2t/h GESCHIEDENIS WERKBOEK. voor de onderbouw

Transcriptie

1 2t/h GESCHIEDENIS voor de onderbouw WERKBOEK

2 Inhoud Uitleg symbolen 3 Introductie 4 1 De tijd van regenten en vorsten Oriëntatie 9 Kern 1 Handelsstad Amsterdam 10 2 Naar de Oost en de West 13 3 Een bijzondere eeuw 16 4 Een bestuur zonder vorst 19 5 Vorsten krijgen steeds meer macht 21 Onderzoek 6 Historische personen: Michiel de Ruyter 24 Afsluiting 26 2 De tijd van pruiken en revoluties Oriëntatie 29 Kern 1 Frankrijk voor de Franse Revolutie 30 2 Revolutie in Frankrijk 33 3 Gevolgen van de Franse Revolutie 36 4 Revolutie in Nederland 39 5 Slavernij in de Verenigde Staten 41 Onderzoek 6 Historische personen: Catharina de Grote 44 7 Wereldwijd: Het Mogolrijk in India 46 Afsluiting 48 3 De tijd van burgers en stoommachines Oriëntatie 51 Kern 1 Het Koninkrijk der Nederlanden 52 2 Stoommachines veranderen de samenleving 55 3 Arbeiders gaan samenwerken 58 4 Strijdbare vrouwen 61 5 De Europeanen veroveren Azië en Afrika 63 Onderzoek 6 Historische personen: Thomas Edison 66 7 Wereldwijd: Japan 68 Afsluiting 70 Project 4 Staatsinrichting Oriëntatie 73 Kern 1 Vuurwerk: verbieden of niet? 74 2 Welke partij past bij jou? 77 3 Besluiten nemen 80 Afsluiting 84 5 De tijd van wereldoorlogen Oriëntatie 87 Kern 1 Van loopgraaf naar crisis 88 2 De opkomst van Hitler 91 3 De Tweede Wereldoorlog 94 4 De moord op de Joden 96 5 Nederland bezet 99 Onderzoek 6 Historische personen: Adolf Hitler Wereldwijd: Palestina 104 Afsluiting Tijd van televisie en computer Oriëntatie 109 Kern 1 Koloniën worden zelfstandig De Koude Oorlog Steeds meer welvaart Je bent jong en je wilt wat Een multiculturele samenleving 121 Onderzoek 6 Historische personen: Nelson Mandela Wereldwijd: China 126 Afsluiting 128 Thema 7 Ziekte en genezing door de eeuwen heen Oriëntatie 131 Onderzoek 1 Oudheid en middeleeuwen De vroegmoderne tijd Op weg naar de moderne geneeskunde 140 Afsluiting 144 2

3 Uitleg symbolen Naast het Memo-handboek (HB) heb je dit Memo-werkboek (WB) ontvangen. In het WB staan de vragen en opdrachten bij het HB. Bovendien vind je in het WB bij elk hoofdstuk een planner, waarin je bijhoudt wat je moet doen en wat je klaar hebt. Hoe je met het HB en WB moet werken, staat in het HB ( Aan de slag met Memo ). We wensen je veel plezier met het maken van de vragen en opdrachten in het WB. Symbolen In het WB staan soms symbolen in de kantlijn. Die betekenen het volgende: e Computervraag. Voor deze vraag ga je naar het epack of je zoekt het antwoord op het internet. G Groepsvraag. Deze vraag maak je samen met één of meer andere leerlingen. de samenstellers Colofon Ontwerp omslag Studio Beet, Amsterdam Ontwerp binnenwerk Uitgeverij Malmberg i.s.m. één Ontwerpers, s-hertogenbosch Opmaak Studio Imago, Amersfoort Cartografie Yde Bouma, Leusden; Van Oort redactie en kartografie, Almere; Van Dijk vormgeving en kartografie, Leusden; Rerink kartografie & vormgeving, Eindhoven Fotoverwerving Uitgeverij Malmberg Bronvermelding foto s Omslag: Getty Images, Martyn Barnwell/Alamy, Roger Viollet, WoodyStock/Alamy Binnenwerk: Akg Images; Akg images/anp; Amsterdams Historisch Museum; Atlas van Stolk; Bettmann/Corbis; Bildarchiv Monheim GmbH/Alamy, Harry French/ Chapman & Hall, Londen (1870), met dank aan Art Knowledge News; Bildarchiv Steffens/Ralph Rainer Steffens/Bridgeman Art Library; Bridgeman Art Library; Interfoto Pressebildagentur/Alamy; Javier Larrea/AGE fotostock/anp; Library of Congress USA; Museum of London; Paleis Het Loo, Apeldoorn; Philips Company Archives; Private Collection/Bridgeman Art Library; Robert Harding Picture Library Ltd./Alamy; Ron Giling/Lineair; Zeeuws Archief/Zeeuws Genootschap/Zelandia Illustrata deel I nr ANP/Spaarnestad Photo; Berlinda van Dam/ANP Photo; Dennis MacDonald/Alamy; EbbW Vale Works; Frans van der Linde/ANP Photo; Gelders Archief; Heinrich Hoffmann/Timepix/Time Life Pictures/Getty Images; Keystone/Getty Images; L. Jordaan/Collectie Klaas Kornaat; Museum voor Communicatie; NIOD; Peter Essick/Aurora Photos/Corbis; Philip Littleton/AFP/ANP Photo; Pieter van Rijnbach/Beeldenstorm; Reid, Geleijnse & Van Tol/Uitgeverij Catullus; Spaarnestad Photo; Thomas Schlijper/Hollandse Hoogte; Uitgeverij Big Balloon codenummer ISBN: Derde druk, eerste oplage. Het is de uitgever, ondanks vele inspanningen, niet gelukt alle rechthebbenden te achterhalen. Denkt men rechthebbende te zijn, dan kan men zich wenden tot de uitgever. Malmberg s-hertogenbosch 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Het is de uitgever, ondanks vele inspanningen, niet gelukt alle rechthebbenden te achterhalen. Denkt men rechthebbende te zijn, dan kan men zich wenden tot de uitgever. 3

