteenten van bepaalde ouderdom Geologische tijdschaal: Indeling oorspr. relatief Paleozoic = oude leven Mesozoic = midden leven Cenozoic = jonge leven 45 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
45 ABSOLUTE OUDERDOM Lord Kelvin: Aarde, interne temperatuur >1300 : max 24 miljoen jaar oud (anders afgekoeld) Waarom nog niet afgekoeld? Extra warmte door: -Kristallisatie (gesmolten -> vaste aarde) -Kinetische energie (zware elementen zinken naar beneden) -Radioactief verval 46 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
46 ABSOLUTE OUDERDOM II Radioactief verval?! Direct dateren! Hoe ver terug in tijd nog betrouwbaar? Hangt af van halfwaarde-tijd (tijdsduur tot helft oorspronkelijke hoeveelheid radioactieve element over is) 47 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
47 ABSOLUTE OUDERDOM III Milankovic cycli (regelmatig, cyclisch patroon) Paleomagnetisme (ompoling aards magnetisch veld) Kleinere foutmarges!! Radioactieve vervalreeksen 48 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
48 VEEL TIJD NODIG VOOR COMPLEX LEVEN Absolute ouderdom conclusie: enorme tijd zonder leven! 49 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
49 VOORWAARDEN IN ORDE? Leven op zichzelf lijkt een voorwaarde voor (complex) leven: -> bacterien in zee -> vrije zuurstof -> ozon-laag -> bescherming tegen UV-licht -> leven op land.. 50 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
50 SYSTEEM AARDE!! Complexe terugkoppelingsmechanismen tussen alle sferen. Zonder plaattektoniek geen atmosfeer met vloeibaar water Uniek?! 51 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
51 MEER BEWOONBARE PLANETEN? 40% van Rode Dwergen heeft planeten van aardse omvang Rode Dwergen ~80% van alle sterren.. 52 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
52 OF.. Hoe maak je een planeet (weer?) bewoonbaar? 53 Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen
53 MEER INFO: How to build a habitable planet? Charles Langmuir and Wally Broecker Deze presentatie via En/of KNAG site 54
HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it?
HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? Leidse Winterlezing 050217 Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen VU Amsterdam Bernd.andeweg@vu.nl IETS SPECIAALS LEVEN Op Mars niet!
Determineren van gesteente
Aarde Paragraaf 1 en atlasvaardigheden Determineren van gesteente Als je een gesteente bestudeert en daarna vaststelt wat de naam van het gesteente is, dan ben je aan het determineren. Je kunt gesteenten
4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus
Inhoud 4 Het heelal 6 De zon 10 8 De aarde De maan Jupiter 18 12 Ons zonnestelsel 14 15 16 Mars Mercurius Venus 22 Saturnus Verre planeten 24 Satellieten van het zonnestelsel 20 26 Planetoïden 27 Kometen
Volgens de meeste wetenschappers vond 13,7 miljard jaar geleden de big bang plaats en ontstond het universum.
Samenvatting door een scholier 1753 woorden 22 september 2017 5,7 3 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand AK SAMENVATTING. filmpjes om te kijken en leren, Cosmos a Spacetime Odyssey: Season
Leven in ons Zonnestelsel?
Leven in ons Zonnestelsel? GVWS, t Vinkhuys Vrijdag 20 oktober 2017 Jan de Boer Inhoud Iets over de chemische samenstelling van leven Intelligent buitenaards leven zoeken of het kleine? Bewoonbare zone
Werkstuk Natuurkunde Negen planeten
Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang
Het draait allemaal om de Zon!
