2kgt GESCHIEDENIS WERKBOEK. voor de onderbouw

Transcriptie

1 2kgt GESCHIEDENIS voor de onderbouw WERKBOEK

2 introductie i Van jagers en boeren naar G De teksten en kaarten op deze bladzijden horen bij de eerste vijf tijdvakken, net als de afbeeldingen en samenvattingen in het HB. 1 Je gaat een schema invullen op bladzijde 6 van het WB. Daarvoor lees je eerst de samenvattingen van de vijf eerste tijdvakken op bladzijde 6-9 van het HB. Daarna bekijk je de afbeeldingen in het HB en de kaarten in het WB. Ten slotte lees je de schriftelijke bronnen die op deze bladzijde staan. In het schema vul je in welke bronnen bij welk tijdvak horen. Leg bij elke bron kort uit waarom die bij het tijdvak hoort. In de laatste kolom vul je in bij welk onderdeel van de tijdbalk in het HB de schriftelijke bron in het WB hoort. Hier zou je bijvoorbeeld kunnen invullen ontstaan en verspreiding van de islam. bron A Paniek in Rome In die tijd was er in Italië een besmettelijke ziekte. De ziekte sloeg vooral in Rome hard toe. Die stad was dichtbevolkt en er kwamen mensen van over de hele wereld. De sterfte was groot, zowel onder de mensen als onder de lastdieren. Daarom verhuisde keizer Commodus op advies van zijn artsen naar Laurentum. Men dacht dat het klimaat daar gezonder was, omdat het er koeler was door de schaduw van de uitgestrekte laurierbossen. Men zei ook dat de besmetting daar geen kans kreeg vanwege de heerlijke geur van de laurierolie. bron B Een Engelsman in Antwerpen We hebben hier een vreselijke toestand gehad. Alle beelden in kerken, kapellen en kloosters zijn kapotgeslagen en nog veel meer zijn vernield. Het gekke is dat het gebeurde door een klein groepje mensen. Gisterenavond om vijf uur begon het in de grote kerk. De priesters wilden juist met een viering beginnen, toen een troepje jongens psalmen begon te zingen. Om zes uur stonden ze op en begonnen met vernielingen. Eerst een beeld van Maria, dat de vorige week nog was rondgedragen. Daarna vernielden zij ook haar kapel. Ten slotte verwoesten zij de rest van de kerk. bron C Niet werken op zondag In de Bijbel staat dat de zondag een rustdag is. Daarom mogen er op zondag geen herendiensten worden gedaan. Ook mogen de mannen geen boerenarbeid doen, zoals het verzorgen van de wijnstokken, het ploegen van de akkers, het oogsten van het graan en het maaien van hooi. Ook zullen zij niet in de tuin werken. Voor de volgende herendiensten wordt een uitzondering gemaakt: het vervoeren van voedsel en het vervoeren van goederen voor het leger. Ook is het toegestaan het lijk van een heer naar zijn graf te dragen. bron D Leven in de Sahara Een paar honderd jaar nadat de boeren waren begonnen planten te verbouwen, gingen ze ook beesten temmen. De eerste runderen zijn waarschijnlijk in Noord-Afrika getemd. Ze waren vooral bedoeld voor moeilijke tijden, als er weinig regen viel. De runderen werden gehouden voor hun melk en bloed. Dat bloed tapten herders van tijd tot tijd af. Daardoor konden ze het hele jaar in de steeds droger wordende Sahara blijven. bron E Wassen en kaarden Wol en laken werden vooral bewerkt door vrouwen: de wasvrouwen (die de wol ontvetten), de kamsters, de spinsters, de nopsters (die oneffenheden uit het laken haalden) en de kaardsters (die de losse draadjes verwijderden). Toch hadden deze vrouwen geen eigen gilde. 4

3

4 introductie i ontdekkers en hervormers schema Tijdvak Afbeelding uit het HB Kaartje uit het WB Schriftelijke bron uit het WB Tijd van jagers en boeren Bijbehorende onderdeel van de tijdbalk in het HB Tijd van Grieken en Romeinen Tijd van monniken en ridders Tijd van steden en staten Tijd van ontdekkers en hervormers 6

5 2 Je kunt de geschiedenis op verschillenden manieren indelen. In deel 1 van Memo heb je al kennisgemaakt met perioden en tijdvakken. a Welke twee tijdvakken vallen binnen de middeleeuwen? b Welke periode begint met de tijd van ontdekkers en hervormers? 3 Je kunt de geschiedenis nog op een andere manier indelen, namelijk in samenlevingstypen. Daarbij let je vooral op het voornaamste middel van bestaan in een periode. a Welk samenlevingstype ontstaat in de oudheid, verdwijnt weer in Europa en komt terug in de middeleeuwen? A samenleving van jagers en verzamelaars B landbouwsamenleving C landbouw-stedelijke samenleving D geen enkel samenlevingstype b Welke drie bestaansmiddelen passen bij dat samenlevingstype? nijverheid/ambachten jagen handel landbouw verzamelen 4 a Noteer in het schema hieronder per tijdvak wat volgens jou de belangrijkste gebeurtenis, ontwikkeling of verandering was in dat tijdvak. Gebruik daarbij weer de samenvattingen en de tijdbalk in het HB. Vul de antwoorden met potlood in. Maak het eerste deel van deze vraag alleen. b G Vergelijk jouw antwoorden met die van je buurman of buurvrouw. Vul nu samen het schema opnieuw in met de keuze die jullie samen hebben gemaakt. Je moet het dus eerst eens zijn voordat je het definitieve antwoord met pen opschrijft. schema Tijdvak Tijd van jagers en boeren Belangrijkste ontwikkeling Tijd van Grieken en Romeinen Tijd van monniken en ridders Tijd van steden en staten Tijd van ontdekkers en hervormers 7

