MUSEUM NATURA DOCET. en de kogeldiorietzwerfsteen van Eext. Meester Bernink

Transcriptie

1 W.B.J. GROOTHUIS Geert van Woustraat 10, 7591 GT Denekamp MUSEUM NATURA DOCET en de kogeldiorietzwerfsteen van Eext De opmerking: "Een steen kan veel vertellen als hij door een verstandig mens wordt ondervraagd" is van de bioloog, natuurbeschermer en geoloog Eli Heimans ( ). Deze uitspaak is zeker van toepassing op de zwerfkei die drie man in 1940 het natuurhistorisch museum Natura Docet in Denekamp binnen droegen, want menig wetenschapper heeft zich met dit unieke exemplaar beziggehouden. Met enige fantasie lijkt dit bijzondere natuurproduct op een reuzengebit en zal als sculptuur in een museum voor beeldende kunst niet misstaan. Deze zwerfsteen uit Finland werd in het Drentse Eext gevonden door de Wageningse student Jannus Russchen. Via Donkerbroek (in Friesland) en Wageningen vond de merkwaardige kei ten slotte zijn eindbestemming in de zwerfsteenzaal van Natura Docet. Nu, na 65 jaar, behoort de steen nog steeds tot de topstukken van het museum en wordt zelfs door kenners beschouwd als misschien wel de mooiste en meest bijzondere zwerfsteen van Nederland. Dit artikel gaat over de steen en de kenners die zich met de steen hebben bemoeid. Meester Bernink In oktober 1940 ontving Meester Bernink ( ; Afb. 1), stichter van Natura Docet, een brief van de 23- jarige Jannus Russchen ( ), zoon van een landbouwer uit het Friese Donkerbroek. Hij was student aan de Landbouw Hogeschool in Wageningen en zou in januari 1941 zijn eindexamen afleggen. In zijn brief aan Bernink bood hij zijn zwerfsteencollectie, die hij in enkele jaren had verzameld, te koop aan voor f 25,-. De grootste zwerfsteen uit deze collectie, een zeldzame kogeldiorietzwerfsteen, woog 275 pond en mat 55 x 55 x 25 cm (Afb. 2). Jannes schreef aan Bernink: "Ik ben twee keer bij U geweest, eerst in mijn HBS-tijd en verder twee jaar geleden (1938) toen ik alleen de geologische afdeling bekeken heb. De gehele mobilisatie ben ik als gewoon soldaat in dienst geweest en was 4 weken krijgsgevangene in Duitsland. In mijn eerste studiejaar in Wageningen ben ik mij langzamerhand zeer gaan interesseren voor de stenen, enigszins door het college geologie. Het tweede jaar heb ik fanatiek verzameld vooral in de grote vakantie die daarop volgde. Uit Drenthe is toen veel gekomen. Daarna heb ik er niet veel aan gedaan. De studie laat het niet toe en de vrije tijd kun je nog altijd beter besteden dan steentjes verzamelen. Het is volgens mij helemaal niet wetenschappelijk en bovendien hebben de boeren die ik later moet onderwijzen er niets aan. Verder interesseert er zich in Wageningen nagenoeg niemand voor. De vroegere prof. Van Baren wel, maar de tegenwoordige hoogleraar Edelman gaat helemaal de mineralogisch en scheikundige kant op en de hoofdassistenten voelden er ook niets voor. Mijn kogeldioriet kon hun belangstelling niet opwekken. Ze hebben er niet eens naar gekeken." Meester Bernink heeft over dit aanbod geen gras laten groeien want eind oktober 1940 lag de hele verzameling van Jannus Russchen al in het museum Natura Docet. Meester Bernink en de geologie Voor 1910 had Bernink zich in hoofdzaak bezig gehouden met planten, vogels, insecten en paddenstoelen. Daarna verdiepte hij zich ook in de geologie, aangemoedigd door Heimans. Eli Heimans en Jac. P.Thijsse waren in 1896 de oprichters van het natuurhistorische tijdschrift 'De Levende Natuur'. In dit blad verscheen in 1911 Berninks eerste, geologische publicatie. Hierin beschrijft hij een zoektocht naar stenen met de kinderen van zijn schoolklas. GRONDBOOR & HAMER NR

