3 Achtergrondinformatie: historische ontwikkeling van de persoonlijkheidsleer

Transcriptie

1 3 Achtergrondinformatie: historische ontwikkeling van de persoonlijkheidsleer Persoonlijkheidsleer is zo oud als de mensheid zelf. Vanaf de tijd dat mensen gingen nadenken over de verschillen tussen henzelf en anderen, bestaan er theorieën en opvattingen over datgene wat de ene mens onderscheidt van de andere. Mensen vragen zich af hoe het komt dat de een bijvoorbeeld zo heerszuchtig is en de ander een slome duikelaar. Ze zoeken naar verklaringen voor die verschillen. Bovendien proberen ze aan de hand van die verklaringen voorspellingen te doen voor de toekomst. In een grijs verleden ging het bijvoorbeeld om de te verwachten successen in de strijd, de liefde en het nakomelingenschap. Tegenwoordig gaat het om de kans op succes in een bepaalde opleiding of beroep of de kans op herstel bij een bepaalde behandeling. Ziekte en gezondheid, armoede en rijkdom werden (en worden) soms beschouwd als de gevolgen van een bepaalde karakterstructuur. Hierna volgt een vijftal theorieën die in de loop van de geschiedenis het denken bepaalden. 3.1 Vier oerprincipes Uit de Griekse filosofie stamt de leer van de vier oerprincipes: de elementen water, lucht, vuur en aarde liggen ten grondslag aan alles wat met de wereld en de mensen te maken heeft. Deze vier elementen zijn in een voortdurend proces gewikkeld van menging en ontmenging (500 v.c.). De arts Hippocrates en zijn volgelingen (450 v.c.) bouwden verder op dit idee. Zij pasten het praktisch toe in de medische praktijk van hun tijd. De theorie daarachter was de volgende: evenals de buitenwereld bestaat het menselijk lichaam uit vier elementen, die zich voortdurend mengen en ontmengen. De lichaamsvochten bloed, gele gal (gelig/cholera), etter (slijm/flegma) en zwarte gal vormen de basis voor de gezondheidstoestand van mensen. Het gaat om het juiste mengsel: overheerst één van de vochten, dan is het evenwicht verstoord en de persoon in kwestie ziek (uitspraken over mensen die zwartgallig of flegmatisch zijn en soms ontsteken in een cholerische woede, zijn terug te voeren op deze leer). Zo n 600 jaar later werkte de arts Galenus de opvattingen over de vier elementen vuur, lucht, aarde en water en de vier lichaamsvochten bloed, gal, slijm (etter) en zwarte gal verder uit. Hij voegde er twee dimensies aan toe die de lichamelijke toestand van zijn patiënten beschreven, namelijk de temperatuur en de heidsgraad. Op deze wijze kwam hij tot een indeling die hij de temperamentsstructuur noemde. Mengen = temperare = juiste verhouding = in evenwicht = temperen. In Galenus medische praktijk had het woord temperament dus niets te maken met een zogenaamd vaste karaktereigenschap maar gaf het de tijdelijke lichamelijke toestand van zijn patiënt aan. De juiste verhouding was dan even zoek en diende hersteld (getemperd) te worden. De vier zieke toestanden noemde hij cholerisch (gal), sanguinisch (bloed), melancholisch (zwarte gal) en flegmatisch (slijm/etter). De uitspraak: Piet is een melancholisch mens is dus veel te absoluut en zou moeten luiden: Piet heeft op het ogenblik een melancholische bui (en die duurt soms wat lang). Het woord temperament werd in een andere dan de oorspronkelijke betekenis bekend in heel Europa. Rond het jaar 1000 n.c. werd in een medische handleiding een beschrijving gegeven van de vier temperamenten en de eigenschappen en de gedragingen die daarbij horen, de zogenaamde complexiën. Zo waren volgens de schrijvers bijvoorbeeld de Sanguinici goedlachs en goedmoedig, de Cholerici driftig, slim en grootmoedig, sleten de Flegmatici hun dagen in luiheid en ledigheid en waren 32 Docentenhandleiding Persoonlijke kwaliteit