6 1 De tijd van regenten en vorsten Planner Oriëntatie Te doen Datum klaar Score Oriëntatie op de tijd van regenten en vorsten Kern 1 Handelsstad Amsterdam 2 Naar de Oost en de West 3 Een bijzondere eeuw 4 Vorsten krijgen steeds meer macht e Computerles kern Onderzoek 5 Hoe leefden Nederlanders in oorlogstijd op zee e Computerles onderzoek Afsluiting e Computerles vaardigheden e Samenvatting e Toets hoofdstuk 1 In deze planner kun je het werk voor dit hoofdstuk plannen. Vul de planner in overleg met je docent in. Ga als volgt te werk: 1 Zet een vinkje bij de onderdelen die je van je docent moet doen. De Oriëntatie en Kern zijn verplicht. Met de Computerles kern kun je alle kernstof nog eens oefenen. 2 In de kolom Datum klaar kun je invullen wanneer je de paragraaf af hebt of af moet hebben. Vergeet de samenvatters bij de kernparagrafen niet. 3 In de kolom Score kun je de score voor de digitale oefentoets per paragraaf of hoofdstuk invullen. 4 Als je een computerles of een samenvatting hebt gemaakt, kun je ook in de kolom Score je score invullen. 5 Als je klaar bent, kun je bij de Afsluiting invullen of je de Samenvatting bij het hoofdstuk gaat maken. Je kunt ook aangeven of je de toets bij het hoofdstuk gaat maken en wat je score is. Van je docent krijg je bij dit hoofdstuk ook nog een tussentoets en een eindtoets.

7 oriëntatie HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten Oriëntatieopdrachten 1 Bekijk de wereldkaart uit 1662 en de satellietfoto van de aarde in het HB. a Noem twee overeenkomsten tussen de kaart en de foto. Als je het moeilijk vindt, mag je alvast door het hoofdstuk bladeren. Daarna schrijft je buurman of buurvrouw in een ander vakje een woord dat met de Gouden Eeuw te maken heeft. Dit doe je net zolang tot alle vakjes ingevuld zijn. b Noem twee verschillen tussen de kaart en de foto. Gouden Eeuw 2 In 1662 maakte de Nederlander Joan Blaeu (spreek uit als Blauw ) de wereldkaart uit de Atlas Major. De atlas had bijna 600 kaarten en was erg beroemd. De kennis over de wereld van toen was erin terug te vinden. Handelaren uit de zeventiende eeuw waren blij met deze atlas. Leg uit waarom. De tijd van regenten en vorsten Dit hoofdstuk gaat over de zeventiende eeuw. Deze eeuw staat ook wel bekend als de tijd van regenten en vorsten. In dit hoofdstuk leer je hoe de wereldeconomie ontstond. Verder bekijk je waarom deze eeuw voor Nederland een Gouden Eeuw was. Ten slotte leer je hoe sommige Europese landen werden bestuurd: door absolute vorsten. 3 G De Gouden Eeuw was erg belangrijk voor de Nederlandse geschiedenis. Maar wat was de Gouden Eeuw nu eigenlijk? En waar denk jij aan bij het begrip Gouden Eeuw? In tweetallen ga je dit bedenken. Rechtsboven staat een woordweb met het begrip Gouden Eeuw. Schrijf in een van de vakjes eromheen een woord dat je bij het begrip Gouden Eeuw vindt passen. 4 De zeventiende eeuw was voor Nederland een belangrijke periode: een Gouden Eeuw. Er zijn natuurlijk nog veel meer belangrijke perioden en gebeurtenissen geweest in de geschiedenis. Zet de onderstaande gebeurtenissen bij het goede jaartal in WB bron 1. Let op! Een aantal gebeurtenissen vind je terug in de Introductie in het HB. Columbus ontdekt Amerika. Nederlandse gewesten komen in opstand tegen de Spaanse koning. Joan Blaeu maakt de Atlas Major. Luther komt in opstand tegen de Kerk. Historisch denken In de tijd plaatsen Bij geschiedenis vraag je steeds: uit welke tijd is dit? We noemen dit in de tijd plaatsen. Je onderzoekt: of iets voor of na Christus is gebeurd; in welke periode iets is gebeurd; in welk tijdvak iets is gebeurd. In paragraaf 4 lees je hoe je iets in de tijd kunt plaatsen. bron 1 Tijdbalk

8 kern 1 Handelsstad Amsterdam Ontdekken Ontwerp een kaart van de wereldhandel In Amsterdam werden in de zeventiende eeuw spullen uit de hele wereld verhandeld. De stad was het centrum van de wereldhandel. In deze opdracht ga je kijken hoe de wereldhandel er in de zeventiende eeuw uitzag. Je gaat een kaart tekenen waarin de handelsroutes van de Republiek staan. Ook teken je op de kaart welke producten er werden verkocht. Om dit goed te kunnen doen, maak je eerst vraag 1 t/m 4. 1 Bekijk WB bron 1 en lees leertekst 1.1. In WB bron 1 staan de Sonttabellen. De Sont is een zeestraat tussen de Noordzee en de Oostzee in het noorden van Europa. Amsterdam verdiende veel geld met de Oostzeevaart. a Welke producten werden er naar Amsterdam gebracht? hout haring 2 Lees WB bron 2. a Welke spullen werden er vanuit Amsterdam naar (West-)Afrika gebracht? b Wat werd er van (West-)Afrika naar Amerika gebracht? c Wat werd er van Amerika naar Amsterdam gebracht? bron 2 Driehoekshandel De kapiteins uit Amsterdam kochten slaven bij de forten in West-Afrika. Ze betaalden met wapens en ijzer. Na aankoop werden de slaven opgesloten. Voor het vertrek naar Amerika werden de slaven gebrandmerkt. Na aankomst in Amerika moesten de slaven op het land werken. De schepen gingen weer terug naar Amsterdam. Ze vervoerden producten als suiker en cacao. graan zout b Welke producten werden er naar het Oostzeegebied gebracht? Oostwaarts Westwaarts zout haring geweven stoffen rogge tarwe bron 1 De Sonttabellen. Goederen die met Hollandse schepen door de Sont zijn vervoerd. De getallen zijn in duizenden lasten (een last is een gewichtseenheid, net als kilo). De geweven stoffen per duizend stuks. schema bij vraag 3 3 Bekijk HB bron 4 en lees leertekst 1.3. De producten van de handelaren kwamen overal vandaan. Vul het schema in met behulp van de kaart, leertekst 1.3 én de antwoorden van vraag 1 en 2. Welke producten kwamen uit de verschillende werelddelen? 4 Handelaren brachten producten uit de hele wereld naar Amsterdam om ze te verkopen. Tot het zover was, werden ze opgeslagen. Amsterdam was zo een belangrijke stapelmarkt. Bekijk het schema van vraag 3. Welk product kon niet lang opgestapeld worden? Licht je antwoord toe. 5 Teken met behulp van de antwoorden op vraag 1 t/m 4 de verschillende Nederlandse handelsroutes. Zo krijg je Europa Amerika Azië Afrika 1 0