Het draait allemaal om de Zon! De zon: een doodgewone ster Henny J.G.L.M. Lamers Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht lamers@astro.uu.nl astro.uu.nl Een reusachtige gloeiend hete gasbol De zon
GEA Leiden 22 maart Plaattektoniek: Rond Over In Door. Dr Bernd Andeweg. Aardwetenschappen, Vrije Universiteit
GEA Leiden 22 maart 2011 Plaattektoniek: Rondjes Rond Over In Door de Aarde Dr Bernd Andeweg Outline Actualiteit 1: Aardbeving Nederland? Actualiteit 2: Japan Actualiteit 3: meer aardbevingen? Rondje 1:
Basiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 1 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 1 Mei 2019 Deze les Zijn er nog na vorige keer nog vragen? Deze les: Planeten in het zonnestelsel Zonnestelsel - overzicht Mercurius Is de
Inleiding Astrofysica College 3 10 oktober Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 3 10 oktober 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Straling, energie en flux Astrofysica: licht, atomen en energie Zwartlichaamstralers (black body) Stralingswetten Een object dat
Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 3
Opgave Zonnestelsel 25/26: 3 2.1 Samenstelling van de gasreuzen Het afleiden van de interne samenstelling van planeten gebeurt voornamelijk door te kijken naar de afwijkingen in de banen van satellieten
Geschiedenis van de aarde
Geschiedenis van de aarde Vragen bij de oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 25 van 'Biology', Campbell, 8e druk en de colleges 'Dynamische aarde'. november 2009 Inleiding Je moet weten: hoe
Atmosfeer en zwaartekracht. De ontsnappingssnelheid is de snelheid die een object moet hebben om aan de zwaartekracht te ontsnappen.
De binnenplaneten De zon en de planeten Relatief klein Hoge dichtheid Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Lage massa Kleine straal Voornamelijk rotsachig materiaal Veel zware elementen Vast oppervlak
Planeten. Zweven in vaste banen om een ster heen. In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet?
Planeten Zweven in vaste banen om een ster heen In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet? Een planeet: zweeft in een baan rond een ster; is zwaar
BEWEGENDE AARDE: KWARTET
BEWEGENDE AARDE: KWARTET Theoretisch kader In dit kwartetspel leer je door middel van het beantwoorden van vragen over van alles dat met het bewegen van de aarde te maken heeft. Elk kwartet heeft een onderwerp,
Praktische opdracht ANW Planeten
Praktische opdracht ANW Planeten Praktische-opdracht door een scholier 1867 woorden 7 juni 2004 7,5 58 keer beoordeeld Vak ANW Hoofdstuk 1: HOE ONTSTAAN PLANETEN? Het woord planeet komt van het Griekse
Test je kennis! De heelalquiz
Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van
Inleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30. Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen Ons Zonnestelsel De Aarde als een planeet De rotsachtige planeten dubbelplaneet systeem (Aarde-Maan). Vloeibaar water! oceanen
Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk
Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De
Ontdek de planeten van ons zonnestelsel. In 90 minuten door het helal. Tijdens een wandeling tussen Ehrenfriedensdorf en Drebach
Ontdek de planeten van ons zonnestelsel In 90 minuten door het helal Tijdens een wandeling tussen Ehrenfriedensdorf en Drebach Zonnestelsel Sonnensystem Het zonnestelsel bestaat uit de Zon en de hemellichamen
DE BLAUWE AARDE. College 1 Water als leven brengend molecuul
DE BLAUWE AARDE College 1 Water als leven brengend molecuul BLAUWE AARDE Uw docent Kees Boele PROGRAMMA 1. Water als leven brengend molecuul 2. Leven in zee 3. Leven in sloot en plas 4. Water in een rugzak,
Werkstuk ANW Zonnestelsel
Werkstuk ANW Zonnestelsel Werkstuk door een scholier 2012 woorden 16 mei 2004 5,8 188 keer beoordeeld Vak ANW Het zonnestelsel Het zonnestelsel waar wij in leven, bestaat uit de zon met daarom heen cirkelende
Thema 5 Aarde in het heelal
Naut samenvatting groep 6 Mijn Malmberg Thema 5 Aarde in het heelal Samenvatting Van binnen naar buiten De aarde is een grote bol van steen en ijzer. Deze bol heeft verschillende lagen. Binnenin de aarde
inhoud 1. Inleiding 2. Wat is een planeet 3. Soorten planeten 4. Het ontstaan van planeten 5. De planeten 1.Mercurius 2. Venus 3. De Aarde 4.