4 introductie i Van jagers en boeren naar G De teksten en kaarten op deze bladzijden horen bij de eerste vijf tijdvakken, net als de afbeeldingen en samenvattingen in het HB. 1 Je gaat een schema invullen op bladzijde 6 van het WB. Daarvoor lees je eerst de samenvattingen van de vijf eerste tijdvakken op bladzijde 6-9 van het HB. Daarna bekijk je de afbeeldingen in het HB en de kaarten in het WB. Ten slotte lees je de schriftelijke bronnen die op deze bladzijde staan. Zet in het schema: welke bronnen bij welk tijdvak horen. Leg per bron kort uit waarom die bij het tijdvak hoort. in de laatste kolom bij welk onderdeel van de tijdbalk in het HB de schriftelijke bron in het WB hoort. Hier zou je bijvoorbeeld kunnen invullen ontstaan en verspreiding van de islam. Een Engelsman in Antwerpen We hebben hier een vreselijke beweging gehad; alle kerken, kapellen en godshuizen zijn aangetast; niets daarbinnen is heel gelaten, maar alles is gebroken en vernield; en dat op zo n manier en door zo weinig lieden, dat het wonderlijk is om te horen. Gisterenavond om vijf uur begon het in de grote kerk. De priesters wilden juist met een viering beginnen, toen er enigen eerst maar een troepje jongens psalmen begonnen te zingen. Om zes uur verhieven zij zich en raakten zij in beweging. Het beeld van Maria, dat vorige week nog was rondgedragen, moest het als eerste ontgelden. Zij vernielden het geheel, evenals haar kapel, en daarna verwoesten zij de rest van de kerk. bron B Niet werken op zondag In de Bijbel staat dat de zondag een rustdag is. Daarom bepaal ik dat er op zondag geen herendiensten mogen worden verricht. Ook mogen de mannen geen boerenarbeid doen, zoals het verzorgen van de wijnstokken, het ploegen van de akkers, het oogsten van het graan en het maaien van hooi. Ook zullen zij niet in de tuin werken. Voor de volgende herendiensten wordt een uitzondering gemaakt: het vervoeren van voedsel en het vervoeren van goederen voor het leger. Ook is het toegestaan het lijk van een heer naar zijn graf te dragen. bron C Ziekte en honger In die tijd heerste in Italië een besmettelijke ziekte. De ziekte verspreidde zich het snelst in Rome, omdat die stad dichtbevolkt was en hier bovendien mensen kwamen van over de hele wereld. De sterfte was groot, zowel onder de mensen als onder de lastdieren. Daarom verhuisde keizer Commodus op advies van zijn artsen naar Laurentum. Men dacht dat het klimaat in Laurentum gezonder was, omdat het er koeler was door de schaduw van de uitgestrekte laurierbossen. Men zei ook dat de besmetting in Laurentum niet tot de ziekte leidde door de welriekende geur van de laurierolie. In dezelfde tijd was er hongersnood. De schuld daarvan kreeg Cleander, een vriend van de keizer. Hij kocht met zijn kapitaal een enorme voorraad graan op en liet dat in pakhuizen opslaan. Hij deed dat om het volk achter zich te krijgen. Er was immers door zijn opkoopactie voor de mensen nauwelijks iets te eten. Als hij nu royaal graan zou uitdelen, zouden de mensen van hem afhankelijk worden en hem steunen. bron A Leven in de Sahara Een paar honderd jaar nadat ze waren begonnen planten te verbouwen, gingen de boeren ook beesten temmen. De eerste runderen zijn waarschijnlijk in Noord-Afrika getemd. Ze waren vooral bedoeld voor moeilijke tijden, als er weinig regen viel. De runderen werden niet zozeer gehouden voor het vlees, maar meer voor hun melk en bloed. Dat bloed tapten herders van tijd tot tijd af. Daardoor konden ze het hele jaar in de steeds droger wordende Sahara blijven. bron D Wassen en kaarden Wol en laken werden vooral bewerkt door vrouwen: de wasvrouwen (die de wol ontvetten), de kamsters, de spinsters, de nopsters (die oneffenheden uit het laken haalden) en de kaardsters die de losse draadjes verwijderden). Toch hadden deze vrouwen geen eigen gilde. bron E 4

5

6 introductie i ontdekkers en hervormers schema Tijdvak Afbeelding uit het HB Kaartje uit het WB Schriftelijke bron uit het WB Tijd van jagers en boeren Bijbehorende onderdeel van de tijdbalk in het HB Tijd van Grieken en Romeinen Tijd van monniken en ridders Tijd van steden en staten Tijd van ontdekkers en hervormers 6

7 2 Je kunt de geschiedenis op verschillenden manieren indelen. In deel 1 van Memo heb je al kennisgemaakt met perioden en tijdvakken. a Gebruik de tijdbalk en de samenvattingen in het HB. Welke twee tijdvakken vallen precies samen met bepaalde perioden uit de geschiedenis? b Welke twee tijdvakken vallen binnen de middeleeuwen? c Welke periode begint met de tijd van ontdekkers en hervormers? 3 Er is nog een andere manier van indelen van de geschiedenis, namelijk die in samenlevingstypen. Daarbij let je vooral op het voornaamste middel van bestaan in een periode. a Welk samenlevingstype ontstaat in de oudheid, verdwijnt weer in Europa en komt terug in de middeleeuwen? b Welke bestaansmiddelen zijn belangrijk in dat samenlevingstype? Er zijn meerdere antwoorden goed. nijverheid/ambachten jagen handel landbouw verzamelen 4 a Noteer in het schema hieronder per tijdvak wat volgens jou de belangrijkste gebeurtenis, ontwikkeling of verandering was in dat tijdvak. Gebruik daarbij weer de samenvattingen en de tijdbalk in het HB. Vul de antwoorden met potlood in. Maak het eerste deel van deze opdracht alleen. b G Vergelijk jouw antwoorden met die van je buurman of buurvrouw. Vul nu samen het schema opnieuw in met de keuze die jullie samen hebben gemaakt. Je moet het dus eerst eens zijn voordat je het definitieve antwoord met pen opschrijft. schema Tijdvak Tijd van jagers en boeren Belangrijkste ontwikkeling Tijd van Grieken en Romeinen Tijd van monniken en ridders Tijd van steden en staten Tijd van ontdekkers en hervormers 7

8 1 De tijd van regenten en vorsten Planner Oriëntatie Te doen Te doen datum klaar Datum klaar Score Oriëntatie op de tijd van regenten en vorsten Kern 1 Handelsstad Amsterdam 2 Naar de Oost en de West 3 Een bijzondere eeuw 4 Een bestuur zonder vorst 5 Vorsten krijgen steeds meer macht Afsluiting e e Samenvatter Adviestoets Remediërende lesstof e e Computerlessen kern Computerles vaardigheden Extra lesstof 6 Historische personen: Michiel de Ruyter e Computerlessen onderzoek Plus lesstof e Onderzoekslessen Eindtoets e Toets hoofdstuk 1 In deze planner kun je het werk voor dit hoofdstuk plannen. Vul de planner in overleg met je docent in. Ga als volgt te werk: 1 Zet een vinkje bij de onderdelen die je van je docent moet doen. De Oriëntatie en Kern zijn verplicht. Met de Computerles kern kun je alle kernstof nog eens oefenen. Met de Computerles vaardigheden kun je vaardigheid uit het hoofdstuk nog eens oefenen. 2 In de kolom Datum klaar kun je invullen wanneer je de paragraaf af hebt of af moet hebben. Vergeet de samenvatters bij de kernparagrafen niet. 3 In de kolom Score kun je de score voor de oefentoetsen invullen. 4 Als je een computerles of onderzoeksles hebt gemaakt, kun je ook in de kolom Score je score invullen.