9 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten een kaart van de wereldhandel. Doe dat in WB bron 3 op de volgende manier: Teken eerst de routes vanuit Amsterdam naar het Oostzeegebied, (West-)Afrika, Azië (Oost-Indië) en Amerika (West-Indië). Teken daarna de routes naar Amsterdam vanuit de verschillende werelddelen. Geef met symbolen aan welke producten er werden vervoerd op de verschillende routes. Geef met pijlen de richting aan waarin de Nederlandse schepen voeren. Zet de symbolen in een legenda. HB H1 1 Leertekst nijverheid landbouw winst kooplieden 8 In deze paragraaf gaat het over de geschiedenis van Amsterdam als belangrijke handelsstad. Hierbij is een aantal gebeurtenissen belangrijk geweest. Zet de onderstaande gebeurtenissen bij het goede jaartal in het schema. Gebruik hiervoor de tekst en bronnen uit het HB. Joan Blaeu maakt de Atlas Major de Hanze ontstaat Antwerpen wordt door de Spanjaarden veroverd de grachtengordel wordt aangelegd opening van de Amsterdamse koopmansbeurs. Verwerken 6 Waarom ontstond er een wereldeconomie? Er zijn twee antwoorden goed. Door de ontdekkingsreizen waren er nieuwe handelsgebiedeno ntdekt. Het bestuur van de Republiek had dat besloten. Er werden bedrijven opgericht. Er waren veel mensen over de hele wereld die nieuwe producten wilden kopen. 7 Welke woorden passen bij handelskapitalisme? Er zijn twee antwoorden goed. Jaartal Gebeurtenis Republiek P Amerika West-Indië West-Afrika Afrika Oost-Indië Kaap de Goede Hoop bron 3 Een kaart van de wereldhandel. 11

10 kern 9 Streep de foute woorden door. Inde zestiende eeuw was het Oostzeegebied de Hanze een belangrijk handelsgebied voor Amsterdam. De belangrijkste handelsstad in de Nederlanden was Antwerpen Amsterdam. Bij het handelskapitalisme probeerden ambachtslieden kooplieden zo veel mogelijk winst te maken. De handelswaar werd opgeslagen in pakhuizen. Daarna werd die verhandeld. Amsterdam werd een stapelmarkt koopmansbeurs. Er werden steeds meer nieuwe producten verhandeld. Dit was het gevolg van de Hanze ontdekkingsreizen. De handel vond plaats over de hele wereld. Er was een stapelmarkt wereldeconomie ontstaan. 10 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra In de zeventiende eeuw groeide de bevolking van Amsterdam erg hard. Daarom werd de grachtengordel aangelegd. Er was ook te weinig landbouwgrond om voor iedereen genoeg voedsel te verbouwen. In 1607 besloot een groep Amsterdamse kooplieden daarom zelf maar landbouwgrond te maken. Dit deden ze door meren droog te malen met molens. De Beemster in Noord-Holland is hiervan het bekendste voorbeeld. In 1612 lukte het de Nederlander Jan Adriaanszoon Leeghwater om van de Beemster land te maken. 11 De aanleg van de grachtengordel en het droogleggen van de Beemster hebben allebei te maken met de bevolkingsgroei van Amsterdam. Toch waren er ook veel verschillen tussen de grachtengordel en de Beemster. Zet de woorden over de grachtengordel en de Beemster in de juiste kolom. Gebruik hiervoor Ontdekken in het HB en WB bron 4. kaas Keizersgracht huizen meer bron 4 Een kaart uit 1607 van de Beemster vóór de drooglegging. 12 Lees WB bron 5 en bekijk WB bron 6. Deze bronnen gaan over de grachtengordel in Amsterdam. Waaraan kun je zien dat alleen rijke mensen aan de grachtengordel konden wonen? Er zijn twee antwoorden goed. De huizen aan de grachten waren mooi versierd. De huizen aan de grachten hadden ramen. De huizen stonden langs lange grachten. De huizen aan de grachten waren groot. bron 5 De Gouden Bocht De grachtengordel werd steeds verder uitgebreid. De huizen langs de grachten werden ook steeds mooier. Langs de Herengracht, tussen de Leidsestraat en de Vijzelstraat, woonden de rijkste Amsterdammers. Dit wordt ook wel de Gouden Bocht genoemd. Grachtengordel Beemster bron 6 Een huis aan de Herengracht in Amsterdam. 1 2

