ACHTERGROND EN TIPS VOOR LEERKRACHTEN EN DIRECTIES IN DE VERVOLGSCHOOL BIJ DE OPVANG VAN EX-ONTHAALKLASSERS

Transcriptie

1 ACHTERGROND EN TIPS VOOR LEERKRACHTEN EN DIRECTIES IN DE VERVOLGSCHOOL BIJ DE OPVANG VAN EX-ONTHAALKLASSERS

2 1. Algemeen 1.1. Ex-onthaalklassers: What s in a name? Een vangnet voor ex-onthaalklassers: hoe? Een zaak van de hele school! In de klas: hoe pak je het aan? Een krachtige leeromgeving in de klas 2.1. Inleiding Doe de test Hoe creëer je een krachtige leeromgeving in de klas? Specifieke ondersteuningstips bij de TASAN 3.1. Inleiding: de TASAN in een notendop Vaardigheden (subscores A/B) Verwerkingsniveau (subscores C) Visuele en talige ondersteuning (subscores D) Een overzicht van de ondersteuningstips Verdere aandachtspunten 4.1. Hoe ex-onthaalklassers evalueren? Aandachtspunten voor de leerkracht vreemde talen Verder lezen

3 1. ALGEMEEN Extra ondersteuning steeds noodzakelijk Een gedeelde verantwoordelijkheid 1.1. EX-ONTHAALKLASSERS: WHAT S IN A NAME? Anderstalige nieuwkomers zijn leerlingen die nog geen volledig schooljaar in het Nederlands hebben gevolgd, niet het Nederlands als moedertaal hebben en niet de Belgische nationaliteit hebben (zie omzendbrief 23/7/2001). Anderstalige nieuwkomers tussen 12 en 18 jaar hebben het recht op één jaar onthaalonderwijs. In de onthaalklas krijgen zij vooral onderwijs in taalvaardigheid Nederlands zodat zij voldoende gewapend zijn om na dat ene jaar onthaal in het reguliere onderwijs te stappen, in een richting die aansluit bij hun leeftijd en/of capaciteiten. Voor anderstalige nieuwkomers die de onthaalklas verlaten, of de ex-onthaalklassers, is de overgang naar de reguliere school geen sinecure: zij verlaten het veilige nest van de onthaalklas; ze komen terecht in een klas met veel onbekende gezichten en met andere regels en gewoontes; ze worden met nieuwe vakken geconfronteerd in een taal die ze ondertussen min of meer beheersen, maar vaak toch onvoldoende om met gemak de lessen te volgen. Ex-onthaalklassers zijn per definitie leerlingen die de nodige zorg en aandacht verdienen wanneer zij in de aankomen en er les volgen. Hoewel de eigenlijke onthaalperiode achter de rug is, is verdere begeleiding en ondersteuning allesbehalve een overbodige luxe. Voor de meesten is het een absolute must. Het zal dus nodig zijn om je verwachtingspatroon als leerkracht ten aanzien van de ex-onthaalklassers bij te stellen EEN VANGNET VOOR EX-ONTHAALKLASSERS: HOE? Een moet zich bewust zijn van de specifieke behoeften en noden van exonthaalklassers. Anderzijds vraagt de opvang van ex-onthaalklassers niet noodzakelijk een specifieke aanpak of heel wat extra werk. Het komt er vooral op neer om de aanwezige expertise ook voor deze leerlingen te benutten en in het schoolbeleid met hen rekening te houden. Vanuit verschillende hoeken en niveaus in de kan een vangnet voor de ex-onthaalklassers worden gespannen. Dit zal niet enkel deze leerlingen, maar ook andere leerlingen die extra zorg nodig hebben, ten goede komen. Hoe zorg je in de voor een goed vangnet voor de ex-onthaalklassers? Op schoolniveau kunnen directies en coördinatoren eerst en vooral de opvang van exonthaalklassers bewust meenemen als een expliciet aandachtspunt in hun school- (taal)beleid. Verder is samenwerking in het lerarenteam een belangrijke troef voor zowel de leerlingen als voor de leerkrachten zelf. Op klasniveau is het niet enkel de leerkracht Nederlands die zijn verantwoordelijkheid moet nemen bij het verder ondersteunen van de ex-onthaalklasser in zijn taalvaardigheid Nederlands. Leerkrachten van andere vakken dragen een even grote verantwoordelijkheid. De opvang van ex-onthaalklassers is en blijft dus een gedeelde verantwoordelijkheid waarbij zowel directie, coördinatoren, leerkrachten Nederlands en leerkrachten andere vakken betrokken moeten zijn. In de volgende punten zetten we op een rijtje wat er qua acties en interventies mogelijk is. Deze tips en suggesties kunnen een inspiratiebron zijn voor leerkrachten en directies, maar uiteraard is elke school vrij hiervan te realiseren wat ze zelf zinvol en haalbaar acht EEN ZAAK VAN DE HELE SCHOOL! Op schoolniveau kan al veel gebeuren om ervoor te zorgen dat de ex-onthaalklassers goed onthaald en begeleid worden. Een aantal suggesties. 1

4 TIPS VOOR DIRECTIES EN COÖRDINATOREN 1. Informeer je vooraf over het onthaalonderwijs. Indien er op de school geen onthaalklassen zijn, kan een bezoek aan een naburige onthaalschool een goed idee geven van wat het onthaalonderwijs precies inhoudt. Het geeft ook de mogelijkheid om een aantal informele contacten te leggen en ervaringen uit te wisselen. 2. Sommige onthaalscholen organiseren reeds tijdens het onthaaljaar zogenaamde luister- of snuffelstages waarbij ze de anderstalige nieuwkomers een aantal lesuren laten meevolgen in een reguliere klas die aansluit bij hun leeftijd, interesses en capaciteiten. Op die manier krijgen de anderstalige nieuwkomers een realistische kijk op de inhoud en de aanpak van bepaalde onderwijsrichtingen en kunnen ze de gestelde verwachtingen toetsen aan hun eigen ambities. Als potentiële is het ongetwijfeld interessant om hieraan mee te werken. Door deze stages kunnen betere contacten gelegd worden met de onthaalschool en kan men ook leerkrachten van niet-taalvakken sensibiliseren voor de opvang van ex-onthaalklassers. 3. Denk vooraf na hoe je ex-onthaalklassers zal onthalen op school: hoe zal het intakegesprek verlopen? Hoe breng je de leerling en zijn ouders op de hoogte over het reilen en zeilen in de school? Is er mogelijkheid om een tolk in te schakelen? Hoe zal het eerste contact met de medeleerlingen en de vakleerkrachten verlopen? 4. Zorg dat informatie (uit de onthaalschool) over de ex-onthaalklassers doorstroomt naar de betrokken leerkrachten zodat zij zich aan het begin van het schooljaar reeds een beeld kunnen vormen van de leerling en hun onderwijs hierop kunnen afstemmen. 5. Neem de opvang van ex-onthaalklassers op als een aandachtspunt in het school(taal)beleid. Zeer veel kan gebeuren in het verlengde van wat in de school aan visie en expertise aanwezig is rond taalvaardigheidsonderwijs, Nederlands als instructietaal en intercultureel onderwijs. Exonthaalklassers die voldoen aan de voorwaarden van het gelijkekansenonderwijs 1, kunnen als doelgroepleerlingen meegerekend worden. Op deze manier kunnen sommige ex-onthaalklassers mee profiteren van de extra voorzieningen in het regulier onderwijs. 6. Ga na welke mogelijkheden er bestaan op organisatorisch vlak om ex-onthaalklassers die dat nodig hebben, extra te ondersteunen: zijn er mogelijkheden om de ex-onthaalklassers individueel te begeleiden? Kan er een leerkracht vrij gemaakt worden om deze leerlingen te begeleiden? Is het mogelijk om af en toe een tweede leerkracht in de klas in te schakelen? Kan er gerekend worden op de hulp van eventuele vrijwilligers of van gevorderde leerlingen? 7. Sommige onthaalscholen werken met een coach. Een coach is een contactpersoon, een soort go-between tussen de onthaalschool en de leerkrachten en directie van de. Tijdens het onthaaljaar kan de coach de snuffelstages in de vervolgscholen coördineren en opvolgen. Na het onthaaljaar kunnen de ex-onthaalklassers bij deze coach terecht voor problemen op gebied van leerstof of als vertrouwenspersoon. Gegevens over vorderingen van de ex-onthaalklassers kunnen teruggekoppeld worden naar de onthaalschool. Omgekeerd kunnen vragen vanuit het regulier onderwijs beantwoord worden door de onthaalleerkrachten. De coach kan ook voor een vlottere communicatie zorgen met de ouders van de ex-onthaalklassers. De aanstelling van een coach kan gebeuren met een deel van het jaarlijkse pakket uren-leraar van de onthaalschool (dat wordt toegekend op basis van de telling op 1 februari en anderstalige nieuwkomers ook meerekent als reguliere leerlingen), waarbij de uren tijdens het eerste trimester worden ingezet voor de opvolging van de ex-onthaalklassers en tijdens het tweede en derde trimester voor de coördinatie van de snuffelstages tijdens het onthaaljaar. 8. Duid in het team een eindverantwoordelijke of mentor aan die de opvolging van één of meerdere ex-onthaalklassers op zich neemt en indien nodig contact opneemt met de onthaalschool. Zowel voor de leerlingen, de ouders, de collega s als de onthaalschool is het duidelijker indien zij zich tot één persoon kunnen richten. 9. Probeer om de ouders of voogd van de ex-onthaalklassers zoveel mogelijk bij het schoolgebeuren te betrekken. Wacht niet tot er problemen zijn of de examens achter de rug zijn om met hen contact op te nemen. Maak hierover afspraken met externe partners zoals schoolopbouwwerk. 10. Vraag de steun van externe partners zoals het CLB of de begeleiding, indien er nood is aan deskundig advies over de opvolging, aanpak en ondersteuning van de ex-onthaalklassers. 2

