Prostaatdiagnostiek. Prostaatdiagnostiek

Transcriptie

1 Regionale Transmurale Afspraak Zuidoost Brabant Regionale Transmurale Afspraak Zuidoost Brabant Prostaatdiagnostiek Prostaatdiagnostiek Toelichting Toelichting Pagina 1 Pagina 1

2

3 Aanleiding Aanleiding Bij veel patiënten, maar ook bij huisartsen en medisch specialisten, bestaan Bij vragen veel over patiënten, de zin maar van screenen ook bij huisartsen op prostaatcarcinoom. en medisch specialisten, bestaan vragen Deze RTA over is de bedoeld zin van als screenen handvat op bij prostaatcarcinoom. vragen m.b.t. screenen/bepalen van Deze de PSA RTA waarde, is bedoeld en kan als (afremmende) handvat bij vragen richting m.b.t. geven screenen/bepalen aan de bestaande van de vraag PSA en waarde, het beleid. en kan Uiteindelijk (afremmende) zou dit richting moeten/kunnen geven aan leiden bestaande tot minder vraag verwijzingen, en het beleid. en daardoor Uiteindelijk minder zou onnodige dit moeten/kunnen diagnostiek. leiden tot minder verwijzingen, en daardoor minder onnodige diagnostiek. De RTA is gebaseerd op de landelijke richtlijnen (NHG standpunt screenen De prostaatcarcinoom, RTA is gebaseerd 2009; op de NHG landelijke richtlijn richtlijnen bemoeilijkte (NHG mictie standpunt bij ouderen, screenen prostaatcarcinoom, 2004; Richtlijn hereditair 2009; prostaatcarcinoom NHG richtlijn bemoeilijkte oncoline mictie VIKC, bij 2010; ouderen, NVU 2004; Richtlijn Richtlijn LUTS/BPH, hereditair 2006), prostaatcarcinoom en de resultaten oncoline van de ERSCP VIKC, 2010; (European NVU Richtlijn Randomized LUTS/BPH, Study of 2006), Screening en de for resultaten Prostate van Cancer). de ERSCP (European Randomized Study of Screening for Prostate Cancer). Diagnostiek Diagnostiek Lichamelijk onderzoek en aanvullende diagnostiek Lichamelijk De meerwaarde onderzoek van lichamelijk en aanvullende aanvullend diagnostiek onderzoek zit in de trias: De rectaal meerwaarde toucher, echografisch van lichamelijk onderzoek en aanvullend PSA onderzoek bepaling. zit Samen in de trias: hebben rectaal ze bepaalde toucher, testkarakteristieken, echografisch onderzoek en om deze en PSA te achterhalen bepaling. Samen kan de hebben prostaatwijzer bepaalde testkarakteristieken, worden gebruikt: en om deze te achterhalen Hierbij kan wordt de precies prostaatwijzer per ingevulde waarde worden voor gebruikt: de trias aangegeven wat de Hierbij kans is wordt op een precies per afwijking. ingevulde waarde voor de trias aangegeven wat de kans is op een afwijking. PSA bepaling PSA De PSA bepaling waarde is afhankelijk van de gebruikte laboratoriumtechniek. In De Zuidoost PSA waarde Brabant is worden afhankelijk verschillende van gebruikte methoden laboratoriumtechniek. gebruikt. Het is daarom In Zuidoost van belang Brabant de laboratoriumafhankelijke worden verschillende methoden afkapwaarde gebruikt. te hanteren. Het is daarom De van werkgroep belang heeft de laboratoriumafhankelijke ervoor gekozen om een afkapwaarde vaste afkapwaarde te hanteren. voor het De PSA werkgroep te kiezen, en heeft niet ervoor een leeftijdsafhankelijke, gekozen om een vaste omdat afkapwaarde voor het eerste voor het meer PSA te evidence kiezen, bestaat. en niet een Zie leeftijdsafhankelijke, tabel 1. omdat voor het eerste meer evidence Een PSA bestaat. concentratie Zie tabel van > 1. 4 μg/l is verhoogd. Als deze waarde als Een afkapgrens PSA concentratie voor een verwijzing van > 4 μg/l wordt is gehanteerd, verhoogd. Als heeft deze dit waarde vele onterechte als afkapgrens verwijzingen voor als gevolg. een verwijzing Hoe hoger wordt de gehanteerd, afkapgrens, heeft hoe lager dit vele de onterechte verwijzingen sensitiviteit, maar als gevolg. hoe hoger Hoe de hoger positief de afkapgrens, voorspellende hoe waarde. lager Om teveel sensitiviteit, onterechte verwijzingen maar hoe hoger te voorkomen, de positief is voorspellende gekozen waarde. een grens Om van teveel 2,5 x onterechte URL (= ca. verwijzingen 10μg/L). te voorkomen, is gekozen voor een grens van 2,5 x URL (= ca. 10μg/L). Pagina 2 TS ZOB augustus 2014, URO Pagina 1-21