11 kern HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 2 Naar de Oost en de West Ontdekken Vaar je mee op een VOC-schip? In de zeventiende eeuw gingen veel Nederlandse schepen naar Azië. Ze gingen daar handeldrijven. Voor de schepen waren altijd veel matrozen nodig. Wat zou jij hebben gedaan? Zou je ook als matroos mee zijn gegaan naar Azië? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet je eerst weten hoe het leven op een VOC-schip was. 1 Lees leertekst 2.1. a Wat betekent de afkorting VOC? b In welk tijdvak zijn de Nederlanders begonnen met de handel op Oost-Azië? Kijk hiervoor eventueel in het openingshoofdstuk. de tijd van monniken en ridders de tijd van steden en staten de tijd van ontdekkers en hervormers de tijd van regenten en vorsten 2 Lees leertekst 2.1 en bekijk HB bron 6. a Met welke handel verdiende de VOC veel geld? b Hoe kun je zien dat de VOC veel geld verdiende? Er zijn meer antwoorden goed. De VOC-koopman heeft mooie, dure kleren aan. De VOC-koopman was getrouwd. De VOC-koopman kon een schilderij van zichzelf laten maken. De VOC-koopman heeft mensen in dienst. 3 Lees Ontdekken in het HB. Welke nadelen had een VOC-reis? Er zijn meer antwoorden goed. De reis was saai. De reis duurde erg lang. Aan boord waren er gevaarlijke ziekten. Aan boord waren er geen goede artsen. 4 G Bekijk HB bron 5. a Wat voor werk deden de matrozen aan boord van een VOC-schip? Vul in tweetallen deze taken in op WB bron 7. b Welke activiteiten zouden er nog meer te doen zijn op een VOC-schip? Bedenk er twee. 5 Bekijk WB bron 8. Deze bron geeft informatie over het eten en drinken van de matrozen aan boord. a Wat aten de matrozen? b Waarom was dit geen gezond eten? c Wat dronken de matrozen? d Waarom was dit drinken gevaarlijk? bron 7 Aan boord van een VOC-schip. 13

12 kern bron 10 Matrozen Veel matrozen aan boord van een VOC-schip waren arm. Ze hadden vaak geen werk. Anderen hadden geen ouders meer. Ze waren wees. Door mee te gaan met de VOC konden ze geld verdienen. De VOC gaf ze salaris en een avontuurlijke reis! 8 Vul met de antwoorden van vraag 2 t/m 6 het onderstaande schema in over het leven op een VOC-schip. Voordelen Nadelen bron 8 Het menu van de matrozen. 6 Bekijk HB bron 5 en WB bron 9. a Waar sliepen de matrozen? b Hadden de matrozen een goede slaapplaats? Licht je antwoord toe. 9 Bekijk het schema van vraag 8 nog eens. Wat zou jij hebben gedaan? Zou je als matroos zijn meegegaan op een VOC-schip? Maak je keuze. Geef hiervoor minstens twee redenen. HB H1 2 Leertekst Verwerken 10 Lees leertekst 2.2. De WIC hield zich bezig met slavenhandel. Waarom? bron 9 De koebrug. Hier sliepen de matrozen. De hoogte was maximaal 1,20 meter. 7 Lees WB bron 10. Welke twee redenen hadden mensen om mee op reis te gaan met de VOC? 1 4

13 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 11 De VOC en de WIC speelden een belangrijke rol in de wereldeconomie. Ze handelden allebei in andere producten. Zet de volgende producten in de juiste kolom: peper tabak slaven nootmuskaat rietsuiker kruidnagelen. VOC WIC 12 Bekijk HB bron 7. Streep de foute antwoorden door. De VOC WIC hield zich bezig met slavenhandel. De slaven werden in Afrika Amerika gevangengenomen. De slaven werkten op plantages waar onder andere peper rietsuiker werd verbouwd. 13 Lees leertekst 2.3 Zet de gebeurtenissen uit paragraaf 2 in de juiste tijdsvolgorde. A De WIC wordt opgericht. B Hugo de Groot schrijft het boek De vrije zee. C Er worden compagnieën opgericht. D De VOC wordt opgericht. E Piet Hein verovert de Zilvervloot. De juiste tijdsvolgorde is: 14 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra 15 a Zoek de volgende woorden op in de woordzoeker. Let op: de woorden kunnen ook schuin staan of achterstevoren. Sommige letters worden twee- of driemaal gebruikt. Hugo de Groot Indië handel slaven VOC vrije zee WIC peper suiker Zilvervloot kaapvaart Amerika cacao Azië geld tabak Elmina fort zee rijk. H V R IJ E Z E E P G Z E U W E W I C R E E I I E G V L N D E P L L Z C O O N D O M E D V A T I C D I Z D R X E K S L A V E N F P C R I U T D Y A G O O A V R I A Z H Z I R E C L E K B E R IJ K T O A O M E A E L M I N A O O A R K A A P V A A R T bron 11 Woordzoeker. b Als je de puzzel hebt gemaakt, houd je een aantal letters over. Met deze letters kun je een woord maken dat met deze paragraaf te maken heeft. Let op! Je hebt niet alle letters nodig en ze staan soms door elkaar. Welke woorden komt er uit de overgebleven letters? 15

14 kern 3 Een bijzondere eeuw Ontdekken Kunstenaars in de Gouden Eeuw In de zeventiende eeuw woonden en werkten er veel kunstenaars in de Republiek. Ze maakten samen veel beroemde kunstwerken. Naar deze kunstenaars ga je een onderzoek doen. Daarbij gebruik je het stappenplan voor onderzoek. STAP 1: ORIËNTATIE OP HET ONDERWERP 1 Wat weet je al over het onderwerp? Welke twee mannen waren Nederlandse kunstenaars uit de Gouden Eeuw? Hugo de Groot Johannes Vermeer Jan Steen Piet Hein STAP 2: VRAAG FORMULEREN De vraag die je gaat onderzoeken is: Waarom waren er zo veel kunstenaars in de Republiek? Je onderzoekt twee belangrijke dingen: 1 Wat werd er op de schilderijen afgebeeld? 2 Wie betaalden de kunstenaars? STAP 3: PLANNEN Schrijf op wanneer je het onderzoek klaar moet hebben. STAP 4 EN 5: INFORMATIE VERZAMELEN EN VERWERKEN Om onderzoek te doen, moet je informatie hebben. De informatie voor je onderzoek vind je in deze paragraaf. Je moet leertekst 3.2 en 3.3 en de bronnen in het HB en WB gebruiken. 2 Welke bronnen geven antwoord op welke vraag? a Zet in de onderstaande tabel een kruisje in de goede kolom. b Waar zou je nog meer informatie over de onderzoeksvraag en de deelvragen kunnen vinden? 3 Lees leertekst 3.2. Regenten lieten vaak schilderijen maken door kunstenaars. a Welke twee woorden passen bij regenten? rijk koning arm besturen b Waarom zouden regenten schilderijen laten maken? Ze wilden aan iedereen laten zien hoe rijk ze waren. Ze wilden kunstenaars aan werk helpen. Ze gebruikten de schilderijen als behang. Ze wilden gratis mooie dingen in huis hebben. 4 Lees leertekst 3.3 a Wanneer was de Gouden Eeuw? b Wat werd er op de schilderijen in de Gouden Eeuw in de Republiek afgebeeld? c bron 12 Wie betaalden de kunstenaars? Kunst in opdracht In veel Europese landen kregen kunstenaars opdrachten van de (katholieke) Kerk. Kunstenaars in de Republiek maakten schilderijen voor rijke burgers. Rijke burgers hingen de schilderijen in hun woonkamer op. Zo lieten ze zien hoe rijk ze waren. Bron 1) Wat werd op de schilderijen afgebeeld? 2) Wie betaalden de kunstenaars? 1 6 bron 13 Riviergezicht bij winter, een schilderij van Aert van der Neer.