5 TIPS VOOR HET LEERKRACHTENTEAM 1. Hoe meer er wordt samengewerkt en uitgewisseld onder collega s, hoe vlotter de opvang kan gebeuren. Probeer op geregelde tijdstippen een overleg rond de ex-onthaalklassers te organiseren in het team. Wissel onder collega s informatie en ervaringen uit over de exonthaalklasser: wie is deze leerling? Hoe functioneert hij in de les? Wat zijn zijn moeilijkheden? Waarbij moet hij nog ondersteund worden: vakinhoudelijk, op vlak van taalvaardigheid? Je kan met je collega s afspreken om gedurende een periode de leerling gericht te observeren. 2. Leg je vragen op didactisch-inhoudelijk vlak voor aan collega s: hoe de ex-onthaalklasser ondersteunen en evalueren in de lessen? Welke interventies leveren goede resultaten op? Een uitwisseling van werkvormen, methodieken, materialen in het team kan heel verhelderend zijn: oplossingen liggen soms veel dichter dan je zou denken. Waarom niet een pedagogische studiedag hierover organiseren? Of bij elkaar gaan observeren? 3. Geef als niet-taalvak leerkracht aan de taalleerkracht door welke problemen in de taalles kunnen worden aangepakt. De leerkracht Nederlands kan bijvoorbeeld rond hetzelfde thema werken en belangrijke begrippen aanbrengen of een moeilijke informatieve tekst vooraf met de leerlingen doornemen. Hij kan de leerlingen ook aanmoedigen om relevante, moeilijke woorden per thema bij te houden in een persoonlijk schriftje, dat ook in de andere vakken kan gebruikt worden. Geef als taalleerkracht aan de niet-taalvak leerkrachten door waarop zij in hun lessen kunnen letten. 3

6 1.4. IN DE KLAS: HOE PAK JE HET AAN? Ex-onthaalklassers hebben slechts één jaar (of minder) de tijd gehad om hun taalvaardigheid Nederlands te ontwikkelen en zullen bijgevolg verder moeten worden ondersteund het jaar nadien. Dit kan niet alleen de verantwoordelijkheid zijn van de leerkracht Nederlands. Het vraagt ook een engagement van de andere leerkrachten, zowel in de taal- als niet-taalvakken. Leerkrachten Nederlands zullen uiteraard meer gericht aan de taalvaardigheid Nederlands van de ex-onthaalklassers kunnen werken. Hun grootste zorg is: hoe kan ik de taalvaardigheid van deze leerlingen verhogen? Hoe zorg ik ervoor dat ze taalvaardiger worden zodat ze ook met minder moeite de andere vakken kunnen volgen? Hoe kan ik deze leerlingen ondersteunen zonder dat dit ten koste gaat van de andere leerlingen? Leerkrachten niet-taalvakken worden met hetzelfde probleem geconfronteerd, maar vanuit een andere invalshoek. Zij verwachten dat de ex-onthaalklasser de inhoud van hun lessen voldoende begrijpt, maar stellen vaak vast dat deze leerlingen daarbij moeilijkheden ondervinden. Belangrijke vragen zijn: hoe kan ik ervoor zorgen dat de exonthaalklassers de lessen beter begrijpen? Op welke manier kan ik hen bij de lessen betrekken en extra ondersteunen? Hoe differentiëren zonder de andere leerlingen te benadelen? Leerkrachten vreemde talen staan vaak voor het probleem dat de ex-onthaalklassers nog volop bezig zijn om het Nederlands te verwerven op het moment dat zij een nieuwe vreemde taal moeten leren, zoals het Frans of het Engels. Voor de leerlingen betekent dit vaak een extra belasting. krachtige leeromgeving als ideale voedingsbodem specifieke ondersteuningstips In hoofdstuk 2 (blz. 6 ) vinden alle leerkrachten meer achtergrond over hoe zij hun lessen kunnen aanpakken zodat alle leerlingen, de ex-onthaalklasser(s) inbegrepen, zoveel mogelijk profiteren van het onderwijs dat ze krijgen. Een krachtige leeromgeving in de klas vormt een ideale voedingsbodem waarop verdere ondersteuning kan worden geënt. Specifieke ondersteuningstips zijn uitgewerkt in hoofdstuk 3 (blz. 13). Ex-onthaalklassers hebben vaak nog een extra duw in de rug nodig. Onder meer de resultaten van de TASAN - maar ook de bevindingen van onthaalleerkrachten - kunnen wijzen op specifieke tekorten. In dit hoofdstuk krijgen leerkrachten Nederlands en leerkrachten niet-taalvakken suggesties van hoe zij in de klas specifieke aspecten van taalvaardigheid kunnen stimuleren en op welke manier zij kunnen differentiëren in hun lessen. Onder kopje 4.2 (blz. 30) geven we kort aan wat welke aandachtspunten je als leerkracht vreemde talen voor ogen kan houden. Geen toverformules... Laat het duidelijk zijn: de opvang van ex-onthaalklassers begint vaak met een zoektocht naar werkvormen, materialen, ideeën... Het is een proces van vallen en opstaan. Gun jezelf en het hele team dan ook de nodige tijd om hieraan stap voor stap te werken. Vraag eventueel advies aan meer ervaren leerkrachten. Wat wij hieronder aanbieden, zijn geen toverformules. Daarvoor hangt te veel af van de concrete context waarin elke leerkracht werkt: wat voor leerling is die ex-onthaalklasser? Hoeveel ex-onthaalklassers zijn er in de klas? Is de klas zwak of sterk? Is er nauwe samenwerking met collega s? enz. Toch kán elke leerkracht heel wat doen tijdens zijn lessen om de ex-onthaalklassers te helpen en voor hen een stevig vangnet uit te bouwen. Sleutelbegrippen hierbij zijn: 1. Intentionaliteit Je vertrekt van een terechte bekommernis, namelijk: je wil de ex-onthaalklassers beter bij de lessen betrekken zodat ze beter tot leren komen. 2. Een veilige en leerlinggerichte leeromgeving Je zorgt voor een omgeving waarin de ex-onthaalklassers zich op hun gemak voelen, waarin ze fouten mogen maken. Daarbij worden de leerlingen beschouwd als actieve leerders die zelf inzichten en kennis kunnen opbouwen. 3. Samenwerken Je buit de mogelijkheden tot samenwerking zoveel mogelijk uit in de school door samen te werken met collega s, ook van andere vakken, door sterke en zwakkere 4