9 oriëntatie HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten Oriëntatieopdrachten woordweb Gouden Eeuw 1 Bekijk de wereldkaart uit 1662 en de satellietfoto van de aarde op bladzijde 10 en 11 in het HB. a Noem twee overeenkomsten tussen de kaart en de foto. Gouden Eeuw b Noem twee verschillen tussen de kaart en de foto. 2 In 1662 maakte de Nederlander Joan Blaeu (spreek uit als Blauw ) de wereldkaart uit de Atlas Major. De atlas had bijna 600 kaarten en was erg beroemd. De kennis over de wereld van toen was erin terug te vinden. Handelaren uit de zeventiende eeuw waren blij met deze atlas. Leg uit waarom. De tijd van regenten en vorsten Dit hoofdstuk gaat over de zeventiende eeuw. Deze eeuw staat ook wel bekend als de tijd van regenten en vorsten. In dit hoofdstuk leer je hoe de wereldeconomie ontstond. Verder bekijk je waarom deze eeuw voor Nederland een Gouden Eeuw was. Ten slotte leer je hoe sommige Europese landen werden bestuurd: door absolute vorsten. 3 G De Gouden Eeuw was erg belangrijk voor de Nederlandse geschiedenis. Maar wat was de Gouden Eeuw nu eigenlijk? En waar denk jij aan bij het begrip Gouden Eeuw? In tweetallen ga je dit bedenken. Rechtsboven staat een woordweb met het begrip Gouden Eeuw. Schrijf in een van de vakjes eromheen een woord dat je bij het begrip Gouden Eeuw vindt passen. Als je het moeilijk vindt, mag je alvast door het hoofdstuk bladeren. Daarna schrijft je buurman of buurvrouw in een ander vakje een woord dat met de Gouden Eeuw te maken heeft. Dit doe je net zolang tot alle vakjes ingevuld zijn. 4 De zeventiende eeuw was voor Nederland een belangrijke periode: een Gouden Eeuw. Er zijn natuurlijk nog veel meer belangrijke perioden en gebeurtenissen geweest in de geschiedenis. Zet de onderstaande gebeurtenissen bij het goede jaartal in WB bron 1. Let op! Een aantal gebeurtenissen vind je terug in de Introductie in het HB. Columbus ontdekt Amerika. Nederlandse gewesten komen in opstand tegen de Spaanse koning. Joan Blaeu maakt de Atlas Major. Luther komt in opstand tegen de Kerk. Historisch denken In de tijd plaatsen Een historicus wil het verleden begrijpen. Om dat goed te kunnen doen, moet je uitzoeken in welke volgorde dingen zijn gebeurd. De ene gebeurtenis kan namelijk de oorzaak zijn van de andere. Daarom doen historici veel moeite om precies uit te zoeken wanneer iets gebeurde. Dat wordt ook wel in de tijd plaatsen, of dateren genoemd. Bij het in de tijd plaatsen moet je je een aantal vragen stellen: Vond de gebeurtenis voor of na Christus plaats? In welke periode vond de gebeurtenis plaats (prehistorie, oudheid, middeleeuwen, vroegmoderne tijd of moderne tijd)? In welk tijdvak vond de gebeurtenis plaats? Welke jaartallen horen daarbij? In paragraaf 5 lees je hoe je iets in de tijd kunt plaatsen. bron 1 Tijdbalk

10 kern 1 Handelsstad Amsterdam Ontdekken Ontwerp een kaart van de wereldhandel In deze opdracht ga je kijken hoe de wereldhandel er in de zeventiende eeuw uitzag. Je gaat een kaart tekenen waarin de handelsroutes van de Republiek staan. Ook teken je op de kaart welke producten er werden verkocht. Om dit goed te kunnen doen, maak je eerst vraag 1 t/m 4. 1 Bekijk WB bron 1 en lees de leertekst. In WB bron 1 staan de Sonttabellen. De Sont is een zeestraat tussen de Noordzee en de Oostzee in het noorden van Europa. Amsterdam verdiende veel geld met de Oostzeevaart. a Welke producten werden er naar Amsterdam gebracht? hout haring graan zout b Welke producten werden er naar het Oostzeegebied gebracht? 2 Lees WB bron 2. a Welke spullen werden er vanuit Amsterdam naar (West-) Afrika gebracht? b Wat werd er van (West-)Afrika naar Amerika gebracht? c Wat werd er van Amerika naar Amsterdam gebracht? 3 Vul het schema in met behulp van HB bron 4, de leertekst én de antwoorden op vraag 1 en 2. Welke producten kwamen uit de verschillende werelddelen? 4 Amsterdam was een belangrijke stapelmarkt. Bekijk het schema van vraag 3. Welk product kon niet lang opgestapeld worden? Licht je antwoord toe. 5 Teken met behulp van de antwoorden op vraag 1 t/m 4 de verschillende Nederlandse handelsroutes. Zo krijg je een kaart van de wereldhandel. Doe dat in WB bron 3 op de volgende manier: Teken eerst de routes vanuit Amsterdam naar het Oostzeegebied, (West-)Afrika, Azië (Oost-Indië) en Amerika (West-Indië). Teken daarna de routes naar Amsterdam vanuit de verschillende werelddelen. Geef met symbolen aan welke producten er werden vervoerd op de verschillende routes. Geef met pijlen de richting aan waarin de Nederlandse schepen voeren. Zet de symbolen in een legenda. HB H1 1 Leertekst Oostwaarts Westwaarts zout haring geweven rogge tarwe stoffen bron 1 De Sonttabellen. Goederen die met Hollandse schepen door de Sont zijn vervoerd. De getallen zijn in duizenden lasten (een last is een gewichtseenheid, net als kilo). De geweven stoffen per duizend stuks. schema bij vraag 3 Driehoekshandel De kapiteins uit Amsterdam kochten slaven bij de forten in West-Afrika. Ze betaalden met wapens en ijzer. Na aankoop werden de slaven opgesloten. Voor het vertrek naar Amerika werden de slaven gebrandmerkt. Na aankomst in Amerika moesten de slaven op het land werken. De schepen gingen weer terug naar Amsterdam. Ze vervoerden producten als suiker en cacao. bron 2 Europa Amerika Azië Afrika 10

11 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten Verwerken 6 Waarom ontstond er een wereldeconomie? Er zijn twee antwoorden goed. Door de ontdekkingsreizen waren er nieuwe handelsgebieden ontdekt. Het bestuur van de Republiek had dat besloten. Er werden bedrijven opgericht. Er waren veel mensen over de hele wereld die nieuwe producten wilden kopen. 7 Welke woorden passen bij handelskapitalisme? Er zijn twee antwoorden goed. nijverheid winst landbouw kooplieden 8 Zet de onderstaande gebeurtenissen over de geschiedenis van Amsterdam bij het goede jaartal in het schema. Gebruik hiervoor de tekst en bronnen uit het HB. Joan Blaeu maakt de Atlas Major de Hanze ontstaat Antwerpen wordt door de Spanjaarden veroverd de grachtengordel wordt aangelegd opening van de Amsterdamse koopmansbeurs. Jaartal Gebeurtenis e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra In de zeventiende eeuw groeide de bevolking van Amsterdam erg hard. Daarom werd de grachtengordel aangelegd. Er was bovendien te weinig landbouwgrond om voor iedereen genoeg voedsel te verbouwen. In 1607 besloot een groep Amsterdamse kooplieden om daarom zelf maar landbouwgrond te maken. Dit deden ze door meren droog te malen met molens. De Beemster in Noord-Holland is hiervan het bekendste voorbeeld. In 1612 lukte het om van de Beemster land te maken. Republiek Amerika West-Indië West-Afrika Afrika Oost-Indië Kaap de Goede Hoop bron 3 Een kaart van de wereldhandel. 11

