Surface and symbol. Oppervlakte en symbool Beeldwaarneming bij persoonlijkheidsstoornissen. Yannine Rengel Hänsel Studentnummer:

Transcriptie

1 Surface and symbol Oppervlakte en symbool Beeldwaarneming bij persoonlijkheidsstoornissen Naam: Yannine Rengel Hänsel Studentnummer: Klas: Projectbegeleiders: Paula Kleinheerenbrink Marcel Mutsaarts Praktijkbegeleidster: Annette Overberg

2 All art is at once surface and symbol. It is the spectator, and not life, that art really mirrors. Oscar Wilde 2

3 Voorwoord Dit onderzoeksverslag is de schriftelijke uitwerking van mijn praktijkonderzoek dat ik in het kader van het afstuderen van de opleiding creatieve therapie, beeldend bij Hogeschool van Arnhem en Nijmegen heb uitgevoerd. Het onderzoek en dit verslag zijn bedoeld voor beeldend therapeuten en geïnteresseerden die meer willen weten over de uitingsvormen/het beeldend werk van cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen. Ik heb zelf in het derde jaar van de opleiding stage gelopen bij de Deeltijd Persoonlijkheidsstoornissen van de GGZ Nijmegen. Cliënten met persoonlijkheidsstoornissen zijn een doelgroep dit mij nog steeds blijft interesseren en fascineren. Op de vraag waarom dit zo is, is mijn antwoord vaak omdat het werk altijd interessant blijft en het beeldend werk van deze cliënten mij steeds blijft boeien. Maar wat is het eigenlijk dat zo interessant is aan het werk van deze cliëntengroep? Wat is eigenlijk typisch werk van deze cliëntengroep en wat zegt dit werk over ze? Aan de hand van de beeldwaarneming van Ella Molenaar-Coppens heb ik het werk van negen cliënten uit twee verschillende behandelgroepen van de deeltijd persoonlijkheidsstoornissen bekeken en geanalyseerd. Ik heb de gegevens die hieruit voortkomen vergeleken en geprobeerd de vraag te beantwoorden wat het beeldend werk mogelijk zou kunnen zeggen over het ontwikkelingsniveau en de reflectieve vermogens van cliënten. Voor u ligt het resultaat van mijn zoektocht. Ik wil een aantal mensen bedanken die me bij deze zoektocht hebben begeleid en gesteund. Allereerst wil ik alle cliënten bedanken die de toestemming hebben gegeven voor het gebruiken van hun werk en daarmee dit onderzoek mogelijk gemaakt hebben. Ik wil mijn projectgroep en onderzoeksbegeleiders bedanken voor hun kritische kijk en feedback. Een bijzonder hartelijke dank geldt Annette Overberg en Ella Molenaar-Coppens voor hun inzet en enthousiasme, en alle begeleiding en hulp die ik tijdens dit proces van hen heb gekregen! Yannine Rengel Hänsel, mei

4 Samenvatting In dit kwalitatief onderzoek, gebaseerd op de fenomenologisch-hermeneutische benadering is geprobeerd antwoord te geven op de onderzoeksvraag: Welke thema s en patronen (terugkerende beeldkenmerken of vormgevingsaspecten) kunnen door middel van beeldwaarneming opgespoord en geëxpliciteerd worden in het beeldend werk van cliënten met cluster B/C persoonlijkheidsproblematiek? En de subvraag: Wat is de link tussen deze patronen en het ontwikkelingsniveau of de reflectieve vermogens van de betreffende cliëntengroep? Beeldend werk van negen cliënten is bekeken aan de hand van de beeldwaarneming van Ella Molenaar-Coppens en de gegevens die hieruit voorkomen zijn vervolgens vergeleken om tot een uitspraak te komen over algemene patronen in hun werk. Er werd gekeken naar de vijf registers van de beeldwaarneming: het gebruik van beeldelementen, handelingen in het materiaal, symboliek en suggestie van de cliënt, vormcontrasten en relaties en de stijl van de werkstukken. Er werd verder gekeken naar het verschil in patronen tussen twee behandelgroepen, waarvan een behandeling die gericht is op ontwikkeling (Mentalization based treatment) en een meer op inzicht (schematherapie). De