4 Met behulp van een PSA-calculator ( Met behulp van een PSA-calculator kunnen meetwaarden van het ( ene laboratorium/methode worden omgerekend kunnen naar meetwaarden een andere. van het ene laboratorium/methode worden omgerekend naar een andere. Wilt u op basis van uw PSA-waarde op een Wilt risicocalculatie u op basis uitvoeren? van uw PSA-waarde Dan kunt u op uw PSA-concentratie ook een met de risicocalculatie PSA-calculator uitvoeren? omrekenen Dan naar kunt de juiste u uw PSA-concentratie methode. Sommige ook methoden PSA-calculator wijken namelijk omrekenen meer dan 20% naar af de van juiste de methode. waarop Sommige prostaatwijzer.nl methoden wijken is gebaseerd. namelijk meer dan 20% af van de methode waarop prostaatwijzer.nl is gebaseerd. Verwijzen: Verwijzen: Voor het doorverwijzen naar de 2e lijn worden regionaal twee Voor afkapwaarden het doorverwijzen gehanteerd naar (zie de tabel 2e lijn 1): worden regionaal twee afkapwaarden gehanteerd (zie tabel 1): Bij een PSA boven [getal in kolom 2 van tabel 1] verwijzen; Bij een PSA boven [getal in kolom 2 van tabel 1] verwijzen; Bij een PSA onder [getal in kolom 1 van tabel 1] en een snelle stijging van het Bij een PSA PSA verwijzen; onder [getal in kolom 1 van tabel 1] en een snelle stijging van het PSA verwijzen; Bij een PSA in het tussenliggende gebied van de afkapwaarden [tussen getallen Bij een PSA in kolom in het 1 en tussenliggende 2] prostaatwijzer gebied invullen. van de afkapwaarden [tussen getallen in kolom 1 en 2] prostaatwijzer invullen. - Bij een percentage > 12% volgend uit de prostaatwijzer - Bij verwijzen; een percentage > 12% volgend uit de prostaatwijzer verwijzen; - Bij een percentage lager dan 12% controlefrequentie - Bij intensiveren; een percentage lager dan 12% controlefrequentie intensiveren; - Bij een percentage lager dan 12% en een snelle stijging - Bij verwijzen; een percentage lager dan 12% en een snelle stijging verwijzen; Bij jongere patiënten alert zijn op de driemaandelijkse controle. Bij jongere patiënten alert zijn op de driemaandelijkse controle. Het laboratorium geeft de laboratoriumspecifieke afkapgrenzen + Het bijbehorend laboratorium advies geeft uit de RTA laboratoriumspecifieke weer op het uitslagbericht. afkapgrenzen + bijbehorend advies uit de RTA weer op het uitslagbericht. Pagina 3 TS ZOB augustus 2014, URO Pagina 1-13