12 kern 10 Zet de woorden over de grachtengordel en de Beemster in de juiste kolom. Gebruik Ontdekken in het HB en WB bron 4. kaas Keizersgracht huizen meer Grachtengordel Beemster 11 e Ook de huidige burgemeester van Amsterdam woont aan een gracht in de grachtengordel: de Herengracht. Zoek op het internet de naam van het huis waar de Amsterdamse burgemeester woont. bron 4 Een kaart uit 1607 van de Beemster vóór de drooglegging. 12

13 kern HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 2 Naar de Oost en de West Ontdekken Vaar je mee op een VOC-schip? In de zeventiende eeuw gingen veel Nederlandse schepen naar Azië. Ze gingen daar handeldrijven. Voor de schepen waren altijd veel matrozen nodig. Wat zou jij hebben gedaan? Zou je ook als matroos mee zijn gegaan naar Azië? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet je eerst weten hoe het leven op een VOC-schip was. 3 Lees Ontdekken in het HB. Noem twee nadelen van een VOC-reis. 4 G Maak deze vraag in tweetallen. Bekijk HB bron 5. a Wat voor werk deden de matrozen aan boord van een VOC-schip? Vul deze taken in op WB bron 5. b Welke activiteiten zouden er nog meer te doen zijn op een VOC-schip? Bedenk er twee. 1 Lees de leertekst. a Wat betekent de afkorting VOC? b In welk tijdvak zijn de Nederlanders begonnen met de handel op Oost-Azië? Kijk hiervoor eventueel in Introductie in het HB. 5 Bekijk WB bron 6. Deze bron geeft informatie over het eten en drinken van de matrozen aan boord. a Waarom was het eten op een VOC-schip niet gezond? b Waarom was het drinken op een VOC-schip gevaarlijk? 2 Lees de leertekst en bekijk HB bron 6. a Met welke handel verdiende de VOC veel geld? b Hoe kun je zien dat de VOC veel geld verdiende? Er zijn meer antwoorden goed. De VOC-koopman heeft mooie, dure kleren aan. De VOC-koopman was getrouwd. De VOC-koopman kon een schilderij van zichzelf laten maken. De VOC-koopman heeft mensen in dienst. 6 Bekijk HB bron 5 en WB bron 7. Hadden de matrozen een goede slaapplaats? Licht je antwoord toe. bron 5 Aan boord van een VOC-schip. 13

14 kern 7 Lees WB bron 8. Welke twee redenen hadden mensen om mee op reis te gaan met de VOC? 9 Bekijk het schema van vraag 8 nog eens. Wat zou jij hebben gedaan? Zou je als matroos zijn meegegaan op een VOCschip? Maak je keuze. Geef hiervoor minstens twee redenen. 8 Vul met de antwoorden van vraag 2 t/m 6 het onderstaande schema in over het leven op een VOC-schip. Voordelen Nadelen HB H1 2 Leertekst Verwerken 10 De WIC hield zich bezig met slavenhandel. Waarom? 11 De VOC en de WIC speelden een belangrijke rol in de wereldeconomie. Ze handelden allebei in andere producten. Zet de volgende producten in de juiste kolom: peper tabak slaven nootmuskaat rietsuiker kruidnagelen. VOC WIC bron 6 Het menu van de matrozen. bron 7 De koebrug. Hier sliepen de matrozen. De hoogte was maximaal 1,20 meter. Matrozen Veel matrozen aan boord van een VOC-schip waren arm. Ze hadden vaak geen werk. Anderen hadden geen ouders meer. Ze waren wees. Door mee te gaan met de VOC konden ze geld verdienen. De VOC gaf ze salaris en een avontuurlijke reis! bron 8 14

15 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 12 Bekijk HB bron 7. Streep de foute antwoorden door. De VOC WIC hield zich bezig met slavenhandel. De slaven werden in Afrika Amerika gevangengenomen. De slaven werkten op plantages waar onder andere peper rietsuiker werd verbouwd. 13 Zet de gebeurtenissen uit paragraaf 2 in de juiste tijdsvolgorde. A De WIC wordt opgericht. B Hugo de Groot schrijft het boek De vrije zee. C Er worden compagnieën opgericht. D De VOC wordt opgericht. E Piet Hein verovert de Zilvervloot. De juiste tijdsvolgorde is: 14 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra Hugo de Groot ( ) was een belangrijke Nederlandse geleerde uit de zeventiende eeuw. Hij was erg slim. Zo ging hij al op zijn elfde studeren aan de universiteit in Leiden! Hij schreef boeken over heel veel verschillende onderwerpen. Zo schreef hij over godsdienst, geschiedenis en rechten. Een van zijn boeken ging over het goed laten werken van de wereldeconomie. 16 e De meeste mensen kennen Hugo de Groot van zijn ontsnapping uit Slot Loevestein in een boekenkist. Sinds 1619 zat hij namelijk gevangen in dit kasteel. Hij werd beschuldigd van landverraad. In de gevangenis kreeg Hugo de Groot vaak een grote kist vol boeken. Hij las ze, stuurde ze weer terug en kreeg daarna weer nieuwe boeken. In 1621 kroop hij zelf in de kist en vluchtte. Zoek op het internet wie de ontsnapping uit Slot Loevestein bedacht. 17 a Zoek de volgende woorden op in de woordzoeker van WB bron 10. Let op: de woorden kunnen ook schuin staan of achterstevoren. Sommige letters worden twee- of driemaal gebruikt. Hugo de Groot Indië handel slaven VOC vrije zee WIC peper suiker Zilvervloot kaapvaart Amerika cacao Azië geld tabak Elmina fort zee rijk. b Als je de puzzel hebt gemaakt, houd je een aantal letters over. Met deze letters kun je een woord maken dat met deze paragraaf te maken heeft. Let op! Je hebt niet alle letters nodig en ze staan soms door elkaar. Welk woord komt er uit de overgebleven letters? 15 Lees WB bron 9. Dit is een stukje uit het boek De vrije zee. Waarom was de VOC het eens met de ideeën van Hugo de Groot? H V R IJ E Z E E P G Z E U W E W I C R E E I I E G V L N D E P L L Z C O O N D O M E D V A T I C D I Z D R X E K S L A V E N F P C R De vrije zee Mijn doel is kort en duidelijk uit te leggen dat de Nederlanders het recht hebben om naar Oost-Indië te varen. Daar mogen ze zich bezighouden met handel drijven. Elk land is vrij om te reizen naar een ander land en daar handel mee te drijven. Naar: Hugo de Groot, De vrije zee (1609). I U T D Y A G O O A V R I A Z H Z I R E C L E K B E R IJ K T O A O M E A E L M I N A O O A R K A A P V A A R T bron 9 bron 10 Woordzoeker. 15