2 Zijn eerste boek 'Ons D i n k e U a n d ' volgde in Het is een n a t u u r h i s t o r i s c h e beschrijving van Oost-Twente w a a r i n hij in een apart hoofdstuk de geologie van OostTwente behandelt. In 1918 w e r d het boek 'Geologie van Afbeelding 2. N e d e r l a n d ' uitgegeven: een g e z a m e n l i j k e uitgave van De kogeldioriet van Eext voordat deze doormidden werd de hoofdonderwijzer P. van d e r Lijn ( ) en J. B. gezaagd. B e r n i n k. E e r s t g e n o e m d e w e r d de grote p r o m o t o r v a n de N e d e r l a n d s e geologie en zijn ' K e i e n b o e k ' uit 1923 wordt a l g e m e e n b e s c h o u w d a l s een s t a n d a a r d w e r k voor Rinke N o l l e s woont nu in H o o r n s t e r z w a a g (Friesland), z w e r f s t e e n o n d e r z o e k. Van dit boek v e r s c h e n e n zeven is 89 j a a r en w a s j a r e n l a n g w e r k z a a m bij de R i j k s g e - d r u k k e n, de laatste in o l o g i s c h e dienst in O o s t e r w o l d e. Hij fietst bijna iedere B e r n i n k w e r k t e ook m e e aan het boek 'Geologie voor te v e r z a m e l e n. De laatste jaren brengt hij v e e l tijd d o o r dag nog ongeveer 40 kilometer, m a a r niet o m stenen N a t u u r v r i e n d e n ' van de o n d e r w i j z e r L. B. B o s uit N o o r d - met het z o e k e n en d e t e r m i n e r e n van p a d d e n s t o e l e n. Zijn b e r g u m, een boek dat in 1932 de s e r i e n a s l a g w e r k e n g e h e u g e n voor de g e b e u r t e n i s s e n van m e e r dan 60 j a a r voor a m a t e u r g e o l o g e n en k e i e n z o e k e r s bijna c o m p l e e t geleden is nog z e e r goed. Zo wist hij nog vele details te m a a k t e. De bijdrage van B e r n i n k aan deze uitgave w a s v e r t e l l e n over zijn j e u g d v r i e n d J a n n u s R u s s c h e n. J a n - een lijst van grote en kleine g e o l o g i s c h e m u s e a en een nus, die even oud w a s a l s Rinke m a a r in 2002 overleed, gedetailleerde lijst met z w e r f s t e n e n en fossielen van w a s een a a n t a l jaren l a n d b o u w c o n s u l e n t in G r o n i n g e n acht p a r t i c u l i e r e v e r z a m e l a a r s in N e d e r l a n d. Door dit en d a a r n a m a k e l a a r in L e e u w a r d e n. aanbod van l i t e r a t u u r voor z w e r f s t e e n v e r z a m e l a a r s n a m het stenen z o e k e n in ons land een grote vlucht. V o l g e n s Rinke vond R u s s c h e n de kogeldioriet s a m e n H e e l bijzonder w a s de s a m e n w e r k i n g t u s s e n B e r n i n k S c h u d d e b e u r s beschrijft in zijn b o v e n g e n o e m d a r t i k e l de en K. van d e r Kley. In 1942 w e r d e n de boeken 'De K e i e n vondst van de b e r o e m d e kogeldioriet a l s volgt: met H e n d r i k van de Keur. Hij w a s d a a r niet bij. Onzer H e i d e n ' van B e r n i n k en ' G i d s g e s t e e n t e n van het Noordelijk D i l u v i u m ' van Van d e r Kley bij dezelfde "Het is het jaar Twee jonge Friezen, Jannes Rus- uitgever uitgegeven. Van d e r Kley gaf in zijn boek een schen en Hendrik van de Keur, hebben weer eens een dag beschrijving van 180 g i d s g e s t e e n t e n. In beide uitgaven keien gezocht langs de Hondsrug en fietsen nu terug naar wordt ook aandacht besteed aan de kogeldioriet van 'Heitelan'. Als ze tussen