7 leerlingen te laten samenwerken in de klas, door medeleerlingen een verantwoordelijkheid te geven. 4. Differentiëren Je zoekt naar mogelijkheden om de leerlingen op verschillende manieren rond hetzelfde onderwerp en dezelfde activiteiten te laten bezig zijn. We willen dit stap voor stap duidelijk maken aan de hand van concrete voorbeelden, vragen en checklists. Wie hierover meer achtergrondinformatie wenst, vindt suggesties voor verdere lectuur in 5. Verder lezen en kan terecht op de nascholingen die hierover georganiseerd worden door o.a. het Steunpunt NT2/ Centrum voor Taal en Migratie ( 5

8 2. EEN KRACHTIGE LEEROMGEVING IN DE KLAS 2.1. INLEIDING Geen absolute beginners meer... Ex-onthaalklassers hebben reeds een leertraject afgelegd. Ze zijn gestart in het Vlaamse onderwijs zonder enige voorkennis van en voeling met het Nederlands. Op één jaar tijd hebben zij in meer of mindere mate de taal onder de knie gekregen: de gemiddelde exonthaalklasser - voor zover je van een gemiddelde leerling kan spreken - kan zich behelpen in het Nederlands in alledaagse situaties, is in staat om korte, eenvoudige tekstjes te begrijpen, kan mondelinge instructies en mededelingen in de klas begrijpen, kan zich verstaanbaar maken tegenover een onbekende en is in staat om een eenvoudige boodschap op te schrijven. Dit is de verdienste van de onthaalleerkrachten die zich tot het uiterste hebben ingespannen om de anderstalige nieuwkomers taalvaardigheid Nederlands bij te brengen, en uiteraard ook van de leerlingen zelf. Natuurlijk hebben exonthaalklassers nog heel wat te leren: hun taalvaardigheid is allesbehalve perfect, op vlak van inhoudelijke voorkennis en andere overkoepelende vaardigheden kunnen zij nog problemen ondervinden om met goed gevolg mee te draaien in een gewone klas. Taalcorrectheid is geen prioriteit Een ruimere dan alleen talige ondersteuning nodig Taalvaardigheid, taalvaardigheid en nog eens taalvaardigheid... Taalvaardigheid, en met name de taalvaardigheid die nodig is om op school te kunnen functioneren, is een prioriteit in het onthaalonderwijs 2. Dit ligt ook in de lijn van de eindtermen Nederlands voor het secundair onderwijs. Om de lessen te kunnen volgen, zullen de leerlingen op allerlei manieren taal moeten kunnen gebruiken: informatieve teksten lezen, notities maken, instructies van de leerkracht begrijpen, afspraken maken met medeleerlingen enzovoort. Taal gebruiken, dingen doen met taal is belangrijker dan taalcorrectheid en taalkennis. Taalcorrectheid mag dan wel een bekommernis zijn van de (taal)leerkrachten, in essentie is het een laagje vernis dat je op de taalvaardigheid legt. Naarmate leerlingen verder vorderen in hun taalverwervingsproces en met complexere en formelere taalgebruikssituaties worden geconfronteerd, kan meer aandacht besteed worden aan vormelijke vereisten. Voor ex-onthaalklassers is taalcorrectheid echter een zware opdracht. Het is vooral op dat vlak dat nog heel wat van deze leerlingen uitvallen: zij kunnen bijvoorbeeld nog niet foutloos schrijven, hebben geen vlekkeloze uitspraak wie wel? -, en kennen de grammaticale terminologie onvoldoende. Het is daarom belangrijk om als leerkracht steeds de essentie voor ogen te houden: stimuleer de leerlingen in de eerste plaats om de inhouden te begrijpen en zelf boodschappen op een begrijpelijke manier over te brengen. Leg de lat op vlak van taalcorrectheid niet te hoog, zeker in de beginfase Aansluiten bij de reguliere vakken In het onthaalonderwijs krijgen anderstalige nieuwkomers nog geen algemene of praktijkvakken zoals in het regulier onderwijs. De meeste tijd wordt besteed aan de ontwikkeling van de taalvaardigheid Nederlands. Uiteraard wordt het taalvaardigheidsonderwijs meestal heel ruim opgezet, bijvoorbeeld aan de hand van informatieve tekstjes rond allerlei onderwerpen die jongeren aanspreken en die aansluiten bij diverse schoolvakken. Het aanbrengen van specifieke kennis rond bepaalde vakken of het aanleren van vakspecifieke termen is echter geen prioriteit voor het onthaalonderwijs. Op het moment dat ex-onthaalklassers instromen in een reguliere klas, hebben zij dus meestal niet de inhoudelijke bagage die bij bepaalde vakken verondersteld wordt. Bovendien is het taalgebruik in de diverse vakken vaak een struikelblok voor hen: niet alleen zijn zij nog niet vertrouwd met de vakspecifieke termen die in de lessen aan bod komen, de taal van de handboeken en de instructies bij de taken zijn meestal moeilijk te begrijpen omdat ze abstract van aard zijn en los van een concrete context worden aangeboden. Ook op vlak van schoolse vaardigheden hebben bepaalde exonthaalklassers het nog lastig. Om de reguliere vakken te kunnen volgen, moeten de leerlingen bijvoorbeeld in staat zijn om kaarten te lezen, tabellen te interpreteren, verbanden te leggen, feiten op een tijdslijn te situeren of een woordenboek te raadplegen en dat is voor hen niet vanzelfsprekend. 6

9 Uiteraard ondervinden niet alle ex-onthaalklassers bovenstaande problemen in dezelfde mate. Veel hangt af van de achtergrond van de leerlingen. Grofweg zou je twee groepen kunnen onderscheiden. De eerste groep zijn anderstalige nieuwkomers die in hun eigen land een degelijke vooropleiding hebben genoten, onderwijs in diverse vakken hebben gevolgd en op die manier reeds bepaalde voorkennis hebben opgebouwd. Voor deze leerlingen kan een begrip als zwaartekracht bijvoorbeeld een gekend concept zijn, waaraan zij inhoudelijk vulling kunnen geven. Voor hen kan het volstaan een nieuw etiket in het Nederlands aan te reiken of een talige uitleg te geven. Deze leerlingen zijn immers meer vertrouwd met abstracte en veralgemenende boodschappen die kenmerkend zijn voor het taalgebruik in de schoolse context. Zij hebben vaak al een aantal schoolse vaardigheden verworven. De tweede groep anderstalige nieuwkomers, de grote middenmoot, kunnen echter niet terugvallen op een degelijke vooropleiding en hebben bijgevolg nog heel wat concepten niet verworven die noodzakelijk zijn om de lessen te kunnen volgen. Daar hun voorkennis beperkt is en abstract taalgebruik een probleem vormt, zal een loutere vertaalslag van een begrip zoals zwaartekracht niet volstaan. De oplossing ligt evenmin in het aanleren van bepaalde vakspecifieke termen of het geven van een uitgebreide talige toelichting. Deze leerlingen hebben nood aan een ruimere ondersteuning zodat zij meer vulling kunnen geven aan nieuwe, onbekende begrippen en inzichten kunnen opdoen over bepaalde fenomenen. Concreet betekent dit dat je als reguliere leerkracht in de meeste gevallen meer zal moeten zijn dan een wandelend woordenboek om de ex-onthaalklassers daadwerkelijk te ondersteunen. Het begint bij reflectie over de aanpak van je lessen. De mate waarin er in de klas een krachtige leeromgeving ontstaat, is bepalend voor de wijze waarop je verdere ondersteuning kan bieden aan ex-onthaalklassers. Ook al de andere leerlingen zullen trouwens baat hebben bij zulk een krachtige leeromgeving. Daarom is dit een eerste aandachtspunt waarbij we stilstaan DOE DE TEST In welke mate is er in je lessen een krachtige leeromgeving aanwezig voor exonthaalklassers (en de andere leerlingen)? In volgend schema vind je een aantal vragen die betrekking hebben op hoe je je lessen aanpakt. In principe zijn de vragen van toepassing op om het even welke les. Tracht voor jezelf om onderstaande vragen te beantwoorden, eventueel met een concrete les in je achterhoofd. 7