15 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 5 Leg uit waarom er in de Gouden Eeuw veel rijke burgers in de Republiek woonden. b Regenten verdeelden de belangrijke functies in het bestuur onder elkaar. Leg uit dat dit niet democratisch is. 6 Bekijk nog eens de bronnen in het HB en WB en zet dan de volgende woorden bij de juiste bron: stadsgezicht landschap groepsportret dagelijks leven. adel en rijke kooplui winkeliers en ambachtslieden Bron HB bron 9 Wat wordt er op de bron afgebeeld? loonarbeiders HB bron 11 HB bron 12 WB bron 13 bron 14 armen Sociale lagen in de Republiek. 7 Bekijk HB bron 11. Op dit schilderij zie je een regent afgebeeld met arme mensen. Bedenk waarom een regent zich met arme mensen laat afbeelden. STAP 6: VRAAG BEANTWOORDEN 8 Je geeft nu antwoord op de vraag: Waarom waren er zo veel kunstenaars in de Republiek? Gebruik hierbij de antwoorden op vraag 2 t/m Vul in: De R epubliek was in ontstaan. De verschillende gewesten namen in de besluiten over de verdediging van het land en de Rijke burgers bestuurden de Republiek. Zij werden genoemd. was het belangrijkste gewest van de Republiek. De raadpensionaris en de waren de belangrijkste bestuurders. In de zeventiende eeuw ging het goed met de Republiek. Deze periode wordt ook wel de genoemd. Het was een bloeiperiode voor de handel, wetenschap en de STAP 7: PRESENTEREN Lever de antwoorden van stap 4 t/m 6 in bij je docent. HB H1 3 Leertekst Verwerken 11 Lees leertekst 3.3. Spinoza was een belangrijke geleerde uit de Republiek. Streep in de zinnen steeds de foute antwoorden door: Spinoza was een wiskundige filosoof. Spinoza heeft wel geen uitvindingen gedaan. 12 Bekijk de antwoorden op vraag 4 en 8 en HB bron 11. Vind jij het begrip Gouden Eeuw goed gekozen? Leg uit waarom wel of niet. 9 Lees leertekst 3.2 en bekijk WB bron 14. a Leg uit dat weinig mensen zich bezighielden met het bestuur in de Republiek. 13 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. 17

16 kern Extra De regenten in de Republiek vonden het geloof erg belangrijk. Zij waren allemaal protestants. Protestanten vonden dat iedereen de Bijbel moest kunnen lezen. Dat was moeilijk, want begin zeventiende eeuw was er nog geen betrouwbare Bijbel in het Nederlands. Tot die tijd gebruikte men meestal een Latijnse Bijbel. In 1618 organiseerde de Staten-Generaal een kerkvergadering in Dordrecht. Ze spraken daar af dat de Bijbel nu eens goed in het Nederlands vertaald moest worden. Dat was alleen veel werk en kostte veel geld. De Staten-Generaal zou het geld betalen. In 1637 was de Statenbijbel klaar, de eerste betrouwbare Bijbel in het Nederlands. 14 Bekijk WB bron 15. Hoe kun je zien dat de Statenbijbel erg belangrijk was in de Republiek? Streep het beste antwoord aan. A Het duurde lang om de Statenbijbel te maken. B De Statenbijbel was duur om te maken. C De Statenbijbel was vertaald in het Nederlands. D De Statenbijbel was veilig opgeborgen in een kist met sloten. 15 Streep de foute woorden door. De Statenbijbel is gemaakt door katholieken protestanten. De Statenbijbel is geschreven in het Grieks Hebreeuws Nederlands Latijn. 16 In de Statenbijbel staan veel spreekwoorden of uitdrukkingen die we tegenwoordig nog steeds gebruiken. Zoek bij de onderstaande spreekwoorden of uitdrukkingen de juiste betekenis. A op handen dragen 1 50 jaar worden B in zak en as zitten 2 niet kunnen kiezen C Abraham zien 3 iemand erg waarderen D zondebok 4 het niet meer zien zitten E hinken op twee 5 iemand die de schuld gedachten krijgt De goede combinaties zijn: bron 15 Een kist met twee sloten waarin een Statenbijbel werd bewaard. Elke drie jaar werd gekeken of de bijbel er nog in lag. 1 8