16 kern 3 Een bijzondere eeuw Ontdekken Onderzoek: Kunstenaars in de Gouden Eeuw In de Gouden Eeuw leefden en werkten er veel kunstenaars in de Republiek. Maar waarom waren er zo veel kunstenaars in de Republiek? In deze opdracht ga je dat onderzoeken met behulp van het onderstaande stappenplan. STAP 1: ORIËNTATIE OP HET ONDERWERP 1 Wat weet je al over het onderwerp? Welke twee mannen waren Nederlandse kunstenaars uit de Gouden Eeuw? Hugo de Groot Johannes Vermeer Jan Steen Piet Hein STAP 2: VRAAG FORMULEREN G De vraag die je in tweetallen gaat onderzoeken is: waarom waren er zo veel kunstenaars in de Republiek in de zeventiende eeuw? Je onderzoekt twee belangrijke dingen: 1 Wat werd er op de schilderijen afgebeeld? 2 Wie betaalden de kunstenaars? STAP 3: PLANNEN Schrijf op wanneer je het onderzoek klaar moet hebben. 3 Het is soms moeilijk om bij elk onderzoek bronnen te vinden. Zo kan het bij deelvraag 2 van dit onderzoek moeilijk zijn om bronnen te vinden. Waarom? Veel schilderijen werden niet betaald. Er is niet altijd opgeschreven wie de schilderijen betaalden. De schilderijen waren vaak erg duur. De schilders kregen geen geld voor hun schilderijen. De informatie voor je onderzoek vind je in deze paragraaf. Je moet de leertekst en de bronnen in het HB en WB gebruiken. 4 Welke bronnen geven antwoord op welke vraag? a Zet in de onderstaande tabel een kruisje in de goede kolom. Bron 1) Wat werd op de schilderijen afgebeeld? 2) Wie betaalden de kunstenaars? HB bron 9 HB bron 10 WB bron 11 WB bron 12 WB bron 13 b Waar zou je nog meer informatie over de onderzoeksvraag en de deelvragen kunnen vinden? STAP 4: INFORMATIE VERZAMELEN Om onderzoek te kunnen doen, moet je informatie hebben. Zoals je weet, noemen we deze informatie bij het vak geschiedenis bronnen. Er zijn twee soorten bronnen: geschreven en ongeschreven bronnen. 2 Geef van de volgende bronnen aan of het geschreven of ongeschreven bronnen zijn: HB bron 9: HB bron 10: WB bron 11: WB bron 12: STAP 5: INFORMATIE VERWERKEN 5 Bekijk HB bron 9 en lees WB bron 11. De Nachtwacht was een schuttersstuk. a Wat is een schuttersstuk? b Leg uit dat de titel van het schilderij goed gekozen is. Schutterij De schutterij was een vereniging van mannen die was opgericht om het stadsbestuur te helpen bij het neerslaan van een oproer. Verder moesten schutters overdag en s nachts de stad bewaken. Schutterijen hielden schietwedstrijden, liepen mee in optochten en konden worden opgeroepen voor het leger. Het woord schutterij is afgeleid van schutteren, wat beschermen betekent. bron 11 16

17 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 6 Lees WB bron 12 en in de leertekst Gouden Eeuw. a Leg uit dat De Nachtwacht goed past bij de kunst in de Republiek. schema: Kunst in de republiek Soort schilderij Voorbeeld b De Spaanse schilder Diego Velasquez ( ) maakte veel beroemde schilderijen. Een van deze schilderijen had als titel Christus bij Martha en Maria. Leg uit dat zo n schilderij niet zo snel in de Republiek zou zijn gemaakt. Opdrachtgevers 9 Geef nu antwoord op de onderzoeksvraag: Waarom waren er zo veel kunstenaars in de Republiek in de zeventiende eeuw? c Waarom hadden kunstenaars in de Republiek geen kerkelijke en koninklijke opdrachtgevers? Er zijn meer antwoorden goed. De Nederlandse koninklijke familie was niet zo rijk. Door de Opstand had Nederland geen koning meer. In protestantse kerken hingen geen kunstwerken. Nederlandse schilders werkten nooit in opdracht. 7 Bekijk HB bron 10 en WB bron 13. Wat zie je op deze schilderijen afgebeeld? HB bron 10: WB bron 13: STAP 7: PRESENTEREN Lever de antwoorden op de vragen van stap 6 in bij je docent. 10 Je hebt het onderzoek in tweetallen gedaan. Schrijf op wat goed ging en wat niet goed ging. Wat zou je de volgende keer anders doen? STAP 6: VRAAG BEANTWOORDEN 8 Jullie gaan nu antwoord geven op de deelvragen die jullie bij stap 2 hebben gekregen. Jullie vullen het schema in met behulp van de bronnen in het HB en WB en de antwoorden bij stap 5. HB H1 3 Leertekst Kunst in opdracht In de meeste Europese landen kregen kunstenaars opdrachten van de (katholieke) Kerk, koninklijke families en mensen van hoge adel. Kunstenaars in de Republiek hadden zulke opdrachtgevers niet. Zij maakten schilderijen voor rijke burgers. Als teken van rijkdom en macht hingen rijke burgers schilderijen in hun woonkamer op. Plaatselijke organisaties als schutterijen bestelden groepsportretten. bron 12 bron 13 Riviergezicht bij winter, een schilderij van Aert van der Neer. 17

18 kern Verwerken 11 Deze paragraaf gaat over de Gouden Eeuw. a Wanneer was de Gouden Eeuw? b De volgende woorden hebben te maken met de Gouden Eeuw. Zet ze in de juiste kolom. Johannes Vermeer slingeruurwerk geld verdienen economische bloei Jacob Cats Spinoza. Welvaart Kunst Wetenschap 12 Bekijk WB bron 14. Op het vel papier aan de schoorsteen staat: Zoals de ouden zongen, zo piepen de jongen. Dat is een spreuk van Jacob Cats. De kinderen op de voorgrond drinken wijn en de jongen links op het schilderij rookt een pijp. a Leg in je eigen woorden dit spreekwoord uit. Extra 14 In de zeventiende eeuw was er een wetenschappelijke revolutie: er werden veel wetenschappelijke ontdekkingen gedaan. Veel van deze ontdekkingen gingen over: de macht van de Kerk nieuwe landen die werden ontdekt hoe mensen dachten over zichzelf allerlei wetmatigheden in de natuur 15 Lees WB bron 15. a Welke zinnen passen bij Christiaan Huygens? b Christiaan Huygens was een beroemde dichter. Christiaan Huygens wilde zijn kennis uitproberen. Christiaan Huygens leefde in de Gouden Eeuw. Christiaan Huygens wilde politicus worden. Leg uit dat Christiaan Huygens een goed voorbeeld was van een wetenschapper uit de zeventiende eeuw. b Wat vond Steen van de opvoeding van de kinderen? Leg je antwoord uit. 16 Bekijk HB bron 11. Hoe kun je zien dat de rooms-katholieke Kerk de ontdekking van Galilei niet goed vond? 13 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. 17 Spinoza was een belangrijke geleerde uit de Republiek. Streep in de zinnen steeds de foute woorden door. Spinoza was een wiskundige filosoof. Spinoza geloofde wel niet dat God wonderen kon verrichten. 18 Bekijk HB bron 12. Leg uit dat deze bron past bij de wetenschappelijke revolutie. 18 bron 14 Het vrolijke huisgezin. Een schilderij van Jan Steen uit Christiaan Huygens Christiaan Huygens werd in 1629 in Den Haag geboren als tweede zoon van Constantijn Huygens, een beroemde Nederlandse dichter. Zijn vader had voor hem een carrière als diplomaat in gedachten. Maar Christiaan knutselde op school het liefst met molentjes. Ook zette hij zelfbedachte machientjes in elkaar. Hij vond het belangrijk om zelf te experimenteren. Hij keek nauwkeurig naar wat er gebeurde. Vervolgens beschreef hij waarom het zo gebeurde en daarna controleerde hij het. bron 15