zichtbare verschillen in het beeldend werk zijn gekoppeld aan theorieën over tekenontwikkeling en uit de ontwikkelingspsychologie. Het resultaat van dit onderzoek is een algemene beschrijving van beeldend werk van cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen en een beschrijving per behandelgroep. Wat betreft de onderzoeksvraag kan gezegd worden dat cliënten weten te variëren en te spelen met beeldelementen zoals vorm, lijn en vlak. Cliënten blijken behoefte te hebben aan het aanbrengen van samenhang in hun beeldend werk, er is sprake van compositie; maar de mate waarin hun werk daadwerkelijk samenhangt, sprake is van integratie, is wisselend. Verder valt op dat controle vaak een belangrijk thema is in het beeldend werk van deze doelgroep. Wat betreft de subvraag kan gezegd worden dat in het beeldend werk van de twee behandelgroepen verschillen gevonden werden die aanwijzingen geven over een verschil in ontwikkelingsniveau van de cliënten. 4

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding en doelstelling van het onderzoek Theoretisch kader - De beeldwaarneming in bredere context Toespitsing op de doelstelling en onderzoeksvraag - De vraagstelling vanuit de praktijk Onderzoeksvraag en subvragen Mediumvraag Methode Onderzoeksbenadering Databronnen De onderzoeksgroep Fysieke sporen - Beeldend werk Documenten - Beeldwaarneming scorelijsten Dataverzamelingstechnieken Analysemethoden Betrouwbaarheid en kwaliteitsactiviteiten Resultaten Antwoord op de onderzoeksvraag Antwoord op de subvragen Conclusie en discussie Conclusie en discussie met betrekking tot de onderzoeksvraag Conclusie en discussie met betrekking tot de eigen mediumvraag Referentielijst Bijlagen Bijlage 1: Lijst van beginopdrachten Bijlage 2: Lijst van handelingen Bijlage 3: Beeldend werk en beeldwaarneming scorelijsten van 2 cliënten Bijlage 4: Eigen beeldend werk en beeldwaarneming scorelijst

6 1. Inleiding In dit eerste hoofdstuk van mijn onderzoeksverslag zal ik een inleiding geven op mijn onderzoek van de aanleiding tot en met de onderzoeksvraag. Onder punt 1.1 zal ik beginnen met wat de aanleiding gaf voor mijn onderzoeksthema en de doelstelling beschrijven die hieruit voortkomt. Onder punt 1.2 zal ik een overzicht en korte beschrijving geven van de theoretische kaders, bestaande theorieën en methodes die aansluiten bij mijn onderzoek en de beeldwaarneming in het kort beschrijven. Onder punt 1.3 zal ik de vraag uit de praktijk beschrijven die een toespitsing op de doelstelling heeft opgeleverd en onder punt 1.4 en 1.5 beschrijf ik afsluitend de onderzoeksvraag met subvragen en mijn mediumvraag. 1.1 Aanleiding en doelstelling van het onderzoek In de Nederlandse vakliteratuur over beeldende therapie, het tijdschrift voor creatieve therapie (nu tijdschrift voor vaktherapie) en boeken zoals Niet uitleven maar beleven van Suzanne Haeyen (2007) of In beeld (Schweizer, red., 2001) is veel te vinden over beeldende therapie bij persoonlijkheidsstoornissen. Meestal wordt daarin uitgebreid ingegaan op de processen die bij deze doelgroep spelen tijdens het beeldend werken. De literatuur sluit daarmee aan bij wat therapeuten in het werkveld tegenkomen en biedt herkennings- en aanknopingspunten voor de behandeling van deze cliëntengroep. Mij viel echter op dat er nog weinig te vinden is over de beeldende producten en de vormgeving van cliënten met persoonlijkheidsstoornissen; hoe het werk opgebouwd is, van welke beeldelementen er vaak gebruik gemaakt wordt. Het product dat ontstaat, het beeldend werkstuk, lijkt vaak minder in de aandacht te staan dan het proces dat ernaartoe geleidt heeft. Mijn veronderstelling is dat dit er onder andere mee te maken heeft dat het de beeldende