10 DOE DE TEST Kleur bij elke vraag het bolletje zwart van het antwoord dat het sterkst lijkt op je lespraktijk. HET KLIMAAT IN DE KLAS - Voelen de leerlingen zich op hun gemak in de klas? (bv. durven ze spontaan aangeven dat ze iets niet begrijpen of dat ze het niet eens zijn?) - Komen alle leerlingen gelijkwaardig aan de beurt tijdens de les? (bv. niet alleen de sterkere leerlingen, maar ook de zwakkere) - Worden fouten of problemen op een positieve manier benaderd?(bv. door problemen gezamenlijk op te lossen, door fouten op een impliciete manier te corrigeren: herhalen op de juiste manier) DE TAKEN 1. Doelstellingen - Is het doel van je lessen gericht op inzicht verwerven en vaardigheden ontwikkelen?(bv. leerlingen moeten verbanden kunnen leggen tussen historische feiten ipv. historische feiten kunnen opsommen, leerlingen moeten een formele brief kunnen schrijven ipv. de kenmerken van een formele brief kunnen geven) - Moeten de leerlingen taal functioneel gebruiken om de activiteiten te kunnen uitvoeren?(bv. met eigen woorden bepaalde inzichten verwoorden, overleggen met een medeleerling, elkaar uitleg geven en vragen stellen) 2. Motivatie - Zijn de activiteiten probleemoplossend en uitdagend voor de leerlingen?(bv. een tekst lezen om te achterhalen of een stelling al dan niet klopt ipv. tekst lezen om nadien vraagjes op te lossen, in groepjes informatie over actualiteit opzoeken ter voorbereiding van discussie ipv. luisteren naar uitleg over actuele gebeurtenissen) - Worden de lessen op een motiverende manier ingeleid? (bv. vertrekken van een prikkelende vraag zoals hoe komt het dat sommige mensen snurken?, hoe kan je ontsnappen aan een zwerm bijen? ) - Verwacht je van de leerlingen dat ze op een actieve manier leren?(bv. zelf een probleem oplossen, zelf principes ontdekken) 3. Toegankelijkheid - Zorg je voor een opbouw van concreet naar abstract? (bv. leerlingen eerst laten observeren, experimenteren en nadien uitleg geven over het onderwerp, eerst ervaringen uitwisselen of een concrete tekst bespreken vooraleer een abstracte tekst over het onderwerp te laten lezen) nooit weinig af en toe vaak altijd nooit weinig af en toe vaak altijd 8

11 - Hou je rekening met de aanwezige voorkennis van de leerlingen?(bv. inspelen op wat de leerlingen al weten over het lesonderwerp) 4. Interactie - Moeten de leerlingen met elkaar samenwerken tijdens de lessen? (bv. overleggen hoe ze een probleem zullen oplossen, een medeleerling extra uitleg geven, elkaar feedback geven op een taak) - Wordt er in heterogene groepjes gewerkt, m.a.w. hoogen laagtaalvaardige leerlingen bij elkaar? - Wat doe je als een leerling vastloopt: stimuleer je hem om zelf een oplossing te zoeken door gerichte vragen te stellen, positieve feedback te geven? (bv. achterhalen waarom iets niet lukt, een probleem door een leerling laten benoemen, niet zelf antwoorden geven) 5. Werken met teksten - Werk je met (voor jouw leerlingen bedoelde) teksten in je lessen? (bv. informatieve teksten uit jongerentijdschriften, fictieve verhalen die aanspreken) - Geef je bij de teksten vooraf een richtinggevende en motiverende leesopdracht? (bv. leerlingen uit een reeks tekstjes de tekst laten selecteren die bepaalde informatie bevat, specifieke informatie laten opzoeken in een tekst) O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O ONDERSTEUNING - Voorzie je bij moeilijke taken extra ondersteuning voor de zwakkere leerlingen? (bv. extra afbeeldingen, een voorgestructureerd schema, eenvoudigere vragen of opdrachten, gebruik van een woordenboek) - Geef je de zwakkere leerlingen extra ondersteuning als ze vastlopen? (bv. door extra toelichting te geven bij vragen en instructies, door positieve feedback tijdens het uitvoeren van een opdracht) - Maak je afspraken met collega s (leerkracht Nederlands, leerkracht niet-taalvakken, coach) over de ondersteuning van de zwakkere leerlingen? (bv. signaleren aan de leerkracht Nederlands rond welke thema s gewerkt wordt, steeds weerkerende moeilijkheden op vlak van taalvaardigheid signaleren aan de leerkracht Nederlands, informatie over de taalvaardigheid van een leerling laten doorstromen naar collega s andere vakken) O O O O O O O O O O O O O O O Hoe meer vragen je aan de rechterkant van de kolom kan beantwoorden, hoe krachtiger de leeromgeving is die in je klaspraktijk aanwezig is. Activiteiten moeten echter niet noodzakelijk aan ál deze kenmerken beantwoorden om veel leerkansen te scheppen voor leerlingen. Meer achtergrond hierover vind je onder punt

12 2.3. HOE CREËER JE EEN KRACHTIGE LEEROMGEVING IN DE KLAS? Wat kenmerkt een krachtige leeromgeving? Waarom hebben zwakke leerders, en ex-onthaalklassers in het bijzonder, hierbij het meeste baat? Wat betekent dit voor de andere leerlingen? een veilig, positief klasklimaat a. Het klimaat in de klas Een krachtige leeromgeving vertrekt van een veilig klasklimaat. Een veilig klasklimaat is belangrijk voor alle leerlingen, en bij uitstek voor ex-onthaalklassers die soms al heel wat te verwerken kregen op persoonlijk vlak. Onder een veilig klasklimaat verstaan we een positieve, constructieve sfeer waarin alle leerlingen, zowel zwakkere als sterkere, zich goed voelen en tot ontplooiing komen. Er mogen fouten gemaakt worden; de leerlingen mogen signaleren dat ze iets niet begrijpen of hulp nodig hebben; ze mogen hun gevoelens verwoorden en grenzen stellen tegenover hun medeleerlingen. Zwakkere leerlingen worden aangemoedigd om spreekdurf te ontwikkelen en problemen te signaleren. Fouten en problemen worden niet beschouwd als iets negatiefs, maar zijn net een aanleiding om tot leren te komen. Leerlingen worden door de leerkracht (of een sterkere medeleerling) aangemoedigd om zelf hun problemen op te lossen of hun fouten te corrigeren. Op die manier wordt niet alleen hun denken gestimuleerd en hun probleemoplossend vermogen versterkt, maar wordt er ook gewerkt aan een grotere zelfredzaamheid en een hoger competentiegevoel bij de leerlingen, en een beter inzicht in de leerstof. b. Betekenisvolle, motiverende taken Binnen de context van een veilig klasklimaat wordt er bij voorkeur gewerkt met betekenisvolle, motiverende taken: taken die de leerlingen uitdagen en prikkelen en waarbij zij als actieve leerders aan het werk worden gezet. leren omgaan met nieuwe kennis en informatie Doelstellingen Het onderwijs wil leerlingen een basispakket aan kennis, vaardigheden, attitudes en inzichten bijbrengen die zij nodig hebben om in de maatschappij te functioneren en eraan te participeren. Wat leerlingen op school leren, zou hen met andere woorden moeten voorbereiden om kritisch en creatief te kunnen deelnemen aan de samenleving. Om in de huidige, complexe samenleving volwaardig te kunnen participeren, is het belangrijk dat jongeren nieuwe informatie kunnen verwerven en verwerken, dat zij zelf problemen kunnen oplossen en nieuwe uitdagingen kunnen aangaan, dat ze kunnen samenwerken en in interactie gaan, dat ze hun kennis creatief kunnen inzetten. De doelstellingen van het onderwijs zouden dan ook verder moeten reiken dan het letterlijk kunnen reproduceren van de leerstof zonder werkelijk te begrijpen wat erachter ligt. In de huidige informatiemaatschappij hebben jongeren meer aan onderwijs dat hen confronteert met uitdagende en relevante problemen of vragen die ze zelf moeten oplossen. Op die manier krijgen zij de kans om gaandeweg zelf kennis op te bouwen en hun taalvaardigheid te vergroten. Voor leerlingen met minder inhoudelijke voorkennis en/of een beperktere taalvaardigheid lijken dergelijke probleemoplossende taken op het eerste gezicht te moeilijk. Vanuit een terechte bekommernis heeft men dan de neiging om taken sterk te vereenvoudigen voor zwakkere leerders en de doelstellingen van de lessen voor hen te verlagen. Dit is een begrijpelijke reactie wanneer men dagelijks geconfronteerd wordt met leerlingen die de opdrachten in de lessen niet verwerkt krijgen. Toch betekent dit op lange termijn meestal geen leerwinst, maar kan het integendeel leiden tot een laag zelfbeeld bij de zwakke leerders: ze krijgen minder vertrouwen in wat ze kunnen en raken gedemotiveerd. Het is dus belangrijk dat ook zwakkere leerders betekenisvolle, uitdagende taken krijgen waarbij de doelstellingen niet verlaagd worden, maar waarbij wel de nodige ondersteuning is voorzien (zie verder). 10