19 kern HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 4 Een bestuur zonder vorst Ontdekken De dood van Van Oldenbarnevelt en het bestuur in de Republiek De onthoofding van Van Oldenbarnevelt was het resultaat van een ruzie tussen prins Maurits en Van Oldenbarnevelt. Om de ruzie tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt te begrijpen, moet je weten hoe de Republiek werd bestuurd. In deze opdracht ga je dat onderzoeken en in een schema zetten. 1 Lees Ontdekken in het HB en WB bron 16. a Wat was de functie van Van Oldenbarnevelt? b Wat was de functie van Maurits? 2 In de Staten-Generaal kwamen vertegenwoordigers van de zeven gewesten bij elkaar om te praten over belangrijke zaken die ze niet alleen konden regelen. Welke twee zaken zouden ze hier hebben besproken? buitenlandse politiek algemeen bestuur van de gewesten zorg voor de armen rechtspraak leger en vloot 3 Bekijk WB bron 17. De gewesten werden bestuurd door de Gewestelijke Staten. Welke gewesten hoorden bij de Republiek? Van Oldenbarnevelt en Maurits Johan van Oldenbarnevelt ( ) was de belangrijkste adviseur van het gewest Holland. Als raadpensionaris was hij een soort minister van Buitenlandse Zaken. Hij werkte jarenlang samen met prins Maurits ( ). Maurits was opperbevelhebber van het leger en de vloot. bron 16 4 Vul WB bron 18 in. Gebruik de volgende woorden in je schema: raadpensionaris stadhouder Staten-Generaal Gewestelijke Staten. 5 Maurits en Van Oldenbarnevelt speelden een belangrijke rol in het bestuur van de Republiek. Ze kregen tijdens de Tachtigjarige Oorlog ruzie met elkaar. Lees WB bron 19. a Waarom vond Maurits de wapenstilstand geen goed idee? b Het volk wilde geen wapenstilstand. Hij vond een wapenstilstand een vernedering. Hij wilde veel geld verdienen aan de oorlog. Hij was legerleider en wilde zijn macht niet kwijt. Leg uit dat de ruzie tussen Van Oldenbarnevelt en Maurits iets te maken heeft met de manier waarop de Republiek werd bestuurd. Gebruik in je antwoord de functies die beide mannen hadden. HB H1 4 Leertekst Stemhebbend gewest GRONINGEN Veroverd gebied Leeuwarden Groningen FRIESLAND Assen Enkhuizen Hoorn DRENTHE Zwolle Haarlem Amsterdam OVERIJSSEL Den Haag Utrecht Delft UTRECHT Arnhem Middelburg Den Bosch ZEELAND Venlo STAATS-VLAANDEREN Antwerpen STAATS-LIMBURG Maastricht Brussel 0 50km HOLLAND STAATS-BRABANT GELDERLAND bron 17 De Republiek. benoemt afgevaardigden benoemt bron 18 Het bestuur in de Republiek. 19

20 kern Verwerken 6 Welke taken hoorden bij de Gewestelijke Staten? Er zijn meer antwoorden goed. buitenlandse politiek defensie wetgeving belastingen rechtspraak 7 Bekijk WB bron 20. De Republiek werd bestuurd door regenten. Leg uit dat weinig mensen zich bezighielden met het bestuur in de Republiek. 8 Lees WB bron 21. Leg uit dat geld erg belangrijk was voor de regentenfamilies in de Republiek. 11 Bekijk HB bron 16. a Hoe kun je zien dat de Statenbijbel erg belangrijk was in de Republiek? b Streep de foute woorden door. De Statenbijbel is gemaakt door katholieken protestanten. Het boekwerk is geschreven in het Nederlands Hebreeuws. 12 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra 13 Bekijk HB bron 14 en 15. a Hoe kun je zien dat de regenten zich bezighielden met armenzorg? 9 Leg met WB bron 18 en het antwoord op vraag 7 uit dat het bestuur in de Staten-Generaal niet democratisch was. 10 Vul in: De Republiek was in ontstaan. De verschillende gewesten namen in de besluiten over de verdediging van het land en de Rijke burgers bestuurden de Republiek. Zij werden genoemd. was het belangrijkste gewest van de Republiek. De raadpensionaris en de waren de belangrijkste bestuurders. Het was het belangrijkste geloof in de Republiek. Dit geloof had het voor het zeggen in ons land. b Leg uit waarom een regent zich door een kunstenaar liet afbeelden met arme mensen. 14 Bekijk WB bron 22. Op de penning staat: Voer de incomende bedelaers. In Amsterdam moest je een soort vergunning hebben om te bedelen. Leg uit waarom de bron niet goed bij de Gouden Eeuw past. Landverraad Toen Van Oldenbarnevelt een wapenstilstand sloot met Spanje, was Maurits het daar niet mee eens. De ruzie liep zo hoog op, dat Van Oldenbarnevelt werd beschuldigd van landverraad. Fatsoen koopt men bij de silversmit. Als ik geld had, had ik ook smaak. Uit: Kees Zanvliet, De 250 rijksten van de Gouden Eeuw (Amsterdam 2006) bron 21 Uitspraken van regenten. bron 19 adel en rijke kooplui winkeliers en ambachtslieden bron 20 Sociale lagen in de Republiek. loonarbeiders armen bron 22 Penning voor de bedelaars. 20