discipline aan een duidelijk begrippenkader ontbreekt voor het beschrijven van beeldend werk, dat door alle beroepsbeoefenaren gedeeld wordt. Zoals dit bij voorbeeld in de muziek en dus ook muziektherapie wel het geval is. In de wereld van de beeldende kunst bestaan een aantal verschillende begrippenkaders, zoals van Beljon (2002) en de Visser (2003). En ook in de beeldende therapie bestaan een aantal verschillende begrippenkaders waarvan bijvoorbeeld gebruik gemaakt is voor diagnostische instrumenten zoals de DDS, de RS-index en de FEATS (Formal Elements of Art Therapy Scale). Deze zijn echter allemaal sterk afhankelijk van en beperkt op het interpretatiekader waarin ze gebruikt worden en het doel waartoe ze dienen. In het derde jaar heb ik tijdens mijn stage voor het eerst kennis gemaakt met de beeldwaarneming van Ella Molenaar-Coppens. De beeldwaarneming, ook wel beeld benoemingssysteem of begrippenapparaat genoemd, is een uitgebreid begrippenapparaat waarin op verschillende aspecten van het beeldend werk ingegaan wordt. Het beeld wordt aan de ene kant als object gezien, beeldelementen en vormrelaties (contrasten) worden benoemd; het proces, de handelingen van waaruit het beeld is ontstaan worden onderzocht, maar ook de subjectieve waarneming van vooral de cliënt maar ook de therapeut worden erin betrokken. Samen met de cliënt wordt gekeken naar de suggestie en symboliek van het werkstuk en er wordt gekeken naar hoe zich iemand manifesteert in het beeldend werk. De beeldwaarneming geeft de beeldend therapeut dus een uitgebreid begrippenapparaat in handen voor het beschrijven van zowel de thematiek en het proces als ook het product. Op mijn stageplek, de Deeltijd voor persoonlijkheidsstoornissen van de GGZ Nijmegen, werd hiervan vooral in de eerste fase van de therapie, de observatie en indicatiefase, gebruik gemaakt. 6

7 De beeldwaarneming werd voornamelijk in de opstapgroep, dus in de beginfase van de behandeling, ingezet. Cliënten maken in deze fase een zestal beginopdrachten die aan de hand van de beeldwaarneming geëvalueerd worden. Hieruit vloeiden aanknopingspunten en doelen voor de behandeling in een van de behandelgroepen voort. Dit kan gezien worden als een indicatieperiode waarin de beeldende mogelijkheden en moeilijkheden en de doelen voor de behandeling binnen beeldende therapie vastgesteld werden. Door de ervaring tijdens mijn stage raakte ik steeds meer geïnteresseerd in en gefascineerd door de beeldwaarneming omdat ik steeds meer zag wat het nauwkeurig en samen met de cliënt kijken naar beeldend werk opleverde. Patronen in het beeldend werk van cliënten werden zichtbaar. De beeldwaarneming leverde dus veel bruikbare informatie over het beeldend werk(en) van cliënten op. Daarnaast gaf ze mij een duidelijk kader om woorden te geven aan wat ik zag. Ik kreeg toen de indruk dat bepaalde patronen in het werk van verschillende cliënten terugkwamen, zoals bijvoorbeeld hoe formeel of experimenteel ze met de opdrachten en materialen omgingen of welke handelingen ze met de materialen verrichtten. Ik was sindsdien benieuwd of er dus ook patronen zichtbaar gemaakt konden worden die niet alleen kenmerkend zijn voor een individuele cliënt maar voor de doelgroep in zijn geheel; en dus eigenlijk het gat kunnen vullen dat ik voor mijn gevoel tegenkwam in de beschrijvingen over persoonlijkheidsstoornissen in de vakliteratuur over beeldende therapie. Verder ben ik toen ook begonnen om mijn eigen beeldend werk aan de hand van de beeldwaarneming te onderzoeken, wat me veel inzicht in mijn eigen beeldend handelen, handelingspatronen en eigen thema s opleverde. Door beide ervaringen ontstond de wens om mijn onderzoek op deze methode te richten. Het doel dat hieruit voortkwam was het in kaart brengen en beschrijven van beeldende patronen van cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen die zichtbaar zijn in hun beeldende producten; en dit te doen aan de hand van de beeldwaarneming van Ella Molenaar-Coppens. 