13 leerlingen prikkelen vertrekken van een concrete context werken met heterogene groepjes Motivatie Taken die leerlingen actief aan het werk zetten en uitdagen, geven leerlingen het gevoel dat ze met iets zinvols bezig zijn. De leerstof blijft bovendien veel beter hangen omdat er een concrete (leer)ervaring aan vasthangt. Wordt de leerstof opgedeeld in kleinere onderdelen (bv. moeilijke woorden in een tekst uitleggen vooraleer de lectuur te starten, de definitie van de vierhoek geven en nadien oefeningen op maken), dan verliezen leerlingen vaak het geheel uit het oog. Ze hebben het moeilijk om verbanden te leggen, om de opgedane kennis te gebruiken in nieuwe contexten, om bijzaken van hoofdzaken te onderscheiden. Gevolg is dat ze zich terecht de vraag stellen waarmee ze eigenlijk bezig zijn. Daardoor zakt hun motivatie. Het is belangrijk om zelfs de zwakkere leerlingen aan te spreken op hun competenties. Wanneer leerlingen voldoende geprikkeld worden, zullen ze veel sneller geneigd zijn om moeite te doen om een taak tot een goed einde te brengen. Dit kan je o.a. bekomen door de lessen op een motiverende manier in te leiden, de leerlingen actief bij het leerproces te betrekken, naar een concreet eindproduct toe te werken, ze te laten samenwerken. Toegankelijkheid Door nieuwe kennis aan te brengen in een concrete, realistische context, krijgen leerlingen heel wat meer houvast bij de inhoud van de lessen: ze krijgen automatisch meer visuele ondersteuning bij de leerstof, het taalaanbod is concreter, de mogelijkheden tot interactie zijn uitgebreider. Vanuit concrete ervaringen en exploraties kan het onderwerp van een les(senreeks) stapsgewijs worden opgetild tot een meer abstract en veralgemenend niveau. Een onderwerp als feodaliteit kan bijvoorbeeld starten met het bekijken en bespreken van een aantal prenten over het dagelijkse leven in de Middeleeuwen, gevolgd door een aantal gerichte vragen en een zoekopdracht over de structuur van deze samenleving. Een uitleg over het ademhalingsstelsel kan opgebouwd worden vanuit een aantal proefondervindelijke observaties van het eigen lichaam. Het is niet alleen belangrijk dat nieuwe leerstof wordt ingebed in een realistische context, maar ook dat ze vertrekt van de aanwezige voorkennis bij de leerlingen. Hiermee bedoelen we meer dan het vluchtig oproepen van wat in de vorige lessen aan bod is gekomen. Door de leerlingen te laten vertellen over eigen ervaringen of reeds verworven inzichten met betrekking tot het lesonderwerp te laten verwoorden, kan de leerkracht effectief nagaan wat de leerlingen al wel of niet over een bepaald onderwerp weten. Interactie Zwakke leerders hebben baat bij veel en kwalitatief goede interactie. Zij ondervinden veel steun wanneer zij over de leerstof kunnen overleggen met andere leerlingen of de nodige ondersteuning krijgen door interactie met de leerkracht. Het werken in kleinere groepjes schept voor leerlingen, en zwakke leerlingen in het bijzonder, een veilige omgeving waarin zij hun onbegrip kunnen uiten, extra uitleg kunnen vragen, hun mening kwijt kunnen. Dit ligt voor hen vaak veel moeilijker in een grote groep. Sommige problemen waarmee zij geconfronteerd worden, raken op die manier vaak spontaan opgelost, zonder dat het extra inspanningen van de leerkracht vraagt. Leerkrachten worstelen vaak met het probleem van grote niveauverschillen in hun klasgroep. Omgaan met heterogeniteit in een groep is zeker niet evident, maar het kan ook heel verrijkend zijn. Onderzoek wijst uit dat er meer en betere interactie mogelijk is wanneer leerlingen kunnen samenwerken met een leerling van een verschillend (taalvaardigheids)niveau. Sterke leerlingen voelen meestal minder sterk de behoefte om zaken aan elkaar te verduidelijken; zwakke leerlingen hebben te weinig steun aan elkaar. Zet men echter een sterke en een zwakke leerling samen, dan komt er een rijke interactie tot stand, waarbij de sterke leerling bepaalde zaken kan verduidelijken aan de zwakke leerling en de zwakke leerling extra ondersteuning krijgt. Uiteraard veronderstelt dit dat de leerlingen bezig zijn met een betekenisvolle taak die hen voldoende uitdaagt en waarbij zij bijvoorbeeld elk een stuk van de informatie moeten verwerken of een bepaalde rol toegewezen krijgen, zodat ieders inbreng nodig en zinvol is. Het werken in (heterogene) groepjes gaat niet van de ene dag op de andere: het is een proces waarbij zowel de leerkracht als de leerlingen vertrouwd moeten raken met deze manier van werken. 11

14 teksten functioneel inzetten de leerkracht als begeleider stapsgewijs opbouwen Werken met teksten Teksten zouden in heel wat vakken een belangrijke plaats moeten innemen, niet alleen in het vak Nederlands, maar ook in de niet-taalvakken of in de vreemde taalvakken. Leerlingen moeten namelijk leren omgaan met nieuwe informatie en daarvoor moeten zij de nodige vaardigheden en strategieën kunnen ontwikkelen om informatie te verwerken. Het is daarom belangrijk dat alle leerkrachten in hun lessen regelmatig werken met motiverende, interessante teksten die aansluiten bij het lesonderwerp en de jongeren aanspreken. Het kan gaan om allerlei soorten teksten zoals informatieve of verhalende teksten. Het werken met teksten zou echter verder moeten gaan dan de lectuur van een tekst met achteraf enkele inhoudelijke vragen. Opdat de leerlingen informatieverwerkende vaardigheden kunnen ontwikkelen, is het belangrijk dat zij voldoende uitgedaagd worden: dit kan door hen bijvoorbeeld voorafgaand een gerichte leesopdracht (bv. een vraag, een probleemstelling, een stelling) bij een tekst te geven. Op die manier krijgen teksten een functie bij het oplossen van een taak. c. Ondersteuning Leerlingen stuiten onvermijdelijk op problemen wanneer zij vrij moeilijke taken moeten uitvoeren. In een krachtige leeromgeving geven de leerkracht of de sterkere medeleerlingen niet de oplossing voor een probleem, maar worden leerlingen zoveel mogelijk aangemoedigd om zelf hun problemen op te lossen. Daarbij is de rol van de leerkracht cruciaal: hij geeft niet zelf het antwoord, maar lokt de oplossing uit door gerichte vragen te stellen, door de aandacht van de leerling te focussen op wat essentieel is, door mee te kijken over de schouder van de leerling en hem zoveel mogelijk tot denken te stimuleren. De leerkracht is dan ook meer dan een kennisoverdrager: hij is een begeleider die de leerlingen ondersteunt wanneer dat nodig is. Niet alleen de leerkracht, maar ook de medeleerlingen kunnen hierbij een rol opnemen. Onder het punt interactie werd reeds gewezen op het belang van werken in heterogene groepen. Ondersteuning gebeurt bij voorkeur tijdens het uitvoeren van de taken, maar soms is het nodig om voorafgaand aan de taakuitvoering de zwakkere leerders extra te ondersteunen. De leerkracht kan bijvoorbeeld extra aandacht besteden aan de instructies bij een opdracht, zodat zeker alle leerlingen begrijpen wat van hen gevraagd wordt; de taken kunnen vereenvoudigd worden door de leerlingen minder informatie te laten verwerken, eenvoudigere vragen voor te leggen, meer visuele ondersteuning te bieden. Verder kan samenwerking met collega s (van andere vakken) ervoor zorgen dat zwakkere leerders in verschillende vakken gerichte hulp krijgen. Meer praktische tips over hoe exonthaalklassers best ondersteund worden op diverse vlakken, zowel in de les Nederlands als in de andere vakken, vind je in hoofdstuk 3 (blz 13). Tot slot Bovenstaande elementen zijn cruciaal voor een krachtige leeromgeving: het zijn sleutels om leer- en gedragsproblemen te voorkomen, veeleer dan ze te genezen. Het vraagt echter een mentaliteitswijziging en een praktische ommekeer van de leerkracht, want in een dergelijke leeromgeving is de leerkracht meer dan een kennisoverdrager: hij stimuleert en begeleidt het leerproces bij de leerlingen. Misschien herken je elementen hiervan in je eigen klaspraktijk, misschien helemaal niet. In het laatste geval kan het ontmoedigend lijken omdat er nog zo n lange weg te gaan is. Dit is echter een verhaal van vallen en opstaan. Door gaandeweg nieuwe praktijken uit te proberen en bepaalde van bovenstaande aandachtspunten in je lessen mee te nemen, kan je de motivatie en het leerpotentieel van de leerlingen vergroten. Soms ligt het in kleine dingen: het komt er dikwijls op neer om aanknopingspunten te vinden waardoor de leerlingen mee zijn, zich willen inzetten, betrokken zijn op het lesgebeuren. Dit is een eerste stap: eenmaal de leerlingen betrokken zijn en zich veilig voelen, zijn ze ontvankelijk om nieuwe vaardigheden en kennis op te bouwen. Zwakke leerders, waaronder de ex-onthaalklassers, varen daar wel bij, maar ook de meer gevorderde leerlingen ondervinden er voordelen van. 12