Planeten inhoud 1. Inleiding 3 2. Wat is een planeet 4 3. Soorten planeten 5 4. Het ontstaan van planeten 6 5. De planeten 7 1.Mercurius 8 2. Venus 9 3. De Aarde 10 4. Mars 11 5. Jupiter 12 6. Saturnus
Diving Deep into Rocky Exoplanets K. Hakim
Diving Deep into Rocky Exoplanets K. Hakim Samenvatting DIVING DEEP INTO ROCKY EXOPLANETS Kaustubh Hakim In de derde eeuw voor Christus schreef de Griekse filosoof Epicurus een haast profetische stelling
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 19 november 2010 INDELING Introductie Kringloop van elementen Chemische processen Hoe zou leven ontstaan kunnen zijn? Hoe detecteren we moleculen? INDELING Introductie
Basiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 8 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 8 Mei 2019 Deze les Zijn er nog vragen n.a.v. de vorige les? Deze les: Ontstaan zonnestelsel De Zon Ons zonnestelsel binnen het sterrenstelsel
Het eetbare zonnestelsel groep 5-7
Het eetbare zonnestelsel groep 5-7 Hoe groot is de aarde? En hoe groot is de zon in vergelijking met de aarde? Welke planeet staat het dichtst bij de zon en welke het verst weg? Deze les leren de leerlingen
5.6. Boekverslag door K woorden 22 december keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1768 woorden 22 december 2011 5.6 56 keer beoordeeld Vak NLT 1. De straal van de aarde is 637800000 cm. Als deze afneemt tot 0.5 cm, dan is deze in verhouding 0.5/637800000 keer de
1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte.
De aarde 1. Het Heelal De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De oerknal Wetenschappers denken dat er meer dan 15 miljoen jaar geleden een enorme ontploffing
Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
In den beginne... Op deze foto zie je de planeet Saturnus met zijn karakteristieke ringen.
In den beginne... Zo begint menig religieus boek waarin het ontstaan van het leven op aarde wordt beschreven. Zo verhaalt de bijbel dat God de aarde schiep in zes dagen, waarna Hij op de zevende dag vrijaf
Inleiding Astrofysica college 6
Inleiding Astrofysica college 6 Onze zon en de sterren De opbouw van de zon Binnen in de ster: opaciteit - Hoe lichtdoorlatend is het gas? Veel tegenwerking zorgt voor een heter gas. In de zon botst een
Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN
Klimaatverandering Urgentie in Slow Motion Bart Verheggen ECN http://klimaatverandering.wordpress.com/ @Bverheggen http://ourchangingclimate.wordpress.com/ De wetenschappelijke positie is nauwelijks veranderd
IJSLAND. Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen Vrije Universiteit amsterdam
IJSLAND Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen Vrije Universiteit amsterdam Programma IJsland Plaattektoniek Vulkanisme algemeen beetje scheikunde Eyjafjallajökull Klimaat IJs Water > Plaattektoniek > Plaattektoniek
Naam: Janette de Graaf. Groep: 7. Datum:Februari Het heelal.
Naam: Janette de Graaf. Groep: 7. Datum:Februari 2017. Het heelal. Inhoudsopgaven. Hoofdstuk 1. Ons zonnestelsel. Blz 3 Hoofdstuk 2. De zon. Blz 4-5 Hoofdstuk 3. De maan. Blz 6 Hoofdstuk 4. Planeten. Blz
Mercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen
Mercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen kilometer van de Zon en het is er dus gloeiendheet,
Het zonnestelsel en atomen
Het zonnestelsel en atomen Lieve mensen, ik heb u over de dampkring van de aarde verteld. Een dampkring die is opgebouwd uit verschillende lagen die men sferen noemt. Woorden als atmosfeer en stratosfeer
EVOLUTIE VAN OERSOEP TOT OERMENS. College 1 Introductie evolutie Aarde en kosmos, Big Bang en Oersoep
EVOLUTIE VAN OERSOEP TOT OERMENS College 1 Introductie evolutie Aarde en kosmos, Big Bang en Oersoep EVOLUTIE, VAN OERSOEP TOT OERMENS Uw docent Kees Boele PROGRAMMA 1. Aarde en Kosmos, van Big Bang tot
Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 6
Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 6 6.1 De Leeftijd van het Zonnestelsel van Frank Verbunt De ouderdom van het Zonnestelsel kan bepaald worden uit de radio-actieve elementen die gevonden worden in meteorieten.