Eext en Anlo in voile vaart een Eext. Uit het v o o r w o o r d van beide s c h r i j v e r s blijkt dat de boerderij passe re n zien ze - in een flits - naast de oprit boeken op e l k a a r afgestemd w a r e n. B e r n i n k schrijft: een opmerkelijke hoeksteen. Omdat het al laat is en ze nog ver moeten gaan, kunnen ze zich nauwelijks "Wat de Noordetijke ast geworden zwerfstenen 'keioloog'zich aangaat, zal de enthousi- tevreden kunnen stellen met onthoud veroorloven. enig op- Toch, nadat ze zo'n honderd verder gekomen zijn, wint de nieuwsgierigheid meter het van de het tweede deel van deze uitgave, waarin de Drent K. van haast en keren ze om. Dit blijkt de moeite waard te zijn. der Kley 180 soorten Nog nooit eerder zagen ze zo'n steen." behandelt". Ook van d e r Kley b e s c h o u w d e zijn boek a l s een vervolg op B e r n i n k s 'De Keien O n z e r H e i d e n '. W i l l e m Paul de Roever B e r n i n k w a s o n d e r w i j z e r m a a r v e r d e r g e h e e l autodidact en hij miste w e l e e n s de w e t e n s c h a p p e l i j k e a c h t e r g r o n d Pieter Schuddebeurs v o o r a l in de geologie. Voor dit m a n c o in zijn k e n n i s kon De zwerfsteenexpert P i e t e r S c h u d d e b e u r s p u b l i c e e r d e hij een beroep doen op zijn w e t e n s c h a p p e l i j k e v r i e n d e n in 1984 in het g e o l o g i s c h e tijdschrift G r o n d b o o r en H a - o n d e r a n d e r e van het G e o l o g i s c h Instituut van de U n i - m e r een a r t i k e l over de F r i e s e s t e n e n v e r z a m e l a a r Rinke versiteit van A m s t e r d a m. Een van m e d e w e r k e r s aan dit N o l l e s. Rinke w a s buurjongen en vriend van J a n n u s instituut w a s W i l l e m P a u l de Roever (Afb. 3). R u s s c h e n. In F r i e s l a n d en v o o r a l in Drenthe k w a m e n in de jaren t u s s e n 1920 en 1940 uit de nieuwe o n t g o n - Voor de tweede w e r e l d o o r l o g k w a m e n v e e l b e s t u u r s - nen heidevelden e n o r m e hoeveelheden z w e r f s t e n e n a m b t e n a r e n uit het v o o r m a l i g e N e d e r l a n d s - l n d i e en tevoorschijn. Deze gebieden w a r e n een paradijs voor een a a n t a l a r t s e n en g e z a g v o e r d e r s van p a s s a g i e r s - en a m a t e u r g e o l o g e n en s t e n e n v e r z a m e l a a r s. Ook de beide v r a c h t s c h e p e n met hun g e z i n n e n in de z o m e r in D e n e - v r i e n d e n J a n n u s en Rinke m a a k t e n s a m e n vele fiets- k a m p met vakantie, a a n g e t r o k k e n door de mooie n a t u u r tochten vanuit D o n k e r b r o e k in F r i e s l a n d n a a r Drenthe en niet het m i n s t door de landelijke b e k e n d h e i d van o m hun s t e n e n v e r z a m e l i n g aan te v u l l e n. m e e s t e r B e r n i n k en zijn m u s e u m. De familie de Roever w a s een oud z e e m a n s g e s l a c h t en de v a d e r van W i l l e m

3 Afbeelding 4a. De gepolijste helft van de kogeldioriet van Eext zoals deze vandaag de dag nog ligt te pronken in het museum Natura Docet in Denekamp. De afmetingen van de steen zijn 55 x 25 cm. De kogels (a) zijn ingebed in een tussenmassa van dioriet (b). Middenonder Afbeelding 3. komt een gebied Dr. W.P. de Roever ( ), oud-hoogleraar geologie voor dat vrijwel uit- "Laat ik U gerust stetlen: Uw gesteente is een kogel- aan de Universiteit van Amsterdam. dioriet; als er een gesteente die naam verdient, is het sluitend uit zwarte wel het