15 3. SPECIFIEKE ONDERSTEUNINGSTIPS 3.1. INLEIDING: DE TASAN IN EEN NOTENDOP schoolse taalvaardigheid meten, maar niet onderwijsoriënterend geen spreekvaardigheid een aantal typetaken Doel van de toets De TASAN is bedoeld voor anderstalige nieuwkomers tussen 12 en 16 jaar die na minimum 7 maanden onthaalonderwijs doorstromen naar de eerste graad secundair onderwijs. De toets wordt afgenomen aan het einde van het onthaaljaar. De TASAN gaat na of een anderstalige nieuwkomer voldoende taalvaardig is om de lessen in de eerste graad secundair onderwijs te volgen en op welke vlakken hij nog ondersteuning nodig heeft. De toets is niet onderwijsoriënterend: hij geeft niet aan of een leerling naar een A-, B-richting of BUSO moet. Bij de plaatsing van de nieuwkomer na het onthaaljaar zullen immers ook andere factoren een rol spelen. De TASAN laat wel toe uitspraken te doen over specifieke talige vaardigheden en tekorten van de leerling: deze meer diagnostische informatie maakt het mogelijk om doelgerichte ondersteuning te koppelen aan de toetsresultaten (zie verder). Er zijn twee parallelle versies van de TASAN. Leerlingen die de toets om één of andere reden voor een tweede keer afleggen, kunnen bij de tweede afname de parallelle versie oplossen. Toetsinhoud De TASAN toetst drie vaardigheden: luisteren, lezen en schrijven. Spreekvaardigheid werd niet opgenomen wegens de enorme tijdsinvestering die het toetsen van deze vaardigheid vraagt (individuele afnames zijn noodzakelijk). De toets bevat voor de drie vaardigheden een aantal typetaken die voorkomen in de eerste graad van het secundair onderwijs en die variëren qua moeilijkheidsgraad. Een overzicht vind je in onderstaande tabel. Samen weerspiegelen ze een representatieve set van minimale taaldoelen die noodzakelijk zijn om te kunnen functioneren in de eerste graad van het secundair onderwijs. Ter aanvulling is bij de omschrijving van elke taak tussen haakjes opgenomen met welke eindterm Nederlands voor het basisonderwijs de taak correspondeert. VERSIE 1 VERSIE 2 Vaardigheid Aard van de toets Taak 1 Klasportret Taak 1 Klasportret luisteren De leerlingen luisteren naar concrete persoonsbeschrijvingen en duiden de juiste personen op de tekening van een klasfoto aan. (ETBaO 1.1) Taak 5 Lessenrooster Taak 5 Lessenrooster luisteren De leerlingen luisteren naar een uitleg over een fictief lessenrooster. Op basis van de uitleg vervolledigen de leerlingen een schema van een lessenrooster. (ETBaO 1.1) Taak 3 Handen Taak 3 Smaak luisteren De leerlingen luisteren naar een meer abstracte tekst. Over elk stukje tekst moeten zij een inhoudelijke vraag beantwoorden. (ETBaO 1.5) Taak 2 Verzorgers Taak 2 Verzorgers lezen De leerlingen lezen 6 korte tekstjes waarin telkens het profiel van een verzorger in de zoo beschreven staat. Ze moeten 4 uitspraken koppelen aan de juiste verzorger en daarna nog 3 vragen over de tekst beantwoorden. (ETBaO 1.5) Taak 7 Hoe communiceren dieren? Taak 7 Kunnen dieren praten? lezen De leerlingen lezen een meer abstracte tekst en beantwoorden daarover schriftelijk een aantal meerkeuzevragen en meer open vragen. (ETBaO 3.4) 13

16 Taak 4 Misdadiger Taak 4 Misdadiger schrijven De leerlingen geven een schriftelijke persoonsbeschrijving op basis van een tekening van die persoon. Bij de beoordeling is de vormelijke correctheid ondergeschikt aan de inhoud. (ETBaO 4.2) Taak 6 Bloemen kleuren Taak 6 De proef met het ei schrijven De leerlingen beschrijven de verschillende stappen van een proefje op basis van tekeningen. Een vriend(in) die de tekeningen niet ziet, moet op basis van de beschrijving begrijpen hoe hij het proefje moet uitvoeren. Bij de beoordeling is de vormelijke correctheid ondergeschikt aan de inhoud. (ETBaO 4.2) verschillende subscores Interpretatie van de TASAN resultaten Er wordt géén globale score voor de TASAN berekend. De resultaten op de TASAN worden aangegeven met verschillende subscores. De verschillende subscores van een individuele leerling kunnen vergeleken worden met referentiepunten die zijn bepaald op basis van de proefafnames van de TASAN. Op die manier krijgt men een genuanceerd beeld van de taalvaardigheid van een leerling: het geeft aan waar er nog problemen zijn op vlak van taalvaardigheid (categorieën zwak tot middelmatig zwak ) en wat de leerling reeds onder de knie heeft (categorieën sterk en middelmatig sterk ). Volgende subscores vind je ook terug op het rapport van de leerling: Subscores A: Vaardigheid Geven aan hoe goed de leerling scoort voor de afzonderlijke talige vaardigheden die de TASAN meet : luisteren, lezen en schrijven. Subscores B: Receptie/productie Wijzen erop hoe goed de receptieve taalvaardigheid van de leerling (luisteren, lezen) is en hoe die zich verhoudt tot de productieve taalvaardigheid (schrijven). Dit wordt berekend op basis van de scores van de afzonderlijke vaardigheden. Subscores C: Verwerkingsniveau Duiden aan hoe goed de leerling de aangeboden of te produceren informatie kan verwerken: met beschrijvend verwerkingsniveau wordt bedoeld dat de leerling in staat is om informatie min of meer in dezelfde vorm te begrijpen of weer te geven (bv. de inhoud van een tekst begrijpen). Met structurerend verwerkingsniveau geven we aan dat de leerling de informatie zelf kan structureren of evalueren (bv. mondelinge informatie in een schema weergeven, informatie uit verschillende tekstjes met elkaar vergelijken). Subscores D: (Visuele en talige) ondersteuning Zeggen hoe goed de leerling omgaat met boodschappen die ofwel veel, ofwel weinig visueel en talig zijn ondersteund: bij taken met weinig ondersteuning is nauwelijks visuele ondersteuning (afbeeldingen bv.) en talige ondersteuning (herhalingen bv.) voorzien; bij taken met veel ondersteuning is er ruime visuele en/of talige ondersteuning bij de toetstaak. De TASAN slechts één van de richtinggevers Leerlingen die op het rapport van de TASAN middelmatig zwak of zwak blijken te zijn voor bepaalde deelvaardigheden of specifieke aspecten van hun taalvaardigheid, hebben nood aan extra ondersteuning. Suggesties en tips hiervoor worden in de volgende punten beschreven. De meeste tips richten zich zowel naar de leerkracht Nederlands als naar de leerkracht niet-taalvakken in de vervolgscholen. We willen hierbij benadrukken dat de TASAN slechts één van de informatiebronnen is waarop je je ondersteuning kan richten. Andere factoren zijn uiteraard minstens even belangrijk om de verdere ondersteuning van de ex-onthaalklassers op te baseren: de dagdagelijkse observaties in de klas, de eigen toetsen en examens, de gesprekken met ouders, collega s, clb-medewerkers en andere betrokkenen, de zelfevaluaties van de leerling,... We raden dan ook aan om al deze gegevens mee te nemen bij de verdere 14