17 kern HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 4 Vorsten krijgen steeds meer macht Ontdekken Kruip in de huid van Lodewijk XIV Lodewijk XIV was van 1643 tot 1715 koning van Frankrijk. In 1643 was hij nog maar vijf jaar oud. Tot 1661 werd Frankrijk daarom bestuurd door kardinaal Mazarin. Lodewijk XIV was iemand die in onze ogen eigenaardige gewoontes had. Hij was ook een van de eerste koningen die alle macht had. In deze opdracht kruip je in de huid van Lodewijk XIV. Je onderzoekt met bronnen wie hij was en hoe hij op bepaalde gebeurtenissen zou hebben gereageerd. 3 Lees leertekst 4.1. Lodewijk XIV had absolute macht. a Wat is absolute macht? b Waarom vond Lodewijk XIV dat hij recht had op absolute macht? 4 Bekijk HB bron 13. Veel mensen hadden een mening over het paleis. a Hoe zou een Franse edelman hebben gereageerd op het paleis in Versailles? 1 Bekijk HB bron 14. Aan welke twee dingen kun je zien dat Lodewijk XIV een belangrijke koning was? Hij heeft mooie, koninklijke kleding aan. Hij kijkt streng. Zijn kroon ligt naast hem. b Hoe zou een arme Franse boer hebben gereageerd op het paleis in Versailles? Hij is helemaal afgebeeld, niet alleen zijn gezicht. 2 Lees Ontdekken in het HB en WB bron 16. Waarom zouden zo veel mensen s ochtends bij de koning op bezoek willen komen? Kies de twee juiste antwoorden. Ze wilden bestuurszaken met hem bespreken. Ze wilden hun trouw aan de koning tonen. Ze wilden weten of de koning goed geslapen had. Ze wilden weten welke kleren de koning aantrok. bron 16 De koning staat op Elke dag tussen half acht en acht uur s ochtends stond Lodewijk XIV op. Dit ging steeds op dezelfde manier en duurde een paar uur. In zijn paleis in Versailles waren er lakeien die hem wakker maakten. Anderen hielpen hem bij het aankleden. Als de koning nog op bed lag, kwamen er allerlei mensen op bezoek. In totaal wel honderd! Familieleden, ministers en andere belangrijke mensen stonden letterlijk in de rij. Het was een hele eer om bij het opstaan van de koning aanwezig te zijn. c Wat vind jij van het paleis in Versailles? 5 Lees leertekst 4.3. Welke twee zinnen passen bij absolute vorsten, zoals Lodewijk XIV? De absolute vorsten bestuurden vanuit één punt. De adel had veel macht. Er waren legers met huursoldaten. Overal in het land golden dezelfde wetten en regels. 6 G Lodewijk XIV heeft veel meegemaakt in zijn leven. Op bladzijde 20 staan gebeurtenissen uit zijn leven. Hoe zou Lodewijk XIV hierop gereageerd hebben? Dat ga je in tweetallen aangeven. Doe dat op de volgende manier: Zet in het schema op bladzijde 20 in de derde kolom een cijfer van 5 tot +5 bij elke gebeurtenis: 5 is erg boos of verdrietig, +5 is heel erg blij. Zet in WB bron 17 de punten voor een grafiek. Verbind de punten met elkaar. Je hebt nu een levenslijn van Lodewijk XIV. 19

18 kern 9 Welke woorden horen bij een monarchie en welke bij 6 een republiek in de zeventiende eeuw? Zet ze in de 4 juiste kolom. 2 regenten koning Frankrijk Nederland Monarchie Republiek bron 17 Levenslijn van Lodewijk XIV schema bij vraag 6: gebeurtenissen uit het leven van Lodewijk XIV jaartal gebeurtenis cijfer Franse edelen protesteren tegen belastingverhogingen. Mazarin sterft. Lodewijk XIV wordt een absoluut vorst. De Franse bevolking moet allerlei belastingen betalen. Lodewijk XIV maakt wetten die voor heel Frankrijk hetzelfde zijn. Lodewijk XIV verklaart de oorlog aan de Republiek. De oorlog met de Republiek is afgelopen. Frankrijk krijgt veel gebieden erbij. Het paleis van Versailles wordt gebruikt als de plaats van waaruit Frankrijk wordt bestuurd. Negentig procent van de Franse bevolking is zeer arm. HB H1 4 Leertekst Verwerken 7 Welke twee Europese landen werden in de zeventiende eeuw bestuurd door een absoluut vorst? Republiek Rusland Pruisen Engeland 8 Lees leertekst 4.2 en 4.3 en bekijk HB bron 15 en 16. Vul in: Frederik Willem I was koning van Pruisen Zweden Hij gaf veel geld uit aan arme mensen het leger. Peter de Grote liet zich tsaar regent noemen. Hij maakte van Oostenrijk Rusland een modern land. 10 Streep de foute antwoorden door. Lodewijk XIV was een absoluut vorst. Hij wilde weinig alle macht in handen krijgen. Zo was hij niet meer afhankelijk van de adel. Hij werd ook wel de Zonnekoning Soldatenkoning genoemd. Ook in andere Europese landen kwamen er absolute vorsten regenten. In Rusland was dat Frederik Willem I Peter de Grote. Hij maakte van Rusland een machtig en modern land. Absolute vorsten regeerden vanuit verschillende plaatsen één centraal punt. Overal in het land golden dezelfde andere wetten en regels. In de tijd plaatsen Ooit moest een regisseur een stukje van een film over Julius Caesar opnieuw opnemen. Een van de spelers was namelijk vergeten zijn horloge af te doen. En in de tijd van Grieken en Romeinen waren er geen horloges. Bij geschiedenis vraag je steeds: uit welke tijd is dit? We noemen dit in de tijd plaatsen. Bij het in de tijd plaatsen stel je de volgende vragen: Vond de gebeurtenis voor of na Christus plaats? (Caesar leefde vóór Christus, maar horloge en film zijn van na Christus.) In welke periode vond de gebeurtenis plaats? (Prehistorie, oudheid, middeleeuwen, vroegmoderne tijd of moderne tijd.) In welk tijdvak vond de gebeurtenis plaats? (De film is uitgevonden in 1895; bovenstaand verhaal komt dus uit de tijd van wereldoorlogen of de tijd van televisie en computer.) Als je weet wanneer dingen gebeurden, begrijp je de geschiedenis beter. In dit hoofdstuk lees je bijvoorbeeld over de Nederlandse Gouden Eeuw. De Nederlanders waren rijk door de zeevaart naar Indië. Als je dat leest, dan weet je dat de Gouden Eeuw ná de tijd van ontdekkers en hervormers was. Want pas toen begonnen Europeanen naar Indië te varen. 2 0