Uwe. En dan bent u ook zeer bevoorrecht bestaat van de 'zwarte door P a u l w a s kapitein bij de Koninklijke Pakketvaart M a a t - de aanwezigheid schappij. Tijdens een vakantie van het gezin de Roever bovendien nog van het niet orbiculair ontwikkelde in D e n e k a m p en een bezoek aan m u s e u m N a t u r a Docet vengesteente w a s de jonge W i l l e m P a u l, l e e r l i n g van een g y m n a - de onderkant kan zien. De aanwezigheid s i u m in A m s t e r d a m, o n d e r de indruk van de befaamde 'onvolkomenheden' zwerfsteen c o l l e c t i e van het m u s e u m en van de m a n i e r belangrijk als het feit dat u een kogeldioriet w a a r o p m e e s t e r B e r n i n k h e m wist te i n s p i r e r e n. L a t e r niet iedereen is zo of moedergesteente, band' en ne- (de 'mond' van de zwerfsteen). dat ik op de foto aan in uw kogeldioriet van deze twee is minstens even heeft. Lang gelukkig." mocht hij nog een w e e k op het m u s e u m logeren o m zich v e r d e r in de geologie te v e r d i e p e n. Het lag dan ook voor de hand dat hij in 1934 zou kiezen voor een studie in de "Als U er voor zou voelen om het wonder te laten doorza- gen, en een deel van een der helften voor onderzoek af geologie en w e l aan de universiteit van A m s t e r d a m. Tij- te staan, lijkt het niet uitgesloten d e n s zijn studie had hij r e g e l m a t i g contact met m e e s t e r gesteente iemand zou kunnen promoveren. B e r n i n k en in 1939 s c h o n k hij zijn v e r z a m e l i n g van 900 aanraden stenen en fossielen aan het m u s e u m. doorzagen, dat er op dat ene blok Ik zou willen het op de volgende manier te doen: Midden loodrecht op de zwarte Izie foto.} Ik zeg juist midden doorzagen, band omdat in het W i l l e m P a u l wist het k l a a r t e spelen in 1940 op 23-jarige midden het gesteente het meest 'fris' is voor leeftijd niet alleen zijn studie af te ronden m a a r ook nog analyses van kogels, tussenruimte, c u m laude te promoveren in de petrologie, mineralogie en het niet orbiculair gesteente. Dan een helft op het en kristallografie. Hij bleef na zijn afstuderen en promotie zaagvlak polijsten verbonden aan het G e o l o g i s c h Instituut van de U n i v e r s i - bewaren. teit van A m s t e r d a m dat onder leiding stond van professor iedere plak aan een kant polijsten. H.A. Brouwer. Tijdens de Tweede W e r e l d o o r l o g verrichtte van het blok afstaan voor dat het op uitgebreide hij diepgravend m i c r o s c o p i s c h en c h e m i s c h onderzoek onderzocht." en als museumstuk chemische band voor Natura De andere helft eventueel in plakken Ik zou geen Docet zagen, en stukken manier is aan gesteenten die hij s a m e n met professor B r o u w e r op C e l e b e s en T i m o r had v e r z a m e l d. In 1955 werd hij Uit dit o n d e r z o e k s r a p p o r t blijkt dat de Roever het hoogleraar aan de Leidse Universiteit in de mineralogie, fragment van de kogeldioriet reeds in 1941 uitgebreid petrologie en kristallografie en in 1957 kreeg hij dezelfde heeft o n d e r z o c h t op zijn m i n e r a l e b e s t a n d d e l e n. V e r d e r functie aan de A m s t e r d a m s e Universiteit als opvolger behandelt hij in zijn brief de g e n e s e van het gesteente en van professor Brouwer. Hij w e r d prominent lid van de de t h e o r i e e n die hierover zijn g e p u b l i c e e r d, door o n d e r Koninklijke N e d e r l a n d s e A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n