Basis Cursus Sterrenkunde. hoofdstuk 3 De planeten
Basis Cursus Sterrenkunde hoofdstuk 3 De planeten Nog even Kepler Eerste wet van Kepler: De planeten bewegen zich in ellipsbanen, met de zon in een van de brandpunten van de ellips. Tweede wet van Kepler
Werkstuk ANW Ouderdomsbepaling
Werkstuk ANW Ouderdomsbepaling Werkstuk door een scholier 1436 woorden 29 mei 2003 6,7 38 keer beoordeeld Vak ANW Ouderdomsbepaling Inhoudsopgave Inleiding Dendrochronologie Datering met behulp van radioactief
7.4. Boekverslag door Amany 2168 woorden 1 februari keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Paragraaf 2: Planeet Aarde
Boekverslag door Amany 2168 woorden 1 februari 2016 7.4 44 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Paragraaf 2: Planeet Aarde Het heelal bestaat uit ontelbare sterren, waarvan er eentje onze
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Werkbladen In NEMO. Zoeken naar leven. Naam. School. groep 7-8. Klas
Zoeken naar leven groep 7-8 Naam School Werkbladen In NEMO Klas Zoeken naar leven Wat is leven, wat is dood en wat is levenloos? Jij leeft, een plant leeft en een hond ook. Een steen leeft niet. Maar leeft
lende hemellichamen verschillende zijn qua temperatuur, zwaartekracht, atmosfeer en zuurstof andere hemellichamen anders uit zouden zien
Leven in de ruimte GROEP 5-6 59 80 minuten 1, 42, 46 en 54 De leerling: lende hemellichamen verschillende omstandigheden zijn qua temperatuur, zwaartekracht, atmosfeer en zuurstof andere hemellichamen
1. De zon 3 2. De plaats van de zon 4 3. De geboorte van de zon 5 4. Kernfusie 6 5. Zonnevlekken 7 6. Zonnevlammen 8 7. De kracht van de zon 9 8.
De zon inhoud 1. De zon 3 2. De plaats van de zon 4 3. De geboorte van de zon 5 4. Kernfusie 6 5. Zonnevlekken 7 6. Zonnevlammen 8 7. De kracht van de zon 9 8. Een zonsverduistering 10 9. Avondrood 11
Dolende Geografische Polen. prof. dr Bert Vermeersen
Dolende Geografische Polen prof. dr Bert Vermeersen Rotatieveranderingen van de Aarde De rotatie van de Aarde verandert voortdurend: - positie van de aardrotatie-as ten opzichte van de verre sterren: Precessie
Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen.
Koolstofcyclus Samenvatting Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen. Er is een uitwisseling van koolstof tussen oceanen,
Inleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Inleiding Astrofysica College 4 17 oktober
Inleiding Astrofysica College 4 17 oktober 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Ons Zonnestelsel Mercurius De rotsachtige planeten Iets groter dan onze Maan, hoge dichtheid! grote ijzerkern Elliptische baan!