19 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 11 a Lees In de tijd plaatsen. Hieronder staan vier zinnen. 1 Lodewijk XIV wordt de eerste absolute vorst. 2 Vorsten moeten rekening houden met de adel. 3 Zeven Nederlandse gewesten komen in opstand tegen koning Filips II. 4 Augustus wordt de eerste keizer van het Romeinse Rijk. Deze zinnen horen bij een bepaalde periode en een bepaald tijdvak. Een van deze gebeurtenissen is van vóór Christus geboorte. Welke? b Bij welk tijdvak hoort deze zin? De tijd van Grieken en Romeinen. De tijd van steden en staten. De tijd van ontdekkers en hervormers. De tijd van regenten en vorsten. c Zet het antwoord van vraag b in het schema en vul de rest van het schema in. Let op! Kijk voor de perioden en tijdvakken in de Introductie in het HB. schema bij vraag 11 Zin Periode Tijdvak 1 d Zet de zinnen nu in de juiste tijdsvolgorde. De juiste tijdsvolgorde is: 12 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra 13 In deze paragraaf stonden absolute vorsten centraal. Maak de woordpuzzel en je ontdekt een woord dat goed past bij deze paragraaf. Schrijf de woorden op de goede plaats in de puzzel. 1 Een ander woord voor koning. 2 De voornaam van de Franse koning. 3 Net als Rusland had dit land ook een absoluut vorst. 4 De b ijnaam van de Pruisische koning Frederik Willem I. 5 Deze groep mensen mocht alleen nog advies geven. 6 Hier had Peter de Grote geleerd voor scheepsbouwer. 7 Het tegenovergestelde van vrede. 8 Hier gaven de absolute vorsten veel geld aan uit. 9 De voornaam van de absolute vorst uit Rusland. 10 De hoofdstad van Frankrijk. Van boven naar beneden lees je het woord dat bij deze paragraaf past: bron 18 Puzzel. 21

20 kern onderzoek hoe leefden 5 Nederlanders in oorlogstijd op zee Oorlog op zee in de zeventiende eeuw G De Republiek voerde in de zeventiende eeuw veel oorlogen op zee. Maar hoe deden ze dat? In deze paragraaf ga je dat onderzoeken. Aan het einde van je onderzoek maak je daar een poster over. De opdrachten maak je samen. STAP 1: ORIËNTATIE OP HET ONDERWERP 1 Bekijk HB bron 1. a De Nederlandse overwinning bij Chatham in 1667 is erg beroemd geworden. Hoe kun je op de bron zien dat de Nederlanders het Engelse schip Royal Charles hebben veroverd? Het schilderij is gemaakt door een Nederlander. De Nederlandse vlag wappert op het schip. Je ziet dat er een schip in brand is gestoken. Er varen matrozen in kleine bootjes bij het schip. b Hoe kun je zien dat het Engelse schip Royal Charles een oorlogsschip was? STAP 2: VRAAG FORMULEREN De vraag die je gaat onderzoeken is: Hoe voerden de Nederlanders oorlog op zee in de zeventiende eeuw? Je onderzoekt drie belangrijke dingen: Welke wapens werden er gebruikt? Hoe was het leven aan boord van een oorlogsschip? Wie leidden de oorlogen op zee? 2 Bekijk de bronnen in het HB en WB. Zet deze bronnen bij de juiste deelvraag in het schema. Let op: sommige bronnen passen bij meer deelvragen! bron 1 Een lied voor Piet Hein uit Zilvervloot 1) Heb je van de zilveren vloot wel gehoord de zilveren vloot van Spanje? Die had er veel Spaansche matten* aan boord En appeltjes van Oranje! [refrein] Piet Hein! Piet Hein! Piet Hein zijn naam is klein, Zijn daden bennen groot, zijn daden bennen groot Hij heeft gewonnen de zilveren vloot, Die heeft gewonnen, gewonnen de Zilvervloot. 2) Sprak toen niet Piet Hein met een aalwaerig woord**: Wel jongentjes van Oranje, Kom, klim reis*** aan dit en dat Spaansche boord En rol me**** de matten van Spanje? [refrein] 3) Klommen niet de jongens als katten in t want En vochten ze niet als leeuwen? Ze maakten de Spanjers duchtig te schand Tot in Spanje klonk hun schreeuwen! [refrein] * Spaanse matten: Spaanse zilveren munten ** Zei Piet Hein toen niet ernstig... *** reis: eens **** En steel voor mij STAP 3: PLANNEN Dit onderzoek doe je met een klasgenoot. Aan het einde van je onderzoek maak je een poster over de oorlogvoering op zee in de zeventiende eeuw (stap 7). Schrijf hieronder op wanneer je stap 7 moet inleveren bij je docent. Inleverdatum: STAP 4: INFORMATIE VERZAMELEN De informatie die je nodig hebt voor je onderzoek staat in deze paragraaf. schema bij vraag 2 bron 2 Straffen op een oorlogsschip. Deelvraag Welke wapens werden er gebruikt? Bronnen Hoe was het leven aan boord van een oorlogsschip? Wie leidden de oorlogen op zee? 2 2