17 opvolging van de ex-onthaalklasser. Bovendien zijn onderstaande suggesties ook bruikbaar voor andere zwakkere leerders VAARDIGHEDEN (SUBSCORES A/B) Hieronder vind je ondersteuningstips voor leerlingen die op vlak van taalvaardigheid bepaalde tekorten hebben om in de klas te kunnen volgen. Volgende tips geven aan hoe je respectievelijk de mondelinge, de lees- en de schrijfvaardigheid van de leerlingen kan verhogen (subscores A). Om de receptieve en/of productieve vaardigheid van de leerlingen te verhogen (subscores B), kan je je op dezelfde suggesties baseren. Hoewel deze tips vooral direct bruikbaar zijn voor de leerkracht Nederlands, zijn ze zeker ook nuttig voor de leerkrachten van andere vakken: ze geven aan hoe je best omgaat met schrijfproducten van ex-onthaalklassers, hoe je leerlingen kan stimuleren om meer actief taal te gebruiken in de klas of op welke manier de verwerking van informatieve teksten kan worden vereenvoudigd. Meer specifieke problemen in verband met taalvaardigheid kan je als leerkracht in een niet-taalvak signaleren aan een collega van Nederlands en kunnen door een eventuele extra begeleider (bijvoorbeeld coach) verder opgevolgd worden HOE DE MONDELINGE TAALVAARDIGHEID VAN EX-ONTHAALKLASSERS VERHOGEN? Het is nog steeds (jammer genoeg) zo dat leerlingen het grootste deel van de tijd die ze in de klas doorbrengen, moeten luisteren naar wat de leerkracht of een medeleerling zegt. Ex-onthaalklassers moeten dus net als andere leerlingen beschikken over een goede luistervaardigheid om de uitleg en vragen van de leerkracht te begrijpen, instructies te kunnen uitvoeren of gesprekken te volgen. Spreekvaardigheid is echter eveneens een niet te onderschatten vaardigheid: leerlingen moeten taal actief kunnen gebruiken om vragen over de leerstof te beantwoorden, aan te geven dat ze iets niet begrijpen, hun gevoelens en mening te uiten,... De mondelinge taalvaardigheid dient bovendien als basis voor de verdere taalontwikkeling. Teksten lezen of schrijven is immers erg moeilijk voor iemand die nog maar een beperkte mondelinge taalvaardigheid heeft. Besteed daarom voldoende aandacht aan de ontwikkeling van de mondelinge taalvaardigheden. Tenslotte is het belangrijk om zo snel mogelijk een goed beeld van de mondelinge taalvaardigheid van ex-onthaalklassers te krijgen en realistische verwachtingen tegenover hen te stellen. Het is bijvoorbeeld niet noodzakelijk zo dat een leerling die maar weinig zegt, ook maar weinig begrijpt van wat er gezegd wordt. Anderzijds mag je van exonthaalklassers niet onmiddellijk verwachten dat zij evenveel begrijpen of kunnen uitleggen als een andere leerling. Ook een correcte uitspraak of correct gevormde zinnen kan je niet meteen van hen verwachten. 15

18 ONDERSTEUNINGSTIPS VOOR ALLE LEERKRACHTEN 3 BIJ HET WERKEN ROND MONDELINGE VAARDIGHEDEN A. HOE ZORG JE VOOR EEN VEILIG KLASKLIMAAT? Ex-onthaalklassers voelen zich vaak onzeker, waardoor ze misschien stil zijn of zelfs blokkeren. Een veilig klasklimaat waarin leerlingen durven spreken, het opbrengen om naar elkaar te luisteren, durven aangeven dat ze iets niet begrijpen, durven fouten maken om er daarna uit te leren... is daarom voor ex-onthaalklassers, nog meer dan voor andere leerlingen, een noodzaak. Enkele tips om een veilig klasklimaat te creëren: 1. Help de ex-onthaalklassers om hun assertiviteit en weerbaarheid groter te maken door hen te bevestigen in de dingen die ze goed doen, door hen aan te moedigen, zonder hen overdreven in de kijker te plaatsen. 2. Geef de ex-onthaalklassers de gelegenheid om aan te geven dat ze iets niet begrijpen. Ga indien nodig samen met hen na wát het precies is dat ze niet begrijpen (want het is voor een leerling niet altijd makkelijk om dat te zien en te formuleren). Klassikaal vragen of iedereen het begrepen heeft, werkt niet altijd, omdat leerlingen vaak bang zijn om voor de hele klas toe te geven dat ze iets niet begrijpen of vanuit hun culturele achtergrond niet gewoon zijn hun persoonlijke mening te kennen te geven. Wat wel zinvol is, is bijvoorbeeld tijdens niet-klassikale momenten in de klas rondgaan en reageren op vragen van leerlingen die vastzitten of iets niet begrepen hebben. Sommige leerlingen zullen dit (vooral in het begin) niet zelf durven aangeven, maar zenden op één of andere manier toch signalen uit (fronsen hun wenkbrauwen, kijken de hele tijd bij hun buur, zitten rond te kijken,...). Ga naar die leerlingen toe en probeer door vragen te stellen te weten te komen wat het probleem is. Probeer leerlingen die hun problemen niet zelf signaleren, te stimuleren om dat de volgende keer wel te doen. 3. Ex-onthaalklassers hebben vaak een achterstand te overbruggen ten opzichte van de andere leerlingen. Als zo n leerling niet uit zijn woorden raakt, geef hem dan de kans om het op een andere manier uit te leggen, door bijvoorbeeld gebaren te maken, te tekenen, iets aan te wijzen, een andere taal te gebruiken, het aan een andere leerling in de eigen taal uit te leggen en dan te laten vertalen, iets op te zoeken in een woordenboek... Als je de boodschap van de leerling meent begrepen te hebben, verwoord die dan zelf in het Nederlands en vraag aan de leerling of je het juist begrepen hebt. 4. Vaak is het zo dat als een leerling er niet in slaagt om een duidelijk of goed antwoord te geven, hij snel zijn beurt verliest. Als je de ex-onthaalklasser wat meer tijd geeft en ondersteunende vragen stelt, kan hij misschien wel het juiste antwoord formuleren. Zorg er wel voor dat het natuurlijk blijft en focus ook niet teveel op de ex-onthaalklasser. 5. Pas indien nodig je eigen spreektempo aan voor de ex-onthaalklasser. 6. Zorg ervoor dat alle leerlingen aan de beurt komen en niet alleen die leerlingen waarvan je op voorhand denkt dat ze het juiste antwoord weten. B. WELKE SOORT OPDRACHTEN BIED JE AAN? a. Algemeen 1. Een belangrijke factor is motivatie. Zorg dat spreek- en luisteropdrachten sterk aansluiten bij de eigen leefwereld van de leerlingen. Stel hen voor een probleem of een uitdaging 4. Leerlingen zullen dan een spreek- en luisterdrang voelen om te kunnen vertellen over eigen ervaringen, ervaringen van anderen te horen of om tot de oplossing van een probleem te komen. Vervang een klassieke spreekbeurt door een functionele spreekopdracht (bijvoorbeeld: laat een leerling aan een medeleerling instructies voor een tekenopdracht geven zodat de andere leerling een voorbeeldtekening die hij niet ziet, zo goed mogelijk kan natekenen). 2. Zorg ervoor dat leerlingen de kans krijgen om aan het woord te komen tijdens activiteiten in tweetallen of in kleine groepjes en dus niet alleen tijdens klassikale momenten. Het voordeel van in kleine groepjes te werken is dat de leerlingen over het algemeen minder spreekangst en meer luisterbereidheid vertonen en de leerlingen meer kansen krijgen om zelf aan het woord te komen. 16