andere J. J. S e d e r h o l m en professor Pentti E s k o l a van de en overleed in 2000 op 83-jarige leeftijd in A m s t e r d a m. universiteit van H e l s i n k i die een kogeldioriet uit Pidytya in Finland o n d e r z o c h t. Afbeelding 4b. Het w a s voor m e e s t e r B e r n i n k een g e l u k k i g toeval dat Detail van afbeelding hij in1940, toen de kogeldioriet net goed en w e l in het 4a, gemiddelde door- m u s e u m w a s g e a r r i v e e r d, het proefschrift van de pas snede van de kogels g e p r o m o v e e r d e de Roever kreeg toegestuurd. Dit w a s is 6-8 cm. voor B e r n i n k aanleiding h e m o m advies te v r a g e n. Zo a. Schil met blauw- k w a m er een uitvoerige c o r r e s p o n d e n t i e opgang. B e r nink stelde niet a l l e e n vragen over de kogeldioriet; ook andere g e o l o g i s c h e vragen k w a m e n aan de orde. Hij w a s zwarte magnetietkorrels. b. Zwarte hoornblen- juist bezig de laatste hand te leggen aan zijn boek over de (zie 'mond' van z w e r f s t e n e n getiteld: 'De Keien O n z e r H e i d e n ', een boek Afb. 4a). dat in het najaar van 1942 zou u i t k o m e n en bedoeld w a s 'om beginnende keiologen op streek te h e l p e n '. Hierin kon hij de informatie van de Roever v e r w e r k e n. c. Roze plagioklaas, radiaal gerangschikt om de kern van. Onderzoeksrapport van De Roever d. Niet gepolijst Eind 1940 zond B e r n i n k foto's en een fragment van de kogeldioriet n a a r de Roever in A m s t e r d a m en in februari 1941 ontving hij een uitgebreid, met de hand g e s c h r e v e n, breukvlak. e. Dioritische tussenmassa. onderzoeksrapport : GRONDBOOR & HAMER NR

4 B e r n i n k volgde het advies van de Roever op. Eind februari De steen is m a g m a t i s c h en ontstaan d o o r l a n g z a m e 1941 Liet hij de kei d o o r m i d d e n zagen en het zaagvlak van afkoeling en stolling van m a g m a in de diepere lagen van het voor N a t u r a Docet b e s t e m d e e x e m p l a a r polijsten. De de aardkorst. De m e r k w a a r d i g e k r i s t a l s t r u c t u r e n in de gepolijste helft ligt nog steeds in het m u s e u m te pronken kogeldioriet noemt De R o e v e r het gevolg van ' m e t a - (Afb. 4). De andere helft is in m e e r d e r e s t u k k e n gezaagd morfe differentiatie' (differentiatie d o o r m e t a m o r f o s e en bij w e t e n s c h a p p e r s aan v e r s c h i l l e n d e universiteiten in van gesteente). N e d e r l a n d terecht g e k o m e n. In de loop der jaren zijn ook s t u k k e n in handen van p a r t i c u l i e r e n geraakt. In een tijdschrift in 1940 gaf B e r n i n k een globale beschrijving van zijn nieuwe aanwinst voordat deze d o o r - Het d o o r z a g e n w a s voor w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k m i d d e n w e r d gezaagd (Afb. 1): van groot b e l a n g. H e l a a s ging d a a r m e e w e l voor een d e e l het e s t h e t i s c h e aspect van de o o r s p r o n k e l i j k e "In de natuur is de steen zwart met wit. Het witte is sterk fraaie v o r m v e r l o r e n. W i l l e m P a u l de R o e v e r vond zelf aangetast niet de tijd een uitgebreid o n d e r z o e k naar de k o g e l d i o - een zwarte scherpe massa tussen uit. Onderaan ziet men door het weer. Het zwarte steekt er overal als riet te v e r r i c h t e n en een publicatie daarover uit te geven. fijne zwart-met-witte Hoe w e t e n s c h a p p e l i j k correct hij w a s, blijkt uit o p m e r - een kristallijn kingen