21 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 6 Lees leestekst 5.3 en bekijk HB bron 4. Vul de onderstaande woorden in de tekst in: zeeheld rijk goed overwinningen grootvadertje. bron 3 Deze gouden beker kreeg Michiel de Ruyter voor de overwinning bij Chatham. Michiel de Ruyter was de een uit de Nederlandse geschiedenis. Hij behaalde veel op de Engelsen. Daar verdiende hij veel geld mee. Hij was een man. Ook was hij voor zijn bemanning. Dat kun je zien aan zijn bijnaam, die betekent. 7 Lees WB bron 1. Dit lied gaat over de verovering van de Zilvervloot door Piet Hein. Aan welke zin uit het lied kun je zien dat Piet Hein als een zeeheld werd vereerd? STAP 5: INFORMATIE VERWERKEN 3 Lees leestekst 5.1 en bekijk HB bron 2. Welke zinnen passen bij de tekst en de bron? Er zijn twee antwoorden goed. Het laden van de kanonnen was zwaar werk. De kanonnen konden allerlei kanten op schieten. Op branders werd het eten klaargemaakt. Er werd gevochten op de schepen. 4 Lees leestekst 5.2 en bekijk WB bron 2. a Bedenk een reden waarom je het kielhalen vaak niet overleefde. 8 Bekijk WB bron 3. Leg uit dat mensen trots waren op Michiel de Ruyter. STAP 6: VRAAG BEANTWOORDEN 9 G Je gaat nu in het onderstaande schema antwoord geven op de drie vragen van stap 2. Dat doe je met de bronnen uit het HB en WB en de antwoorden die jullie bij stap 5 hebben opgeschreven. STAP 7: PRESENTEREN 10 G Stel je voor dat jullie bij het Scheepvaartmuseum in b Zou je zelf mee hebben willen varen op een oorlogsschip? Licht je antwoord toe. 5 Bekijk HB bron 3. Streep de foute antwoorden door. De kanonnen stonden aan de voorkant zijkant van het oorlogsschip. Op een oorlogsschip konden weinig veel mensen meevaren. Oorlogsschepen in de zeventiende eeuw waren stoomschepen zeilschepen. Amsterdam werken. Er wordt een tentoonstelling georganiseerd over de oorlogvoering op zee in de zeventiende eeuw. Aan jullie wordt gevraagd om een poster te maken voor de tentoonstelling. Je mag zelf weten hoe de poster eruit komt te zien. Het museum wil alleen dat je twee van de drie deelvragen in de poster verwerkt: Welke wapens werden er gebruikt? Hoe was het leven aan boord van een oorlogsschip? Wie leidden de oorlogen op zee? Lever je poster in bij je docent. schema bij vraag 9 vraag Welke wapens werden er gebruikt? antwoord Hoe was het leven aan boord van een oorlogsschip? Wie leidden de oorlogen op zee? 23

22 afsluiting Afsluiting 1 Zet de volgende gebeurtenissen uit het hoofdstuk in de juiste tijdsvolgorde. A Piet Hein verovert de Zilvervloot. B Amsterdam wordt een stapelmarkt. C Rembrandt schildert De Nachtwacht. D De VOC wordt opgericht. E Zeven Nederlandse gewesten komen in opstand tegen Spanje. F Peter de Grote wordt absoluut vorst in Rusland. De juiste tijdsvolgorde is: 2 Vul de ontbrekende woorden in het schema in. Gebruik hiervoor de tekst uit het handboek. Als je het goed doet, heb je een korte samenvatting van het hoofdstuk. 3 Gebruik het onderstaande schema. a In dit hoofdstuk komt een aantal belangrijke personen voor. Achter iedere persoon staan drie woorden. Een van deze woorden past niet bij die persoon. Streep dat woord door. b Leg in de laatste kolom van het schema uit waarom het woord niet in het rijtje past. 4 In dit hoofdstuk ging het vaak over Nederlandse geschiedenis. De Gouden Eeuw is voor Nederland erg belangrijk geweest. Maar al eerder hebben we het in Memo gehad over de geschiedenis van Nederland. Om de geschiedenis van Nederland goed te begrijpen, moet je weten wanneer dingen zijn gebeurd. Op de volgende bladzijde staan vier bronnen. Ze horen allemaal bij een periode en een tijdvak. a Bekijk WB bron 1 t/m 4. Vul daarna het schema op de volgende bladzijde in. Kijk voor de perioden en tijdvakken in de Introductie in het HB. Let op! Eén bron hoort bij een gebeurtenis die vóór Christus plaatsvond. b Zet de bronnen in de juiste tijdsvolgorde. De juiste tijdsvolgorde is: schema bij vraag 2 Belangrijke ontwikkeling Er komt een wereldeconomie. Samenvatting Amsterdam was sinds de zestiende eeuw een. Er werd hier veel geld verdiend met de. In de zeventiende eeuw wilden de Nederlanders nog meer handel gaan drijven. In 1602 werd de opgericht. werden nu zelf door de Nederlanders uit Oost-Indië gehaald. De verdiende veel geld met de handel in rietsuiker en tabak. Deze producten werden op plantages verbouwd door. Gouden Eeuw voor de Republiek. In de zeventiende eeuw ging het erg goed met de en wetenschap. Deze periode wordt ook wel de. Het was een bloeiperiode voor de genoemd. In enkele landen willen vorsten absolute macht. Ons land werd in deze periode bestuurd door. Elk gewest had een eigen bestuur. Veel Europese landen werden in de zeventiende eeuw bestuurd door een vorst. Sommigen hadden alle macht in handen. In Frankrijk, Pruisen, Rusland, Oostenrijk en Zweden waren er. schema bij vraag 3 Persoon Joan Blaeu Atlas Major Beemster 1662 Uitleg Hugo de Groot Geleerde Mare Liberum Statenbijbel Rembrandt regent De Nachtwacht schilder Spinoza wetenschapper filosoof handel 2 4

23 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 1 Groepsportret van de regenten van het Sint-Elizabethshuis in Haarlem. Een schilderij van Frans Hals. bron 2 Het hunebed bij de Drentse plaats Borger. bron 4 Willem van Oranje wordt vermoord in Delft. 5 Zoek bij de onderstaande perioden de goede omschrijving. A Gouden Eeuw B VOC C Lodewijk XIV aan de macht D oorlog met Engeland E Nederlandse Opstand De goede combinaties zijn: 6 e Je kunt op de site de samenvatting bij dit hoofdstuk maken. bron 3 Willibrord was de eerste bisschop van Utrecht. schema bij vraag 4 Bron Periode Tijdvak WB bron 1 WB bron 2 WB bron 3 WB bron 4 25