21 kern HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 5 Vorsten krijgen steeds meer macht Ontdekken Kruip in de huid van Lodewijk XIV Lodewijk XIV was van 1643 tot 1715 koning van Frankrijk. In 1643 was hij nog maar vijf jaar oud. Tot 1661 werd Frankrijk daarom bestuurd door kardinaal Mazarin. Lodewijk XIV was een bijzondere koning. Zo was hij een van de eerste koningen die alle macht had. In deze opdracht kruip je in de huid van Lodewijk XIV. Je onderzoekt met bronnen wie hij was en hoe hij op bepaalde gebeurtenissen zou hebben gereageerd. 4 Bekijk HB bron 17. Veel mensen hadden een mening over het paleis. a Hoe zou een Franse edelman hebben gereageerd op het paleis in Versailles? b Hoe zou een arme Franse boer hebben gereageerd op het paleis in Versailles? 1 Bekijk HB bron 18. Aan welke twee dingen kun je zien dat Lodewijk XIV een belangrijke koning was? Hij heeft mooie, koninklijke kleding aan. Hij kijkt streng. Zijn kroon ligt naast hem. Hij is helemaal afgebeeld, niet alleen zijn gezicht. 2 Lees Ontdekken in het HB en WB bron 23. Waarom zouden zo veel mensen s ochtends bij de koning op bezoek willen komen? Kies de twee juiste antwoorden. Ze wilden bestuurszaken met hem bespreken. Ze wilden hun trouw aan de koning tonen. Ze wilden weten of de koning goed geslapen had. Ze wilden weten welke kleren de koning aantrok. 3 Lees de leertekst. Lodewijk XIV had absolute macht. a Wat is absolute macht? b Waarom vond Lodewijk XIV dat hij recht had op absolute macht? c Wat vind jij van het paleis in Versailles? 5 Welke twee zinnen passen bij absolute vorsten, zoals Lodewijk XIV? De absolute vorsten bestuurden vanuit één punt. De adel had veel macht. Er waren legers met huursoldaten. Overal in het land golden dezelfde wetten en regels. 6 G Lodewijk XIV heeft veel meegemaakt in zijn leven. Op bladzijde 22 staan gebeurtenissen uit zijn leven. Hoe zou Lodewijk XIV hierop gereageerd hebben? Dat ga je in tweetallen aangeven. Doe dat op de volgende manier: Zet in het schema op bladzijde 22 in de derde kolom een cijfer van 5 tot +5 bij elke gebeurtenis: 5 is erg boos of verdrietig, +5 is heel erg blij. Zet in WB bron 24 de punten voor een grafiek. Verbind de punten met elkaar. Je hebt nu een levenslijn van Lodewijk XIV. HB H1 5 Leertekst De koning staat op Elke dag tussen half acht en acht uur s ochtends stond Lodewijk XIV op. Dit ging steeds op dezelfde manier en duurde een paar uur. In zijn paleis in Versailles waren er lakeien die hem wakker maakten. Anderen hielpen hem bij het aankleden. Als de koning nog op bed lag, kwamen er allerlei mensen op bezoek. In totaal wel honderd! Familieleden, ministers en andere belangrijke mensen stonden letterlijk in de rij. Het was een hele eer om bij het opstaan van de koning aanwezig te zijn. bron 23 21

22 kern Verwerken 7 Welke twee Europese landen werden in de zeventiende eeuw bestuurd door een absolute vorst? Republiek Rusland Pruisen Engeland 8 Bekijk HB bron 19 en 20. Vul in: Frederik Willem I was koning van Pruisen Zweden. Hij gaf veel geld uit aan arme mensen het leger. Peter de Grote liet zich tsaar regent noemen. Hij maakte van Oostenrijk Rusland een modern land. schema: gebeurtenissen uit het leven van Lodewijk XIV jaartal gebeurtenis cijfer 1648 Franse edelen protesteren tegen belastingverhogingen Mazarin sterft. Lodewijk XIV wordt een absoluut vorst De Franse bevolking moet allerlei belastingen betalen Lodewijk XIV maakt wetten die voor heel Frankrijk hetzelfde zijn Lodewijk XIV verklaart de oorlog aan de Republiek De oorlog met de Republiek is afgelopen. Frankrijk krijgt veel gebieden erbij Het paleis van Versailles wordt gebruikt als de plaats van waaruit Frankrijk wordt bestuurd Negentig procent van de Franse bevolking is zeer arm Welke woorden horen bij een koninkrijk en welke bij een republiek in de zeventiende eeuw? Zet ze in de juiste kolom. regenten koning Frankrijk Nederland. Koninkrijk Republiek 10 Streep de foute antwoorden door. Lodewijk XIV was een absoluut vorst. Hij wilde weinig alle macht in handen krijgen. Zo was hij niet meer afhankelijk van de adel. Hij werd ook wel de Zonnekoning Soldatenkoninggenoemd. Ook in andere Europese landen kwamen er absolute vorsten regenten. In Rusland was dat Frederik Willem Peter de Grote. Hij maakte van Rusland een machtig en modern land. Absolute vorsten regeerden vanuit verschillende plaatsen één centraal punt. Overal in het land golden dezelfde andere wetten en regels. In de tijd plaatsen Ooit moest een regisseur een stukje van een film over Julius Caesar opnieuw opnemen. Een van de spelers was namelijk vergeten zijn horloge af te doen. En in de tijd van Grieken en Romeinen waren er geen horloges. Bij geschiedenis vraag je steeds: uit welke tijd is dit? We noemen dit in de tijd plaatsen. Bij het in de tijd plaatsen stel je de volgende vragen: Vond de gebeurtenis voor of na Christus plaats? (Caesar leefde vóór Christus, maar horloge en film zijn van na Christus.) In welke periode vond de gebeurtenis plaats? (Prehistorie, oudheid, middeleeuwen, vroegmoderne tijd of moderne tijd.) In welk tijdvak vond de gebeurtenis plaats? (De film is uitgevonden in 1895; bovenstaand verhaal komt dus uit de tijd van wereldoorlogen of de tijd van televisie en computer.) Als je weet wanneer dingen gebeurden, begrijp je de geschiedenis beter. In dit hoofdstuk lees je bijvoorbeeld over de Nederlandse Gouden Eeuw. De Nederlanders waren rijk door de zeevaart naar Indië. Als je dat leest, dan weet je dat de Gouden Eeuw ná de tijd van ontdekkers en hervormers was. Want pas toen begonnen Europeanen naar Indië te varen bron 24 Levenslijn van Lodewijk XIV. 22

23 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 11 Lees In de tijd plaatsen. Hieronder staan vier zinnen. 1 Lodewijk XIV wordt de eerste absolute vorst. 2 Vorsten moeten rekening houden met de adel. 3 Zeven Nederlandse gewesten komen in opstand tegen koning Filips II. 4 Augustus wordt de eerste keizer van het Romeinse Rijk. a Deze zinnen horen bij een bepaalde periode en een bepaald tijdvak. Een van deze gebeurtenissen is van vóór Christus geboorte. Welke? Extra 13 e In Europa zijn sommige landen een republiek, andere zijn een monarchie. a Vul het onderstaande schema in. Zoek op het internet of de genoemde landen tegenwoordig nog een monarchie zijn of een republiek. Zoek ook op wie nu het staatshoofd is. b Wat is het belangrijkste verschil tussen een staatshoofd in een monarchie en in een republiek? b Bij welk tijdvak hoort deze zin? A de tijd van Grieken en Romeinen B de tijd van steden en staten C de tijd van ontdekkers en hervormers D de tijd van regenten en vorsten c Zet het antwoord van vraag b in het schema en vul de rest van het schema in. Let op! Kijk voor de perioden en tijdvakken in de Introductie in het HB. Zin Periode Tijdvak d Zet de zinnen nu in de juiste tijdsvolgorde. De juiste tijdsvolgorde is: 12 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. 1 2 c Vind jij het belangrijk of een land een monarchie is of niet? Licht je antwoord toe. Land Monarchie/republiek Staatshoofd Nederland Engeland Duitsland Verenigde Staten Frankrijk 14 In deze paragraaf stonden absolute vorsten centraal. Maak de woordpuzzel in WB bron 25 en je ontdekt een woord dat goed past bij deze paragraaf. Schrijf de woorden op de goede plaats in de puzzel. 1 Een ander woord voor koning. 2 De voornaam van de Franse koning. 3 Net als Rusland had dit land ook een absolute vorst. 4 De bijnaam van de Pruisische koning Frederik Willem I. 5 Deze groep mensen mocht alleen nog advies geven. 6 Hier had Peter de Grote geleerd voor scheepsbouwer. 7 Het tegenovergestelde van vrede. 8 Hier gaven de absolute vorsten veel geld aan uit. 9 De voornaam van de absolute vorst uit Rusland. 10 De hoofdstad van Frankrijk. Van boven naar beneden lees je het woord dat bij deze paragraaf past: bron 25 Puzzel. 23