19 b. Specifiek voor ex-onthaalklassers 1. Sterkere leerlingen kunnen tijdens groepswerk de ex-onthaalklassers helpen om de opdracht op te lossen. Veel hangt af van de manier waarop het groepswerk georganiseerd wordt. Om te voorkomen dat de sterktaalvaardige of assertieve leerlingen de touwtjes in handen nemen, moet je ervoor zorgen dat elke leerling van het groepje over een verschillend en essentieel stuk informatie beschikt en dat leerlingen moeten samenwerken om tot de juiste oplossing te komen. Je kan elke leerling, ook de ex-onthaalklasser, daarbij een specifieke taak geven (bijvoorbeeld tijdbewaker, materiaalmeester, verslaggever). 2. Geef indien nodig meer visuele ondersteuning bij de opdracht of bij de informatie die de leerling nodig heeft om de opdracht op te lossen. 3. Herhaal indien nodig de opdracht of formuleer het op een andere manier. Licht de instructies of de vraag bij een opdracht mondeling toe tot de ex-onthaalklasser begrijpt wat hij moet doen. 4. Beperk indien nodig de opdracht voor de ex-onthaalklasser (bijvoorbeeld: laat de exonthaalklasser in plaats van vijf, drie argumenten geven bij de bespreking van een stelling of laat hem in kernwoorden of kortere zinnen antwoorden). C. HOE GEEF JE FEEDBACK AAN EX-ONTHAALKLASSERS? 1. Stel indien nodig ondersteunende vragen die de leerling op weg helpen, maar het antwoord niet prijs geven. Doe dit zowel tijdens klassikale activiteiten, als tijdens groeps- of paarwerk. 2. Als een leerling een juist antwoord heeft gegeven, geef dan positieve feedback. Herhaal bij klassikale activiteiten het antwoord van de leerling niet (zelf), anders luisteren leerlingen niet meer naar elkaar, maar alleen naar jou. 3. Hanteer verstaanbaarheid als norm. Als een leerling een vormelijke fout maakt (tegen uitspraak, vervoeging..), corrigeer hem dan niet op een expliciete manier, maar herfraseer het antwoord achteraf op een correcte manier. (Bijvoorbeeld: Ll.: Die stapte af de fiets. Lk: Waarom stapte ze van de fiets?). Als je fouten de hele tijd rechtstreeks corrigeert, is het gevaar immers groot dat de leerling ontmoedigd raakt en toeklapt. (Bijvoorbeeld: Ll.: Die stapte af de fiets. Lk: Ván de fiets.) 4. Als een leerling iets probeert uit te leggen, maar er niet in slaagt om de inhoud van zijn boodschap duidelijk te maken, stel je dan op als iemand die onwetend is om de leerling er toe aan te zetten om het nog eens te proberen. Probeer via vragen tegelijkertijd de leerling te motiveren om verder moeite te doen en te helpen (Bijvoorbeeld: En waarom stapte ze van de fiets? Was haar band lek?). 5. Ook bij het geven van feedback kan extra visuele of talige ondersteuning helpen. 6. Reageer ook op beperkte of niet-verbale reacties van de leerling. Stimuleer de exonthaalklasser om het antwoord eventueel toch mondeling te verwoorden door een vraag te stellen (bijvoorbeeld: Dus jij denkt van wel? Kan je ook zeggen waarom?). 7. Hou er rekening mee dat het voor de ex-onthaalklasser moeilijk kan zijn om de juiste formulering te vinden. Gun hem voldoende tijd om uit te spreken en duld een lager spreektempo. 17

20 HOE LEESVAARDIGHEID VAN EX-ONTHAALKLASSERS VERHOGEN? Leesvaardigheid is van de drie getoetste vaardigheden in de TASAN de vaardigheid waarop de leerlingen het laagst scoren bij de proefafnames. Leesvaardigheid blijkt voor de meeste nieuwkomers nog een vrij groot probleem te zijn. Niet verwonderlijk, als je weet dat heel wat nieuwkomers in een ander schrift dan het Latijnse zijn gealfabetiseerd en dat sommigen zelfs niet of nauwelijks gealfabetiseerd zijn als ze hier aankomen. Nochtans is begrijpend lezen voor alle vakken in het regulier onderwijs, en voor alle leerlingen (ook de niet-anderstalige nieuwkomers) zeer belangrijk: het is nodig om informatie uit teksten te kunnen verwerken tijdens de les, om instructies te begrijpen of om thuis te studeren aan de hand van notities of een handboek. Bovendien is leesvaardigheid ook heel belangrijk om maatschappelijk te kunnen functioneren. Waarom is ondersteuning op vlak van leesvaardigheid bij de meeste ex-onthaalklassers noodzakelijk? a. Voor anderstalige nieuwkomers die nog gealfabetiseerd moeten worden tijdens het onthaalonderwijs, is één jaar meestal te kort om tot een goed ontwikkelde leesvaardigheid te komen. Deze leerlingen hebben lezen nog niet geautomatiseerd en zijn nog volop technisch aan het lezen wanneer zij de onthaalklas verlaten. Maar ook voor andere ex-onthaalklassers is lezen een moeilijke opdracht. Elk nieuw onderwerp brengt nieuwe woordenschat met zich mee, en net als voor reguliere leerlingen blijft de schooltaal vaak een struikelblok. b. Lespraktijk in het onthaalonderwijs: misschien gaat nog te weinig aandacht uit naar begrijpend lezen en wordt lezen te veel beperkt tot technisch lezen. In het onthaalonderwijs moeten naast technische aspecten van leesvaardigheid, ook leesplezier en leesbegrip gestimuleerd worden. Zelfs met beginnende taalleerders kan van in het begin vanuit tekstbegrip gewerkt worden 5. ONDERSTEUNINGSTIPS VOOR ALLE LEERKRACHTEN BIJ HET WERKEN ROND LEESVAARDIGHEID A. WELKE SOORT OPDRACHTEN BIED JE AAN? a. Algemeen 1. Schenk voldoende aandacht aan begrijpend lezen in de lessen Nederlands. Dit geldt voor alle leerlingen, maar zeker voor de ex-onthaalklasser. Werk met allerlei soorten teksten: informatieve, verhalende, beschouwende teksten en doe dat zoveel mogelijk op een motiverende en uitdagende manier. Heb daarbij oog voor formeel en abstract taalgebruik dat veel in het onderwijs wordt gebruikt en ga zeker deze woorden niet schrappen in de teksten, maar richt er de aandacht op. 2. Kies voor interessante en relevante teksten: teksten waarin nieuwe informatie staat, die de kennis van de wereld van de leerlingen uitbreiden, die hun aanspreken. Je kan hierbij gebruik maken van bestaande handboeken, maar ook van allerlei interessante tijdschriften voor jongeren en eenvoudige jeugdboeken. 3. Werk met een gerichte leesopdracht bij de teksten. Op die manier is lezen geen vrijblijvende activiteit, maar staat het in functie van het oplossen van een vraag, een probleem of het uitvoeren van een handeling. Dan hoef je als lezer ook niet elk woord in een tekst te begrijpen. Bijvoorbeeld: de leerlingen moeten een aantal voorspellingen maken over het gedrag van dieren en nagaan in de tekst of hun voorspellingen kloppen; de leerlingen moeten instructies lezen om ze nadien uit te voeren. b. Specifiek voor ex-onthaalklassers 1. Geef eventueel de tekst op voorhand mee aan de ex-onthaalklasser zodat deze de tekst al thuis kan doornemen. Je kan ook aan de coach, de extra begeleider of de leerkracht Nederlands vragen om de tekst vooraf samen met de leerling door te nemen. 2. Een andere mogelijkheid is de opdracht beperken zodat de ex-onthaalklasser bijvoorbeeld maar een deel (het meest relevante) van de tekst moet lezen en/of slechts een deel van de opdracht moet oplossen (bijvoorbeeld alleen de belangrijkste vragen). 3. Bied meer visuele ondersteuning aan bij de tekst door bijvoorbeeld extra afbeeldingen te voorzien, gebruik te maken van een beeldwoordenboek of internet. 4. Richt de aandacht van de ex-onthaalklassers op de inhoud van de teksten door vragen te stellen over de inhoud, door over de betekenis van moeilijke woorden te onderhandelen, door vooraf ervaringen op te roepen of aan te reiken rond het onderwerp van de tekst. 18