1.2 Theoretisch kader De beeldwaarneming in bredere context Om te kunnen stellen dat de beeldwaarneming een antwoord kan geven op deze doelstelling en de daaruit voortkomende vraagstelling moet eerst gesteld kunnen worden dat het beeldend werk van de cliënt voldoende informatie geeft over hem en zijn problematiek; dat er dus een samenhang is tussen de problematiek en mogelijkheden van de cliënt en zijn beeldend werk en beeldend handelen. In therapie vindt overdracht plaats, wat betekent dat de cliënt gebeurtenissen en zaken die hem betreffen projecteert in de therapeutische relatie. In de beeldende therapie vind daarnaast ook overdracht plaats tussen de cliënt en zijn beeldend werk; de cliënt projecteert zaken die hem betreffen in zijn beeldend werk (Baeten, 2007). De hypothese dat dit het geval is, komt terug in en is uitgangspunt van twee basisstromingen binnen de creatieve therapie, met name de kunstanaloge benadering en het analoge proces model. In de kunstanaloge benadering is het uitgangpunt dat het vormgeven van de cliënt in het medium analoog is aan zijn vormgeven aan en in zijn eigen leven en dat dit zichtbaar wordt in aspecten zoals kleur, vorm, beweging, grootte enzovoort (Visser, 2009). Binnen het analoge procesmodel wordt gesteld dat er een analogie is tussen psychische processen en het mediumproces (Smeijsters, 2003). In beide processen worden de vitality affects van de cliënt zichtbaar en deze zijn analoog aan elkaar. Vitality affects zijn globale 7

8 dynamische, kinetische kwaliteiten van het gevoel (Smeijsters, 2003, p. 237) en manifesteren zich in parameters zoals vorm, intensiteit, beweging, aantal en ritme. Vanuit beide theorieën kan dus gesteld worden dat beeldwaarneming, waarin aspecten zoals vorm, kleur, beweging en ritme opgespoord en onderzocht worden, informatie kan geven over de cliënt, zijn mogelijkheden en probleemgebieden. Gebaseerd op de aannames vanuit het analoge proces model (Smeijsters, 2003) of hierbij aansluitend bestaat al een aantal andere diagnostische en/of indicatie-instrumenten die in de beeldend therapeutische praktijk in Nederland toegepast worden. De meest bekende hiervan zijn de Diagnostic Drawing Series (DDS), de PPAT (Person picking an Apple from a tree) en de RS-index van Marijke Rutten-Saris. De DDS is hiervan de in Nederland meest gebruikte diagnostische tekentest (Dewald, Bolte & Pluijlaar, 2008). Bij alle drie bovengenoemde instrumenten wordt gekeken naar beeldelementen en hoe een cliënt het beeldend materiaal hanteert. Het kader waarin en doel waarmee ernaar gekeken wordt verschilt wel per instrument. De DDS werd in 1982 ontwikkeld door de Amerikaanse beeldend therapeuten Barry M. Cohen en Barbara Lesowitz (DDS Werkgroep Nederland, 2005). Het is een tekentest waarin cliënten gevraagd wordt om met pastelkrijt drie tekeningen te maken die door de therapeut aan de hand van een vast protocol gescoord worden op 24 kenmerken. Het beeldend werk wordt op drie niveaus bekeken, met name het proces, het structurele en het inhoudsniveau (Fowler, 2001). De nadruk ligt hierbij op het structurele niveau, de structurele kenmerken. Dat wil zeggen beeldkenmerken die betrekking hebben op de structuur of compositie van de tekeningen, zoals lijn, ruimtegebruik, het aantal gebruikte kleuren. De 24 kenmerken die gescoord worden hebben allemaal betrekking hierop. De keuze is gemaakt voor kenmerken die gekoppeld kunnen worden aan de psychopathologie van de cliënt. De conclusies