5 Tabel 1. Testkarakteristieken van PSA bepaling ten opzichte van de diagnose Tabel 1. Testkarakteristieken prostaatcarcinoom (PCA). van PSA De bepaling weergegeven ten opzichte afkapgrenzen van de zijn omgerekend diagnose prostaatcarcinoom door middel van (PCA). de regionale De weergegeven PSA harmonisatie afkapgrenzen in Oost- zijn Brabant omgerekend die in door 2013 middel heeft van plaatsgevonden. regionale PSA harmonisatie in Oost- Brabant die in 2013 heeft plaatsgevonden. Afkapwaarden Bernhoven (Bernhoven) 5,0 Afkapwaarden µg/l 12,8 µg/l Catharina Bernhoven ziekenhuis (Bernhoven) Eindhoven (Eindhoven) 4,0 5,0 µg/l 10,0 12,8 µg/l Diagnostiek Catharina ziekenhuis voor U (Eindhoven) (Eindhoven) 4,0 µg/l 10,0 µg/l Elkerliek Diagnostiek ziekenhuis voor U (Eindhoven) (Helmond) 4,4 4,0 µg/l 10,9 10,0 µg/l Jeroen Elkerliek Bosch ziekenhuis Ziekenhuis (Helmond) (Den Bosch) 4,3 4,4 µg/l 10,8 10,9 µg/l Máxima Jeroen Bosch Medisch Ziekenhuis Centrum (Den (Veldhoven) Bosch) 3,8 4,3 µg/l 10,8 9,4 µg/l PROSTAATWIJZER.NL Máxima Medisch Centrum (ErasmusMC, (Veldhoven) Rotterdam) 4,6 3,8 µg/l 11,5 9,4 µg/l St. PROSTAATWIJZER.NL Anna ziekenhuis (Geldrop) (ErasmusMC, TOT Rotterdam) 5,1 4,6 µg/l 13,0 11,5 µg/l St. Anna ziekenhuis (Geldrop) VANAF TOT ,9 5,1 µg/l 13,0 9,6 µg/l St. Elisabeth Anna ziekenhuis ziekenhuis (Geldrop) (Tilburg) VANAF ,0 3,9 µg/l 10,2 9,6 µg/l St. Elisabeth ziekenhuis (Tilburg) 4,0? µg/l 10,2? µg/l Sensitiviteit PSA voor prostaatcarcinoom (meetwaarde > afkapgrens)? 93%? 48% Specificiteit Sensitiviteit PSA voor prostaatcarcinoom (meetwaarde > afkapgrens) 59% 93% 90% 48% Positief Specificiteit voorspellende PSA prostaatcarcinoom waarde (meetwaarde (meetwaarde > afkapgrens) > afkapgrens) 59% 90% 18% Positief Negatief voorspellende waarde (meetwaarde > < afkapgrens) 99,5% 9% 97,5% 18% % Negatief doorverwijzing voorspellende naar 2e waarde lijn (meetwaarde < afkapgrens) 99,5% 43% 97,5% 11% % doorverwijzing Correcte diagnoses naar (op 2e lijn basis van PSA alleen) 61% 43% 89% 11% "Number % Correcte to diagnoses treat " (op basis van PSA alleen) 61% 9,9 89% 4,5 "Number (aantal naar to treat tweede " lijn verwezen mannen om 1 PCA te vinden) 9,9 4,5 (aantal naar tweede lijn verwezen mannen om 1 PCA te vinden) PSA ratio Prostaattumoren PSA ratio zijn geassocieerd met een laag percentage vrij PSA in serum. Prostaattumoren De vrij PSA/totaal zijn geassocieerd PSA ratio met kan een dan laag ook gebruikt percentage worden vrij PSA om de in sensitiviteit serum. De vrij voor PSA/totaal de detectie PSA van ratio prostaattumoren kan dan ook gebruikt te vergroten worden bij mild om de verhoogde sensitiviteit PSA voor concentraties de detectie van (tussen prostaattumoren 1 2,5 keer te vergroten de URL = bij ca. mild 4-10 μg/l). verhoogde Hoe lager PSA concentraties de ratio, hoe groter (tussen de 1 kans en 2,5 op keer een de prostaattumor. URL = ca In een studie* μg/l). Hoe bleek lager dat de ratio, kans hoe op een groter prostaattumor de kans op 56% een prostaattumor. was in mannen In met een een studie* licht bleek verhoogde dat PSA kans waarde op een prostaattumor en een vrij/totaal 56% PSA was ratio in mannen van <10%, met i.t.t. een slechts licht verhoogde 8% bij mannen PSA waarde met een en een vrij/totaal vrij/totaal PSA PSA ratio ratio van van >25%. <10%, *Catalona i.t.t. slechts WJ, 8% et bij al. mannen Use of the met percentage een vrij/totaal of free PSA prostate-specific ratio van >25%. antigen to *Catalona enhance WJ, differentiation et al. Use of of the prostate percentage cancer of from free benign prostate-specific prostatic disease: antigen a to prospective enhance differentiation multicenter clinical of prostate trial. cancer AMA. 1998;279(19):1542.) from benign prostatic disease: a prospective multicenter clinical trial. AMA. 1998;279(19):1542.) Pagina 4 TS ZOB augustus 2014, URO Pagina 1-14