24 onderzoek historische personen 6 Michiel de Ruyter In welke tijd leefde Michiel de Ruyter? 1 Lees HB bron 6. a Zet op de tijdbalk van WB bron 1 het geboorte- en sterftejaar van Michiel de Ruyter. b Hoe oud is Michiel de Ruyter geworden? c Tegen welke koning streed Michiel de Ruyter toen hij stierf? b Waarom voerde de Republiek veel oorlogen? c Het jaar 1672 wordt ook wel het Rampjaar genoemd? Waarom? 2 Bekijk HB bron 3 en lees WB bron 2. Tijdens het leven van Michiel de Ruyter vocht de Republiek met Engeland verschillende (zee)oorlogen uit. a Zet de onderstaande zeeslagen bij de juiste oorlog in het schema. Geef ook steeds aan of de Republiek de slag won of verloor. Slag bij Duinkerken Slag bij Plymouth Vierdaagse Zeeslag Slag bij Chatham Slag bij Schooneveld Slag bij Nieuwpoort. Wie was Michiel de Ruyter? 3 Bekijk HB bron 1. Michiel de Ruyter was in de zeventiende eeuw een machtige en rijke zeeman. a Noem twee dingen uit de bron waaruit je kunt opmaken dat Michiel de Ruyter een zeeman was. schema: De Engelse Oorlogen Engelse Oorlogen Eerste Engelse Oorlog ( ) Tweede Engelse Oorlog ( ) Zeeslag Overwinning of nederlaag Republiek b Hoe kun je zien dat Michiel de Ruyter rijk en machtig was? 4 Lees nog een keer HB bron 6. a Welke zin laat zien dat Michiel de Ruyter goed oorlog kon voeren? A Hij was een zoon van een zeeman. B Op elfjarige leeftijd mocht Michiel de Ruyter als scheepsjongen mee naar zee. C Vanaf toen kreeg hij steeds belangrijker functies op handelsschepen. D Daar werd hij benoemd tot opperbevelhebber van de oorlogsvloot Derde Engelse Oorlog ( ) bron 1 Tijdbalk Het Rampjaar In de zeventiende eeuw was de Republiek erg machtig. Veel landen waren jaloers op de macht van de Republiek. Op zee vochten Engelsen en Nederlanders verscheidene oorlogen uit. Op het land moesten de Nederlanders strijd leveren met de Fransen. In 1672 vochten Engeland en Frankrijk, samen met legers uit Duitsland, tegelijk tegen de Republiek. De Republiek leek verslagen te worden. bron

25 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten b Leg uit dat de naam van het schip van Michiel de Ruyter goed past bij het doel van zijn oorlog voeren. 8 Bekijk WB bron 4. In 2007 was er een Michiel de Ruyterherdenkingsjaar. a Waarom was er in 2007 een herdenkingsjaar voor Michiel de Ruyter? 5 Bekijk HB bron 2. De tocht naar Chatham is een belangrijke gebeurtenis uit het leven van Michiel de Ruyter. Onder zijn leiding won de Republiek van Engeland. Hoe kun je op de bron zien dat de Nederlanders het Engelse schip Royal Charles hebben veroverd? A De tocht naar Chatham werd herdacht. B Het sterfjaar van Michiel de Ruyter werd herdacht. C Het geboortejaar van Michiel de Ruyter werd herdacht. D Het begin van de Eerste Engelse Oorlog werd herdacht. b Ook tegenwoordig zien mensen Michiel de Ruyter nog als een nationale held. Noem twee voorbeelden hiervan uit WB bron 4. Meningen over Michiel de Ruyter 6 Bekijk HB bron 4 en 5. Mensen in de Republiek waren trots op Michiel de Ruyter. Hoe kun je dat aan de bronnen zien? Wat vind jij van Michiel de Ruyter? 9 Michiel de Ruyter wordt in Nederland gezien als een nationale held. Vind jij dat terecht? Licht je antwoord toe. 7 Lees WB bron 3. In de negentiende eeuw werd een lied geschreven over het leven van Michiel de Ruyter. Wat vond de schrijver van dit lied van Michiel de Ruyter? In een blauwgeruite kiel (1) In een blauw geruite kiel Draaide hij aan t grote wiel De ganse dag Maar Michieltjes jongens hart Leed ondragelijke smart A-ach, a-ach, a-ach, a-ach! (2) Als matroosje vlug en net Heeft hij voet aan boord gezet Dat hoorde zo Naar Oostinje, naar de West Jongens dat gaat opperbest Hojo, hojo, hojo, hojo! (3) Daar staat Hollands Admiraal Nu een man van vuur en staal De schrik der zee t Is een Ruyter naar den aard Glorierijk zit hij te paard Hoezee, hoezee, hoezee, hoezee! bron 3 Een kinderliedje over Michiel de Ruyter uit de negentiende eeuw, geschreven door A.L. de Rop. bron 4 Voor het Michiel de Ruyter-herdenkingsjaar 2007 werd een speciale postzegel uitgegeven met daarop het standbeeld van Michiel de Ruyter in Vlissingen. 25

26 afsluiting Afsluiting 1 Zet de volgende gebeurtenissen uit het hoofdstuk in de juiste tijdsvolgorde. A Piet Hein verovert de Zilvervloot. B Amsterdam wordt een stapelmarkt. C De VOC wordt opgericht. D Zeven Nederlandse gewesten komen in opstand tegen Spanje. E Lodewijk XIV wordt absoluut vorst in Frankrijk. De juiste tijdsvolgorde is: 2 Vul de ontbrekende woorden in het schema in. Gebruik hiervoor de tekst uit het handboek. 3 In dit hoofdstuk ging het vaak over de Nederlandse geschiedenis. Maar al eerder hebben we het in Memo gehad over de geschiedenis van Nederland. Hieronder staan vier bronnen uit de Nederlandse geschiedenis. a Bekijk WB bron 1 t/m 4. Vul daarna het onderstaande schema in. Kijk voor de tijdvakken in de Introductie in het HB. b Zet de bronnen in de juiste tijdsvolgorde. De juiste tijdsvolgorde is: 4 e Je kunt op de site de samenvatting bij dit hoofdstuk maken. schema bij vraag 2 Belangrijke ontwikkeling Er komt een wereldeconomie. Gouden Eeuw voor de Republiek. In enkele landen willen vorsten absolute macht. Samenvatting Amsterdam was sinds de zestiende eeuw een. Er werd hier veel geld verdiend met de. In de zeventiende eeuw gingen de Nederlanders nog meer handeldrijven. In 1602 werd de opgericht en in 1621 de. In de zeventiende eeuw ging het erg goed met de. Deze periode wordt ook wel de genoemd. Ons land werd in deze periode bestuurd door. Veel Europese landen werden in de zeventiende eeuw bestuurd door een vorst. In sommige landen waren er. Zij hadden alle macht. schema bij vraag 3 Bron WB bron 1 Tijdvak WB bron 2 WB bron 3 WB bron 4 26