uit de tekentest zijn dan ook gekoppeld aan diagnoses volgens de DSM-IV. Op het gebied van persoonlijkheidsstoornissen is in de DDS echter alleen de borderline persoonlijkheidsstoornis opgenomen. Cluster C persoonlijkheidsstoornissen, die in de cliëntengroep van dit onderzoek vaak voorkomen, kunnen er op dit moment niet mee vastgesteld worden. Het tweede van de drie bovengenoemde beeldend therapeutische diagnostische instrumenten, de PPAT, is een tekentest ontwikkeld door de Amerikaanse beeldend therapeuten Linda Gantt en Carmello Tabone (Gantt & Tabone, 1998). Cliënten worden bij deze tekentest gevraagd om met viltstift een tekening te maken na aanleiding van de instructie Teken een persoon die een appel van een boom plukt. De test wordt geanalyseerd aan de hand van de FEATS (Formal elemets in art therapy scale), waarin op veertien elementen gescoord wordt. Deze elementen hebben, net als bij de DDS, vooral betrekking op structurele kenmerken van de tekening. Daarbij gaat het over hoe de tekening is gemaakt, minder over wat er te zien is en helemaal niet over de symbolische betekenis ervan. De basisaanname is dat de variabelen die met de FEATS gemeten worden het grafische equivalent van psychiatrische symptomen zijn. De conclusies uit de PPAT zijn dan ook, net als bij de DDS, gekoppeld aan de diagnostische criteria van de DSM-IV. De diagnostiek vanuit de PPAT is gericht op AS-I stoornissen, persoonlijkheidsstoornissen zijn in het handboek niet opgenomen. 8

9 Het laatste van de drie eerder genoemde diagnostische/indicatie-instrumenten is de RSindex. Deze is in 1990 ontwikkeld door beeldend therapeute Marijke Rutten-Saris, PhD. AT (Rutten-Saris, red., 2009). In de RS-index worden grafische elementen van tekeningen op een vast geprotocolleerde manier onderzocht en geordend. Aan de hand hiervan kunnen uitspraken gemaakt worden over de ontwikkeling en het ontwikkelingsniveau van interactie structuren van cliënten. Interactiestructuren zijn impliciete neurologische structuren uit de allervroegste kindertijd (Stern, 1985; Rutten-Saris, 1990; Dornes, 1994), die het hele verdere leven aanwezig blijven. Ze reguleren de interactie met zichtzelf, een ander en iets anders (Rutten-Saris, 2001, p. 110). Aan de uitkomsten van het toepassen van de RS-index kunnen conclusies verbonden worden over beeldend therapeutische interventies (Rutten-Saris, 2002). De RS-index is dus niet alleen een diagnostisch maar ook een indicatie-instrument. Alle drie de instrumenten die hierboven beschreven zijn, zijn onderzocht op hun validiteit en worden op een vaste geprotocolleerde wijze door een hierin geschoolde therapeut gescoord. Bij de DDS en PPAT ligt de nadruk op de diagnostiek van psychopathologie; deze twee instrumenten kunnen geen antwoordt geven op mijn onderzoeksvraag. Bij de RS-index gaat het over een combinatie van diagnostiek en indicatie en is dit gekoppeld aan het ontwikkelingsniveau van interactiestructuren. De RS-index is voor een deel gebaseerd op de beeldwaarneming. De uitwerking en interpretatie, het kader waarbinnen geïnterpreteerd wordt verschillen wel. De beeldwaarneming is een methode die in 1987 door Ella Molenaar-Coppens is ontwikkeld (Molenaar-Coppens, 2009). Sindsdien is de methode uitgewerkt in de vorm van een handleiding en werden erin ook trainingen gegeven. Het is een methode die vooral vanuit het beeldend perspectief kijkt en helpt woorden te geven aan de beeldende uitingsvormen van cliënten. Het uitgangspunt van de beeldwaarneming is dat beeldende therapie gaat over de vorming, stabilisering of omvorming van de persoonsstructuur door middel van beeldend werken (Molenaar-Coppens, 2006). Persoonsvorming kent verschillende stadia. Het eerste stadium is het