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1. 1 Het Zonnestelsel en de Zon. 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1 1 Het Zonnestelsel en de Zon 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel Door haar grote massa domineert de Zon het Zonnestelsel. Echter, de planeten hebben een
HC-7ii Exo-planeten GASTSPREKER : DR. MATHEW KENWORTHY
HC-7ii Exo-planeten GASTSPREKER : DR. MATHEW KENWORTHY 1 DETECTIE EXO-PLANETEN Vijf standard detectie methodes (met voor- en nadelen) 1) Astrometrie Kijk naar een (regelmatige) schommeling van de positie
De Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde
1 De Pluraliteit der Werelden Ons en andere planetenstelsels Lessen voor de 21ste Eeuw Leuven,, 20 november 2006 2 Overzicht Het heelal in een notedop De universaliteit van de natuurwetten De verkenning
VJTO 2013 ANTWOORDEN VOORRONDE
VJTO 2013 ANTWOORDEN VOORRONDE Vraag 1 Antwoord b De beste techniek om te metselen wordt het halfsteenverband genoemd. De volgende laag is hierbij steeds een halve steen opgeschoven ten opzichte van de
13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 51 LEVENSLOOP VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe de levensloop van een ster eruit ziet, en wat dat betekent voor het leven op aarde. Uit het HRD
T2b L1 De ruimte of het heelal Katern 1
Het heelal of de kosmos is de ruimte waarin de zon, de maan en de sterren zich bevinden. Het heelal bestaat uit een oneindig aantal hemellichamen waarvan er steeds nieuwe ontdekt worden. De hemellichamen
et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces
H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de
Krachten van de natuur hoofdstuk 1B4
Krachten van de natuur hoofdstuk 1B4 Cursus 4.1: De aarde beeft Opbouw van de aarde Clip: Opbouw van de aarde De aarde is, van binnen naar buiten, opgebouwd uit: 1. de binnenkern De kern van de aarde is
Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 De aarde en de maan Boek: hoofdstuk 2.6 Overzicht Halley en de maan meting afstand van de Maan en verandering erin getijden: koppeling tussen lengte van
THEMA 1 MENS & AARDE. LES 1 Voorwaarden en bedreigingen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook:
Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 1 MENS & AARDE LES 1 Voorwaarden en bedreigingen Deze les gaat over: Voorwaarden voor menselijk leven Bedreigingen waar menselijk leven tegen beschermd moet
1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002
1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Kosmische straling Onder kosmische straling verstaan we geladen deeltjes die vanuit de ruimte op de aarde terecht komen. Kosmische straling is onder
KOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.
KOMETEN! wat zijn het? waar komen kometen vandaan? en waar gaan ze naar toe? Henny Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl ESERO 8 oct 2014 Komeet Hartley 2010 r Komeet ISON 2013 Komeet
De ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Hé aardbewoner! 1 In een hoekje van het heelal. 4 In het spoor van het water. 2 Op het ritme van het zonnestelsel. 5 Onder een dun laagje lucht
Hé aardbewoner! 1 In een hoekje van het heelal Het begon met een klontje 13 Op bezoek bij de buren 17 Zoek de verschillen 22 Lang leve de dampkring 24 Van plat naar rond 25 2 Op het ritme van het zonnestelsel
Aarde Onze Speciale Woonplaats
Aarde Onze Speciale Woonplaats Wat Earth in space BEWOONBAARHEID voor intelligente wezens betreft is er geen betere planeet dan de AARDE! Wij leven op een doodgewoon rotsblok dat rond gaat om een middelmatige
Inleiding Astrofysica
Inleiding Astrofysica Hoorcollege VI 15 oktober 2018 Samenvatting hoorcollege V n Detectie van licht n Detectie van zwaartekrachtgolven n Optische diepte n Atmosfeer van de Zon n Fotosfeer (granules, zonnevlekken)
Warmteproductie in de Aarde?
Warmteproductie in de Aarde? keuzeopdracht natuurkunde voor vwo 6 Een verrijkende opdracht over warmte, de aarde en radioactiviteit Voorkennis: Warmte; soortelijke warmte; vermogen; straling, stroming
Biogene Mineralen een nieuwe kijk op mineraalevolutie
Biogene Mineralen een nieuwe kijk op mineraalevolutie Biogene mineralen in strikte zin: Gevormd (aan aardoppervlak) door: Biochemische processen. (in organismen of daardoor uitgescheiden) exoskelet - calciet,
ZON & MA AN R A FA Ë L M O S T E R T
ZON & MA AN R A FA Ë L M O S T E R T HOI 22 jaar Studeer Sterrenkunde Voorzitter JWG Dé sterrenkundevereniging voor jongeren! ZON & MA AN OUDE EGYPTE 25~24 eeuwen voor Christus (~4,500 jaar geleden!)
Een ei wordt tijdens het bakken verhit. Er moet constant warmte toegevoegd worden, deze reactie is daarom endotherm.