in b o v e n g e n o e m d e b r i e f : vetdspaat is en het zwarte puntjes daar is de steen dioriet d.w.z. gesteente, waarbij het witte een Daarboven ziet men talrijke appelschijfjes', "Ik zou tiever niet witlen, dat U bij beschrijving en aanhaling kalknatron wordt genoemd. doorsneden van kogels. Op de foto is even te zien hoe deze schijven in van de gegevens mijn naam zou noemen. Het is name- het midden korrels zwarte lijk een wetenschappelijke het klokhuis bij de 'appels'. Dan komt een brede interessant probleem schande om op een dergelijk geheet niet dieper in te gaan. Ik heb een te pakken, van permisch alkaligesteente Timor, dat me nog wet een half jaar zal ander uit bezighouden." band Ide mondopening taaie. evenals zwarte lijkt het), deze ligt echter maar wei- nig dieper dan de rest van de steen en is weer pikzwarte, Boven de 'mondopening'zijn weer schijfjes. De achterkant Het d i e p e r g a a n d e o n d e r z o e k en de publicatie over de bevatten, hetalle is helemaal zo en maakt daardoor een conglomeraatachtige indruk." kogeldioriet van Eext liet hij d a a r o m over aan zijn vijf j a a r oudere c o l l e g a, J a n de J o n g, die ook m e d e w e r k e r In zijn a r t i k e l uit 1943 voor de Koninklijke N e d e r l a n d s e w a s van professor B r o u w e r op het G e o l o g i s c h Instituut A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n geeft De J o n g een m e e r van de Universiteit van A m s t e r d a m. wetenschappelijke beschouwing: Jan D. de Jong "De kogeldioriet bestaat uit kogels, uit plagioklaas J a n de J o n g p r o m o v e e r d e in 1941 en in zijn p r o m o t i e o n - bouwd, en een diorietische tussenmassa. d e r z o e k b e h a n d e l d e hij, net a l s W i l l e m P a u l de Roever, ben een diameter gesteente uit Timor. N a zijn p r o m o t i e o n d e r z o c h t hij van een groot aantal magnetietkorrels opge- De kogels heb- van 6 tot 8 centimeter. Het in de voorkomen buitenste B e r n i n k ' s kogeldioriet aan de hand van een afgezaagd delen der kogels verleent deze hun kenmerkende fragment. Hij p u b l i c e e r d e een v e r s l a g van dit o n d e r z o e k en schaalbouw. kleur in 1943 in een aparte uitgave van de N e d e r l a n d s e A k a d e - slechts in enkele verspreid liggende korrels mie van W e t e n s c h a p p e n o n d e r a u s p i c i e n van zijn h o o g - wordt het in de het buitenste deel veelvuldig l e r a a r professor B r o u w e r en in hetzelfde j a a r v e r s c h e e n De kleur van de kern is roze, die van de van De J o n g ook een publicatie over hetzelfde o n d e r - delen blauwgrijs. w e r p in het toonaangevende Duitse tijdschrift, ' N e u e s desienl, terwijl zich een enkele maal in de kernen een of Terwijl in de kern van de kogels magnetiet voorkomt, aangetroffen. magnetietrijkere De kogels bestaan uit plagioklaas J a h r b u c h fur M i n e r a l o g i e, Geologie und P a l e o n t o l o g i e '. meer kristallen Van deze uitvoerige uiteenzetting volgt h i e r o n d e r een geringe hoeveelheid van groenzwarte s a m e n v a t t i n g. Uit de briefwisseling van De J o n g en De tiet, epidoot, chloriet, sericiet, alkali-veldspaat, Roever met m e e s t e r B e r n i n k, t u s s e n 1940 en 1943, en prehniet, treden op monokliene magnetiet en limonietisch (an- bevinden. In pyroxeen, apa- carbonaat, materiaal. uit de publicatie in het g e r e n o m m e e r d e Duitse v a k b l a d blijkt dat De J o n g g e b r u i