stadium van de prepersoonlijke structuren van het magisch-mythische denken, oftewel het naïef bewustzijn; het tweede stadium is het stadium van de persoonlijke structuren die rationeel zijn. Dit wordt ook kritisch bewustzijn genoemd. Het derde stadium gaat over transpersoonlijke structuren, oftewel het spiritueel bewustzijn. Ella Molenaar baseert deze indeling op het werk van de filosoof Ken Wilber (WIlber, 2001). Hij wederom integreert in zijn werk de aannames van premoderne mystici en filosofen en de moderne en postmoderne psychologie. Deze indeling in stadia komt gedeeltelijk overeen met de stadia van de cognitieve ontwikkeling zoals beschreven door Piaget. Het naïef bewustzijn, dat zich kenmerkt door magisch-mythisch denken, is vergelijkbaar met het pre-operationele stadium dat gekenmerkt wordt door egocentriciteit, animistisch en magisch en onlogisch denken (Berk, 2008). Het kritisch bewustzijn komt overeen met het concreet operationeel en formeel operationeel stadium van Piaget. In deze stadia wordt het denken logischer en uiteindelijk abstract, systematisch en wetenschappelijk. Dit komt overeen met het feit dat Molenaar de structuren in het stadium van kritisch bewustzijn beschrijft als rationeel. Het komt verder overeen met de tekenontwikkeling. Kinderen beginnen eerst met het tekenen van relatief willekeurige krabbels en kennen er pas achteraf betekenis aan toe (Berk, 2008). Pas later worden de beelden realistischer en in grotere mate geïntegreerd. 9

10 Persoonsvorming verloopt ongestoord als er een natuurlijke overbrugging ontstaat tussen het naïef bewustzijn en het kritisch bewustzijn (Molenaar-Coppens, 2006, p.3). Het gaat hierbij om een natuurlijke overbrugging van tegenstellingen zoals ratio en emotie, creativiteit en nabootsing, waarbij de persoon tussen de tegenstellingen heen en weer kan bewegen en van beide gebruik kan maken. Wanneer er sprake is van een problematische persoonsvorming worden de tegenstellingen niet natuurlijk overbrugd en is er een gebrek aan speelruimte om te variëren en te differentiëren tussen de tegenstellingen. Er is sprake van stagnatie. De beeldend therapeut probeert in de beeldende diagnostiek vast te stellen waar een gebrek aan speelruimte zichtbaar wordt. Hiervoor zijn dus met name de eerste twee stadia van persoonsvorming relevant. Daarvoor staan vijf registers ter beschikking die informatie kunnen geven over het beeldend werk en handelen van de cliënt: 1. Vorm en beeldelementen. Het werkstuk wordt bekeken als object. 2. Handelingen waaruit het werkstuk is ontstaan. 3. Symbolisering. De relatie tussen het concrete beeld en wat erin gesuggereerd wordt. 4. Vormcontrasten en -relaties. Contrasten, manifestatie, differentiatie en spanning komen binnen dit register aan de orde. 5. Stijlen. Registers 1 en 2 zijn van objectieve aard, register 3 van subjectieve aard en registers 4 en 5 ontstaan vanuit een combinatie van elementen uit de overige registers. Het gaat altijd erom de informatie uit de verschillende registers met elkaar in samenhang te brengen om zo tot een samenhangend beeld van het werk van de cliënt en patronen erin te komen. Vanuit de observaties die uit het toepassen van de vijf registers voortkomen, kan een conclusie erover getrokken worden in hoeverre er bij de cliënt sprake is van speelruimte; in hoeverre, in welke mate en op welke manier er sprake is van differentiatie en variatie. Verder kunnen aan de hand hiervan storingsprocessen, zoals dissociatie, conversie, fusie, regressie, vermijding en herhaling, gesignaleerd worden door de therapeut (Molenaar- Coppens, 2009). De beeldwaarneming omvat door de verschillende registers een breed scala aan observatieaspecten. Ook het doel, het opsporen van een