2 de Melancholici sombere en zwijgzame mensen. Nog altijd was deze beschrijving bedoeld om inzicht te geven in de lichamelijke toestand. Het ging om herkenbare uiterlijkheden waardoor de medicus gemakkelijker tot een diagnose zou kunnen komen. Echter, na verloop van een aantal eeuwen is het idee van een tijdelijke disharmonie, van onbalans, helemaal verdwenen uit de temperamentenleer. Mensen werden onderverdeeld in de vier hokjes met de daarbijbehorende eigenschappen en bovendien werd er nog een aantal zonden en deugden kenmerkend geacht voor de vier temperamenten. Zo beschikken de Cholerici weliswaar over moed, maar zijn ze oppervlakkig; de Sanguinici zijn trots, maar lichtgelovig; de Melancholici zijn voorzichtige mensen, doch gierigaards; de Flegmatici blinken uit in vergevensgezindheid, maar ook in wilszwakte (zie figuur 3.1 hierna). De Spaanse arts Huarte adviseerde rond 1570, met behulp van deze theorie, over beroepskeuze. Aan de temperatuur en de heidsgraad van holten in de hersenen meende hij te kunnen afleiden of de onderzochte persoon geschikt was voor het beroep van onder andere rechtsgeleerde, ethicus, generaal of leraar. Samenvattend: aanvankelijk ging het in deze vijftien eeuwen temperamentenleer alleen om de beschrijving van een lichamelijke situatie. Allengs echter worden er gedragskenmerken en persoonlijkheidseigenschappen aan toegevoegd. Als Hippocrates bijvoorbeeld van iemand zei dat hij een heet hoofd had (dus koorts had en ziek was) bedoelde hij iets anders dan wanneer wij nu zeggen dat iemand een heethoofd is. 3.2 Drie typen Eind negentiende eeuw verschijnt er van de hand van de Duitse psychiater Kretschmer een indrukwekkende verhandeling over de mens en zijn karaktereigenschappen. Het karakter is volgens hem af te lezen aan de lichaamsbouw. Hij brengt mensen onder in drie typen, afhankelijk van hun lichaamsbouw/vorm: leptosoom (lang en dun), atletisch (gespierd en goed geproportioneerd) en pycnisch (kort en dik). Op deze driedeling wordt door Kretschmers volgelingen (artsen, psychiaters, psychologen en filosofen) voortgeborduurd en gevarieerd. De zogenaamde constitutie (structuur) van de mens is uitgangspunt geworden voor een groot aanbod van systemen en indelingen. Het benoemen van de drie typen varieert, maar de indeling blijft hetzelfde. Via eenvoudige formules kon bepaald worden tot welk type een mens behoorde. Bij ieder type hoort een flink aantal eigenschappen of temperamenten. Zo zou bijvoorbeeld de persoon met de pycnische lichaamsbouw gemakkelijk in de omgang zijn, het atletische type vasthoudend en hardnekkig en de dunne, magere leptosoom fijngevoelig, kwetsbaar en idealistisch. Na ontdekkingen over de werking van het centrale zenuwstelsel ontstaan in de negentiende eeuw ook andere ideeën over een driedelig karaktersysteem. Gebaseerd op de indeling voelen, denken en willen/doen, beschrijven filosofen en psychologen het menselijk karakter. De drie typen mensen die zij onderscheiden, zijn: de gevoelsmens, de intelligente mens en de wilskrachtige, energieke persoon. De basis voor de karakterstructuur is volgens deze theorie geworteld in het centrale zenuwstelsel. 3 Achtergrondinformatie 33

3 Figuur 3.1 De vier temperamenten met hun zonden en deugden Deugden CHOLERISCH moed wilsvrijheid vrijmoedigheid slagvaardigheid opgewektheid vrijgevigheid SANGUINISCH trots wilskracht rechtvaardigheid wijsheid reinheid vertrouwen MELANCHOLISCH bescheidenheid voorzichtigheid bedachtzaamheid zuinigheid gewetensvolheid ernst FLEGMATISCH zelfbeperking zelfbeheersing zelfverloochening deemoed vergevensgezind twijfel Zonden CHOLERISCH oppervlakkigheid spilzucht uitgelatenheid roekeloosheid gewetenloosheid onbeschaamdheid SANGUINISCH lichtgelovigheid drift wraakzucht zelfzucht eigenwijsheid verwaandheid MELANCHOLISCH gierigheid droefgeestigheid angstvalligheid verlegenheid lafheid onhandigheid FLEGMATISCH twijfelzucht wilszwakte onderworpenheid zinnelijkheid domheid onrechtvaardigheid Uit: Kouwer, 1997 We noemen in dit verband de Groningse hoogleraar Gerard Heymans (1930). Binnen deze traditie ontwikkelde hij een indeling op basis van drie grondcategorieën: emotioneel niet emotioneel, actief niet actief en primair secundair (met deze laatste categorie had hij de werking van de hersencellen op het oog). Met behulp van deze indeling ontstonden er 8 (2 2 2) uitgesproken typen: het gepassioneerde, het 34 Docentenhandleiding Persoonlijke kwaliteit