k kon m a k e n van de voorlopige Belangwekkend o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n en adviezen van De Roever. J a n de gioklaas in de kogels. Dit mineraal treedt op in J o n g w e r d lector in de s e d i m e n t o l o g i e in L e i d e n en later te, radiaal gerangschikte h o o g l e r a a r in de geologie aan de L a n d b o u w H o g e s c h o o l sionale min of meer afgeronde in W a g e n i n g e n en overleed in 1992 op 79-jarige leeftijd. van de eerste ten opzichte van de tweede veldspaat is de wijze van voorkomen van de pla- individuen en in een korrels. Uit de langgerekequidimenbegrenzing blijkt dat we hier te doen hebben met korrels, die door een Herkomst, ontstaan en macroen microscopisch onderzoek jongere generatie De kogeldioriet toont z o w e l naar beeld a l s n a a r m i n e r a - van gelijke samenstelling zijn vervangen. van langgerekte De plagioklazen individuen gedeeltelijk van beide gene rat ies zijn landesienl. logische s a m e n s t e l l i n g een vrijwel v o l k o m e n o v e r e e n k o m s t met het door de Fin P. E s k o l a in 1938 b e s c h r e v e n De diorietische gesteente van Pioytya in F i n l a n d. M e n n e e m t d a a r o m lair mengsel van plagioklaas landesien) aan dat onze kogeldioriet ook afkomstig is uit F i n l a n d. blende, met een gemiddelde korrelgrootte bestaat uit een aequigranu- en groene N a het s m e l t e n van de gletsjers die N e d e r l a n d g e d u - ter. Als nevenbestanddelen titaniet, biotiet, epidoot, chloriet, sericiet, j a a r geleden) bedekten tot o n g e v e e r de lijn H a a r l e m - kwarts, pretnet, magnetiet en Umoniet. Deze N i j m e g e n, lag het noorden van ons land bezaaid met een tussenmassa o n v o o r s t e l b a r e hoeveelheid z w e r f s t e n e n uit S c a n d i n a v i e het veelal convexe contact van de plagioklaas en F i n l a n d. Ook onze kogeldioriet w e r d, l o s g e r a a k t van van de. het m o e d e r g e s t e e n t e in F i n l a n d, met deze r e u s a c h t i g e het contact van de kogels met de tussenmassa ' t r a n s p o r t b a n d ' van ijs n a a r Drenthe vervoerd en d a a r met de c-as parallel aan het raakvlak van de onderscheid hoorn- van 6 millime- rende de voorlaatste ijstijd (het S a a l i e n ; z o ' n gedeponeerd. 14 tussenmassa treden op: apatiet, zirkoon, alkaliveldspaat, diorietische zich van normale dioriet door De kristallen ten opzichte liggen bij meestal kogels.

5 Het meest kenmerkende verschijnsel in dit gesteene, zowel in de kogels als in de diorietische het gedrag van de jongere tussenmassa, veldspaatgeneratie van de oudere veldspaat en. reeds de vervanging van een oudere DANKWOORD is ten opzichte Ik bedank E d m o n d de R o e v e r voor zijn bijdrage a a n dit a r t i k e l. E d m u n d de R o e v e r is de zoon van W i l l e m P a u l de R o e v e r en is evenals zijn v a d e r afgestudeerd in de We zagen veldspaatgeneratie m i n e r a l o g i e, petrologie en k r i s t a l l o g r a f i e. door een jongere in de kogels en de vervanging van de door veldspaat in de tussenmassa. ker echter treden de vervangingsverschijnselen contacten van de kogels met de senmassa. Duidelijop aan de van de tus- Het is vooral hier dat fraaie vervangingen door veldspaat worden van waargenomen." LITERATUUR De Jong, J.D., De kogeldioriet z w e r f s t e e n van Eext (Drenthe). Koninklijke N e d e r l a n d s e A k a d e m i e van W e t e n s c h a p p e n afd. N a t u u r