gebrek aan speelruimte, is breder dan in de andere diagnostische instrumenten. Daarnaast is de beeldwaarneming op elk materiaal toepasbaar. Beeldwaarneming kent dus minder beperkingen dan de andere instrumenten. Anders dan bij andere beeldend therapeutisch diagnostische/indicatie-instrumenten wordt bij de beeldwaarneming verder met register 3 wel ingegaan op symboliek of suggestie van het werk. Zoals het citaat van Oscar Wilde aan het begin van mijn verslag beschrijft is kunst tegelijk oppervlak en symbool en zegt de interpretatie van beiden meer over de kijker dan over de werkelijkheid. De beeldwaarneming komt aan beide aspecten, het oppervlak en de symboliek, tegemoet. Hiervoor is echter belangrijk dat de waarneming van de cliënt, die de maker van het werkstuk is, bij het analyseproces betrokken wordt. Hij weet immers het beste wat de werkelijkheid van het werkstuk is, wat ermee bedoeld werd. In het optimale geval wordt de beeldwaarneming daarom met de cliënt samen ingevuld. Dit kan belangrijke informatie geven over persoonlijke thema s en conflicten van de cliënt en daarmee ook aanknopingspunten geven voor de behandeling. Hier speelt echter ook het beeldend werk van de therapeut, of in mijn geval de onderzoeker, een belangrijke rol. Omdat de manier waarop men waarneemt ook veel zegt over de observator is het belangrijk om ook goed zicht te hebben op eigen gevoeligheden of patronen. Vooral in de manier waarop ik de gegevens verder analyseer, waarop ik daarbij zelf de focus of nadruk leg, zullen mijn eigen gevoeligheden, thema s en patronen 10

11 waarschijnlijk ook een rol spelen. Daarom is mijn persoonlijke mediumvraag ook om deze aan de hand van de beeldwaarneming zo goed mogelijk te proberen in mijn eigen werk ook te achterhalen. De informatie die uit deze analyse voortkomt zou verder ook gegevens en aanvullende informatie kunnen geven voor het onderzoek van het werk van cliënten. Mijn persoonlijke motivatie om voor dit onderzoek de beeldwaarneming te gebruiken is dat deze ten eerste mijn interesse en fascinatie heeft gewekt tijdens de therapiestage vorig jaar. Verder is het de vraag vanuit de praktijk het indicatie-instrument te baseren op de beeldwaarneming. De reden hiervoor is dat Annette Overberg bij de Deeltijd van de GGZ Nijmegen de beeldwaarneming al sinds een aantal jaren toepast omdat deze een bruikbaar instrument voor de observatieperiode bleek, maar ook omdat het toepassen van de beeldwaarneming van therapeutische waarde bleek te zijn. Cliënten leren door samen met de therapeut zowel subjectief als ook objectief te kijken naar hun beeldend werk weer goed waar te nemen. Dit samen met de cliënt kijken naar zijn werk spreekt me persoonlijk ook erg aan. Cliënten die bij de Deeltijd in behandeling komen zitten vaak zo vast in hun eigen patronen dat ze hier geen afstand meer van kunnen nemen en alleen nog vanuit hun eigen interpretatie en referentiekader kunnen kijken. Weer afstand kunnen nemen en objectief te leren kijken naar wat zich voordoet is voor hun al een belangrijk doel. De derde reden waarom ik kies voor de beeldwaarneming als basis voor indicatiestelling is dat de achtergrondgedachte, dat gezonde persoonlijkheidsontwikkeling erin zichtbaar wordt dat speelruimte en variatie is in de overbrugging van het naïef naar het kritisch bewustzijn, aansluit bij de doelgroep cluster B en C persoonlijkheidsproblematiek en de doelstelling van dit onderzoek. 