8.1 1. Tijdens de verbranding van a. aluminium ontstaat er aluminiumoxide, b. koolstof ontstaat er koolstofdioxide, c. magnesiumsulfide ontstaan er magnesiumoxide en zwaveldioxide, want de beginstof bevat
6.1. Boekverslag door K woorden 22 mei keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1555 woorden 22 mei 2002 6.1 301 keer beoordeeld Vak ANW 1. Inleiding Ik doe mijn werkstuk over ons zonnestelsel, omdat het me boeit wat er verder is dan onze aarde. Ook doe ik mijn
Lesinhouden: - De planeten - Mars - Zuustof Koolstofdioxide - fotosynthese. ICT-competenties: - ICT gebruiken - leren m.b.v. ICT
Atelier: EXPEDITIE MARS JK OK L1 L2 L3 L4 L5 L6 Eindtermen: De leerlingen: 1.2 kunnen, onder begeleiding, minstens één natuurlijk verschijnsel dat ze waarnemen via een eenvoudig onderzoek toetsen aan een
Relaxatietijd en T Curie Gesteentemagnetisme
De Verborgen Attractie van de Aarde Opzet van de cursus 1 - Magnetisme & Aardmagneetveld 2 Het Aardmagneetveld in het verleden 3 Drift der Continenten en Plaattektoniek (4 toepassingen) 5 Omkeringen van
10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte.
1 Materie en warmte Onderwerpen - Temperatuur en warmte. - Verschillende temperatuurschalen - Berekening hoeveelheid warmte t.o.v. bepaalde temperatuur. - Thermische geleidbaarheid van een stof. - Warmteweerstand
T G6202. Info: auteur: Examencommissie Toelatingsexamen Arts en Tandarts, bron: Juli 2015, id: 11941
1. Een astronaut vertrekt met zijn ruimteschip van de planeet Zylton. De valversnelling op Zylton is viermaal kleiner dan de valversnelling g op de aarde. Op het moment van de lancering is de verticale
inhoud 1. Inleiding 3 2. Wat is een maan? 4 3. Het ontstaan van de maan 4. De maan en de maanden 5. Kijken naar de maan 6. Landing op de maan
De maan inhoud 1. Inleiding 3 2. Wat is een maan? 4 3. Het ontstaan van de maan 5 4. De maan en de maanden 6 5. Kijken naar de maan 7 6. Landing op de maan 8 7. Het weer op de maan 9 8. Het maanlanschap
1 Inleiding. Derde graad Aardrijkskunde - Atmosfeer 1
1 Inleiding fig.1.1 Onze aarde is ontstaan uit een supernova-explosie Bron:http://images.google.be/imgres?imgurl=http://www.pbs.org/wgbh/nova/gamma/images/cosm_supernova2_large.jpg&imgrefurl= http://www.pbs.org/wgbh/nova/gamma/cosm_supe.html&h=500&w=498&sz=234&hl=nl&start=8&tbnid=vpebv_cam_4srm:&tbnh=
Ons zonnestelsel bestaat uit de zon, een ster met 8 planeten die daarom heen draaien.
Samenvatting door E. 1376 woorden 3 april 2015 7,3 25 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Ak samenvatting H2 2 Ons zonnestelsel bestaat uit de zon, een ster met 8 planeten die daarom
Prehistorische Klimaatveranderingen
Universiteit Utrecht Prehistorische Klimaatveranderingen De aarde als systeem en de broeikaswereld van het verleden Appy Sluijs Departement Aardwetenschappen, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht
Kernpunten. Conclusie en nawoord. Essay naar de temperaturen binnen de kern van de aarde. Auteur: Sebastien Immers. Copyright Augustus 2010
Kernpunten Essay naar de temperaturen binnen de kern van de aarde. Conclusie en nawoord Auteur: Sebastien Immers Copyright Augustus 2010 Voor meer informatie: info@immerspher.com Internetadressen: http://www.immerspher.com
Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde
Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde Dit tentamen bestaat uit 3 bladzijden (inclusief dit voorblad) met vier opgaven, waarvan er voor de eerste drie ieder
100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...
ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,
Verleden: sleutel voor de toekomst? Outline. Lyell (uniformitarisme) The present is the key to the past. Verleden/heden/toekomst.