4 sentimentele, het flegmatische, het cholerische, het sanguinische, het amorfe, het apathische en het nerveuze type (zie figuur 3.2). Figuur 3.2 Het systeem van Heymans Uit: Kouwer, 1997 Heymans deelde Napoleon bijvoorbeeld in bij het EAS-type (Emotioneel, Actief en Secundair), wat betekende dat Napoleon tot de gepassioneerden gerekend kon worden. Via een indrukwekkende hoeveelheid enquêtes toetste Heymans zijn systeem. Kortom: door een groot aantal geleerden is gedurende honderden jaren eindeloos gevarieerd op het bekende thema van de min of meer aangeboren eigenschappen. Zij schreven bijvoorbeeld over levensgenieters en doorzetters, over briljante en opgewonden typen, energieke en dynamische mensen, passieven en onaangepasten, allen in te delen volgens een vast principe, afhankelijk van hun lichamelijke constitutie. 3.3 Twee categorieën Na de vier- en de driedeling ontstaat er na de Eerste Wereldoorlog belangstelling voor een nieuw indelingsprincipe. Jung (1921) werkt een systeem uit over naar binnen gekeerde en naar buiten gekeerde karakters: de zogenoemde intraversieextraversiedimensie. In zijn visie laat de introverte mens zich leiden door zijn innerlijk, de extraverte daarentegen door zijn omgeving. In navolging van Jung worden tests ontwikkeld, waaronder de bekende Rorschachinktvlekkentest, waaruit de specialist kan opmaken of de onderzochte persoon vluchtig, vlot, levendig, impulsief en handig is, of gesloten, schutterig, eenzelvig en afgemeten, maar wel met een originele denkwijze. Dit laatste heeft hij als hij maar veel bewegingen in de inktvlekken ziet; hij is dan introvert. Tot de eerste categorie (extraversie) behoort degene die vooral veel kleuren benoemt. 3 Achtergrondinformatie 35

5 3.4 Een gapend gat In de jaren vijftig ontstaat, mede onder invloed van de sociologie, de gedachte dat over de aard van de persoonlijkheid weinig te zeggen valt. Mensen spelen rollen. Ze voeren voortdurend een maskerade op. In elke situatie hebben zij een andere pet op: ze zijn partner, ouder, werknemer, werkgever, lid van vereniging zus en maken deel uit van commissie zo. Bij al die verschillende rollen hoort een verschillend type en verschillend gedrag. Dit gedrag ontlenen mensen aan rolmodellen, aan andere mensen die in soortgelijke situaties verkeren. Het idee van een vastomlijnd karaktertype wordt losgelaten. Er is geen sprake meer van een kern die diep verankerd ligt in de persoonlijkheid. De opvattingen over wat elk individu nu werkelijk is, worden nog veel onthutsender dan het idee over de sociale rollen die elk mens speelt en waar niets anders achter schuilt dan imitatie. Het centrum van de persoonlijkheid is een gapend gat, een holle ruimte (Sartre ). Die leegte moet door mensen zelf worden opgevuld, door ieder op zijn eigen wijze. Een mens is eigenlijk een project in uitvoering; dat wil zeggen dat een mens zichzelf ontwikkelt binnen de grenzen van zijn eigen mogelijkheden. Die mogelijkheden dient hij zelf te onderzoeken. 3.5 De Big Five Als blijkt dat er weinig houvast te vinden is in het karakter van de mens, staat de psychologie voor een lastige taak. Waar heeft ze het nu eigenlijk over? Haar studieobject, de mens, is een dubbelzinnig object. Hij is niet te vatten in een persoonlijkheidsbeschrijving. Zodra zijn persoonlijkheid beschreven wordt en hij daar weet van heeft, is hij al niet meer dezelfde als daarvoor. Hij gaat er iets mee doen. Hij beschouwt het als waar, als niet waar, of als onbelangrijk en nutteloos en hij mist er iets in, namelijk zijn ware aard. De persoonlijkheidspsychologie zal dan ook volgens de opvattingen uit de jaren zestig nooit het antwoord vinden op de vraag: Wat of wie ben ik? Toch leggen psychologen zich niet neer bij de gedachte dat zij niet meer te weten zouden komen over de individuele verschillen tussen mensen. Voor de school- en beroepskeuze, voor werving en selectie blijkt steeds weer hoe belangrijk het is om mensen te kunnen onderscheiden in zij die wel en zij die niet geschikt zijn voor specifieke opleidingen, beroepen en functies. De afgelopen decennia is er naarstig gezocht naar enig houvast op dit gebied. Voortgaand in de traditie van persoonsbeschrijvingen is onderzoek verricht naar duurzame eigenschappen waarin mensen van elkaar verschillen. Wetenschappers gaan er thans van uit dat er sprake is van een vijftal basiseigenschappen oftewel persoonlijkheidsfactoren, de zogenoemde Big Five (Bloemers & Hagedoorn, 2001). In Persoonlijke kwaliteit hanteren wij de Big Five als grondmodel voor de door ons behandelde kwaliteiten. 36 Docentenhandleiding Persoonlijke kwaliteit