6 PSA velocity De PSA klinische velocity bruikbaarheid van de PSA velocity, de snelheid van PSA toename De klinische de bruikbaarheid tijd, lijkt beperkt van te de zijn. PSA Dit velocity, komt door de snelheid de reguliere van toename PSA in toename de tijd, in door de variatie tijd, lijkt in beperkt de meting, te zijn. maar Dit komt met name door de door reguliere de biologische toename intrapatient de tijd, door variatie. Drie in opeenvolgende meting, maar metingen name zouden door de bruikbaar biologische zijn, maar intrapatient een hoge variatie. PSA Drie velocity, opeenvolgende zal al snel leiden metingen tot een zouden verhoogd bruikbaar PSA, zijn, dat enkel maar een al om hoge die reden PSA velocity, geëvalueerd zal zal snel worden. leiden tot een verhoogd PSA, dat enkel al om die reden geëvalueerd zal worden. Het Prostate Cancer Antigen 3 (PCA3) gen komt nagenoeg alleen tot expressie Het Prostate in prostaatkankercellen. Cancer Antigen 3 (PCA3) Het mrna gen komt kan nagenoeg worden aangetoond alleen tot in de expressie urine na in digitaal prostaatkankercellen. rectaal onderzoek Het met mrna gestandaardiseerde kan worden aangetoond in prostaatmassage. de urine na digitaal De rectaal test wordt onderzoek met name met gestandaardiseerde geadviseerd als hulp bij de overweging prostaatmassage. tot biopsie. De test De wordt test is met geevalueerd name geadviseerd bij mannen als met hulp licht bij de verhoogde overweging PSA-waarden tot biopsie. De en test bij is mannen geevalueerd met eerdere bij mannen negatieven met licht biopten maar verhoogde met persisterend PSA-waarden verhoogd en bij mannen PSA. Op met termijn eerdere zou negatieven PCA3 een rol biopten kunnen spelen maar met bij het persisterend verminderen verhoogd van onnodige PSA. Op biopten, termijn maar zou PCA3 op dit een moment rol kunnen is er volgens spelen bij de het werkgroep verminderen onvoldoende van onnodige bewijs biopten, om de test maar routinematig op dit moment uit te is er voeren. volgens de werkgroep onvoldoende bewijs om de test routinematig uit te voeren. Echografie Zowel Echografie bij Diagnostiek voor U, als in de 4 ziekenhuizen in Zuidoost Brabant bestaat Zowel bij de Diagnostiek mogelijkheid voor om U, als als huisarts in de 4 een ziekenhuizen prostaatecho in Zuidoost aan te vragen. Brabant Het bestaat echoverslag de mogelijkheid wordt altijd om als door huisarts een uroloog een prostaatecho voorzien van aan een te conclusie vragen. en Het een echoverslag advies, waarna wordt altijd de patiënt door een terug uroloog gaat naar voorzien de huisarts. van een conclusie en een advies, waarna de patiënt terug gaat naar de huisarts. Pagina 5 Pagina 5

7 Namens huisartsen: Namens Erik Lindeman huisartsen: Erik Lindeman Namens urologen: Ronald Namens Bos, urologen: Elkerliek ziekenhuis (tot medio 2013 Máxima Medisch Centrum) Ronald Bos, Elkerliek ziekenhuis (tot medio 2013 Máxima Medisch Centrum) Dries Sonneveld, St. Anna ziekenhuis Wim Dries Stapper, Sonneveld, Elkerliek St. Anna ziekenhuis Wim Michel Stapper, de Wildt, Elkerliek Catharina ziekenhuis Ziekenhuis Michel de Wildt, Catharina Ziekenhuis Namens de klinisch chemici: Pauline Namens Verschuure, de klinisch St. chemici: Anna ziekenhuis Arjen-Kars Pauline Verschuure, Boer, Catharina St. Anna Ziekenhuis ziekenhuis Arjen-Kars Boer, Catharina Ziekenhuis Namens de transmurale stichtingen HaCa, Quartz, THEMA en TransMáx: Namens de transmurale stichtingen HaCa, Quartz, THEMA en Hennie TransMáx: van Bavel, coördinator HaCa Hennie van Bavel, coördinator HaCa Referenten: Klinisch chemici, internisten, radiotherapeuten Referenten: Klinisch chemici, internisten, radiotherapeuten Deze regionale transmurale afspraak is ontwikkeld in samenwerking met de transmurale Deze regionale organisaties transmurale HaCa, afspraak Quartz, is ontwikkeld THEMA, TransMáx. in samenwerking Voor deze met de transmurale samenwerkingsafspraak organisaties is HaCa, uitgegaan Quartz, van THEMA, de landelijke TransMáx. richtlijnen Voor (CBO, deze NHGstandaard). samenwerkingsafspraak Deze samenwerkingsafspraak is uitgegaan van de is goedgekeurd landelijke richtlijnen door de (CBO, Kwaliteitsraad NHGstandaard). de Huisartsenkring Deze samenwerkingsafspraak Zuidoost Brabant. is goedgekeurd door de Kwaliteitsraad van van de Huisartsenkring Zuidoost Brabant. Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar Alle rechten gemaakt voorbehouden. door middel Niets van uit druk, dit rapport fotocopie, mag microfilm worden vermenigvuldigd of op welke andere en/of wijze openbaar dan ook, gemaakt zonder door voorafgaande middel van druk, schriftelijke fotocopie, toestemming microfilm of van op HaCa. welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van HaCa HaCa 2014 HaCa Pagina 6 TS ZOB augustus 2014, URO Pagina 1-16

8