Verleden: sleutel voor de toekomst? Outline Deze presentatie staat (bijna) op www.falw.vu.nl/knagdag en op www.geo.vu.nl/~andb/knagdag The past is the key to the present (and the future)? Aardbevingen
H7 werken met stoffen
H7 werken met stoffen Stofeigenschappen Faseovergangen Veilig werken met stoffen Chemische reacties Stoffen Zuivere stoffen mengsels legeringen één soort moleculen opgebouwd uit een aantal verschillende
Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener
Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Kosmische raadselen? Breng ze in voor de laatste les! Mail uw vragen naar info@edwinmathlener.nl, o.v.v. Sonnenborghcursus. Uw vragen komen dan terug in de laatste
Inleiding Astrofysica College 5 17 oktober Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 5 17 oktober 2014 13.45 15.30 Ignas Snellen Ons zonnestelsel Planetoiden, kometen en dwergplaneten Pluto en de Kuipergordel NASA s New Horizon Mission naar Pluto Ons zonnestelsel
115mm F/7 APO. Jupiter waarnemen
115mm F/7 APO Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter waarnemen Jupiter Diameter 142.984 km Afstand tot de Zon 778 miljoen km Omlooptijd om Zon 11 jaar en 10 maanden
Inleiding Astrofysica college 5
Inleiding Astrofysica college 5 Methoden Afstanden tot de dichtstbijzijnde sterren zijn >100,000x groter dan tot planeten in ons zonnestelsel Stralen zelf nauwlijks licht uit à miljoenen/miljarden keren
Nederlandse samenvatting: Chemische evolutie van kernen tot schijven Astrochemie: scheikunde in de ruimte
Nederlandse samenvatting: Chemische evolutie van kernen tot schijven Astrochemie: scheikunde in de ruimte Chemie is overal. Auto s worden aangedreven door de chemische reactie tussen benzine en zuurstof.
De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden.
De acht drempels van David Christian. De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De Big Bang. De sterren lichten op. Nieuwe chemische
Evolutie van Zon en Sterren
Evolutie van Zon en Sterren E.P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam 12 December 2018, Amersfoort Zon en planeten op dezelfde schaal weergegeven Massa 330 000 maal Aarde 70 % Waterstof, 28% Helium
Samenvatting Aardrijkskunde Systeem Aarde Hoofdstuk 1
Samenvatting Aardrijkskunde Systeem Aarde Hoofdstuk 1 Samenvatting door N. 1932 woorden 2 maart 2016 7,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Samenvatting Aardrijkskunde Systeem aarde Hoofdstuk
Samenvatting Scheikunde Scheikunde Chemie overal H1 3 vwo
Samenvatting Scheikunde Scheikunde Chemie overal H1 3 vwo Samenvatting door een scholier 1193 woorden 30 oktober 2012 5,8 23 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Chemie overal Samenvatting Scheikunde
6,3. Werkstuk door een scholier 3620 woorden 9 februari keer beoordeeld. Wat zijn de voorwaarden voor leven op aarde?
Werkstuk door een scholier 3620 woorden 9 februari 2005 6,3 131 keer beoordeeld Vak ANW Wat zijn de voorwaarden voor leven op aarde? De geluksfactoren van de aarde Ten eerste mag de planeet niet te dicht
Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Samenvatting ANW Hoofdstuk 7, Leven op aarde
Samenvatting ANW Hoofdstuk 7, Leven op aarde Samenvatting door een scholier 1461 woorden 2 juni 2003 7,6 96 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar ANW Hoofdstuk 7 boekje 2 7.1 een leefbare planeet de aarde
TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR
TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, 14.00-17.00 UUR LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5PUNTEN OPGAVE 3: 2.0PUNTEN HET EINDCIJFER IS DE SOM
Samenvatting NaSk Hoofdstuk 6: Stoffen en Moleculen
Samenvatting NaSk Hoofdstuk 6: Stoffen en Mol Samenvatting door een scholier 1296 woorden 9 november 2017 7,6 34 keer beoordeeld Vak Methode NaSk Natuur/scheikunde overal Paragraaf 6.1: stoffen herkennen
Gevaar uit de ruimte
Gevaar uit de ruimte Gevaar uit de ruimte Hoe veilig is het leven op Aarde Wat bedreigt ons Moeten wij ons zorgen maken Wat doen we er tegen Gevaar uit de ruimte Gevaren zijn tijdgebonden en zitten meestal