kunde, Vol. L l l, nr. I. O r b i c u l a i r (=kring- of kogelvormig) gesteente op zich De Jong, J.D., Ein K u g e l d i o d o r i t g e s c h i e b e von Eext is a l z e l d z a a m, laat staan k o g e l d i o r i e t g e s t e e n t e. Wat (Provinz Drente), nebst B e t r a c h t u n g e n u b e r d i e de kogeldioriet van Eext bovendien zo uniek maakt, is Entstehung der Kugelgesteine. Neues Jahr- de a a n w e z i g h e i d van de z w a r t e h o o r n b l e n d e b a n d (de buch fur M i n e r a l o g i e, Geologie und P a l e o n t o l o - mondopening) en het niet o r b i c u l a i r e, d i o r i e t i s c h e m o e - gie, d e r g e s t e e n t e w a a r u i t het onderste gedeelte van de steen bestaat. K e n m e r k e n d voor deze kogeldioriet is dat bij de genese z o w e l in de k o g e l s a l s in de t u s s e n m a s s a een Bernink, J.B., De Keien O n z e r H e i d e n. J. B o o m en Z n., M e p p e l. jongere v e l d s p a a t g e n e r a t i e e e n d e e l van de oude v e l d spaat en h o o r n b l e n d e heeft v e r v a n g e n. Dit f e n o m e e n is e c h t e r a l l e e n m e t een m i c r o s c o o p te z i e n. Schuddebeurs, A.P., De K o g e l - z w e r f b l o k k e n van Rinke N o l l e s. G r o n d b o o r en Hamer, j u n i / a u g : 84. TENSLOTTE N a t u r a Docet in D e n e k a m p, het oudste regionale n a t u u r h i s t o r i s c h e m u s e u m van N e d e r l a n d (1911), m a g zich Sederholm, J., On o r b i c u l a r Granites, spotted a n d n o d u l a r granites etc. A n d on R a p a k i w i texture. g e l u k k i g prijzen m e t z o ' n j u w e e l te m i d d e n van zijn o m - B u l l e t i n de la C o m m i s s i o n G e o l o g i q u e de F i n - vangrijke c o l l e c t i e z w e r f s t e n e n en f o s s i e l e n. De directie lande, H e l s i n k i, nr. 83. hoopt dat e n k e l e s t u k k e n van de kogeldioriet die in 1940 w e r d e n afgezaagd en h e r en d e r in N e d e r l a n d terecht Eskola, P., On the esboitic c r y s t a l l i z a t i o n of o r b i c u - k w a m e n nog e e n s t e r u g k e r e n in het m u s e u m. Dat zou lar r o c k s. The J o u r n a l of Geology, het g e h e e l nog i n t e r e s s a n t e r m a k e n voor N a t u r a Docet. Vol. 46, J a n n u s R u s s c h e n wist na zijn vondst in 1937 a l dat zijn Tex, E. ten & Zwart, H.J., L e v e n s b e r i c h t W i l l e m kei iets bijzonders moest zijn. Het moet h e m goed g e - P a u l de Roever. L e v e n s b e r i c h t e n en H e r d e n - daan hebben dat zijn steen, die door de W a g e n i n g s e d o - kingen van de Koninklijke N e d e r l a n d s e A k a d e - centen in de geologie tijdens zijn studie w e r d g e n e g e e r d, mie van W e t e n s c h a p p e n, A m s t e r d a m, later, na 1940, d o o r m e e s t e r B e r n i n k uit D e n e k a m p z o v e e l aandacht k r e e g. P a s na 1941 deden w e t e n s c h a p pelijke instituten, ook W a g e n i n g e n, moeite o m e e n brok van dit bijzondere en ook nog e s t h e t i s c h fraaie natuurproduct te b e m a c h t i g e n. Het is j a m m e r dat J a n n u s de h e r n i e u w d e b e l a n g s t e l l i n g voor zijn vondst in 2005 niet m e e r mocht beleven want hij overleed in 2002 op 85-jarige leeftijd in L e e u w a r d e n. c p it* DIGGING - PREPARATIONS - WHOLE Int. Dinosaur Digging E i k e n b o o m g a a r d , 5341 CT O s s ( T h e N e t h e r l a n d s ) T e l e f o o n +31 (0) theo@henskensfossils.nl