1.3 Toespitsing op de doelstelling en onderzoeksvraag De vraagstelling vanuit de praktijk Zoals eerder benoemd heb ik vorig jaar stage gelopen bij de deeltijd persoonlijkheidsstoornissen van de GGZ Nijmegen. De deeltijd biedt groepsbehandeling aan cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsproblematiek. Dit zijn cliënten die vastzitten in een vast, duurzaam en vaak ook star patroon van denken, voelen en inter-persoonlijk functioneren dat vaak op meerdere levensgebieden problemen veroorzaakt (voor een uitgebreide beschrijving verwijs ik naar de DSM-IV TR). Wat dit aspect betreft lijkt de doelgroep persoonlijkheidsstoornissen een redelijk homogene groep. Echter is het verschil tussen cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen, de manier waarop de persoonlijkheidsstoornissen tot uiting komt, groot. Onder cluster B, ook wel het dramatische, emotionele of impulsieve cluster genoemd, vallen vier specifieke persoonlijkheidsstoornissen; met name de antisociale, de borderline, de theatrale en de narcistische persoonlijkheidsstoornis (de antisociale persoonlijkheidsstoornis komt echter bij de deeltijd niet of nauwelijks voor). Cliënten uit dit cluster maken vaak een onevenwichtige of emotionele indruk (Sprey, 2002). Mijn eigen ervaring in het werken met deze cliëntengroep is dat van de drie gebieden van denken, voelen en doen het doen vaak centraal staat ( Ik doe maar wat ). Onder cluster C, ook wel het angstige, vreesachtige cluster genoemd, vallen drie afzonderlijke persoonlijkheidsstoornissen. Dit zijn de ontwijkende, de afhankelijke en de obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis. Cliënten met een persoonlijkheidsstoornis uit dit cluster maken vaak een angstige indruk (Sprey, 2002). Mijn ervaring is dat cliënten uit cluster C vaak vooral gebruik maken van het gebied van het denken, planmatig werken en weinig of maar heel voorzichtig de interactie met het beeldende materiaal aangaan. 11

12 Binnen de subcategorieën cluster B en C kan de mate waarin de stoornis tot uiting komt verschillen. Een voorbeeld hiervan is de scheiding in high-level borderline (cliënten die op een hoger niveau functioneren) en low-level borderline (cliënten die op een lager niveau functioneren en bijvoorbeeld meer zelfdestructief gedrag vertonen). Ook het ontwikkelingsniveau van cliënten kan binnen een van de twee subcategorieën verschillen, afhankelijk ervan op welke leeftijd de oorsprong van de stoornis ligt. Bij de deeltijd komt verder de persoonlijkheidsstoornis NAO (niet anders omschreven) met trekken van cluster B of C persoonlijkheidsstoornissen of een combinatie ervan vaak voor. Behandeling bij de deeltijd wordt gegeven in een van drie behandelgroepen, de structuurgroep (waarin vanuit de cognitieve gedragstherapie behandeld wordt), de Mentalization based treatment (MBT) groep of de schematherapie groep. Omdat de structuurgroep voor dit onderzoek niet relevant is, zal ik hieronder alleen uitleg geven over de inhoud van MBT en schematherapie. Mentalization based treatment is een behandelvorm die 2004 door Antony Bateman en Peter Fonagy ontwikkeld en beschreven werd voor de behandeling van borderline persoonlijkheidsstoornissen (Bales, Van Beek & Bateman, 2009). Het centrale begrip van deze therapievorm is het mentaliseren. Mentaliseren gaat over het waarnemend begrijpen en interpreteren van, en kunnen inleven in de geest van een ander en jezelf (Kaarsemaker- Verfaille, 2009). Het gaat erom te begrijpen dat het gedrag van jezelf en anderen gemotiveerd wordt door mentale toestanden zoals gevoelens, gedachten, bedoelingen en verlangens (Bales et al, 2009) en dat deze motivatie kan afwijken van je eigen standpunt of interpretatie. Het gaat dus ook erom meerdere standpunten te kunnen zien en toe te laten. Centraal binnen MBT staat de gedachte dat cliënten met persoonlijkheidsstoornissen een ontwikkelingsachterstand hebben met betrekking tot het mentaliserend vermogen. De vaardigheid om te kunnen mentaliseren ontwikkelt een kind door gespiegeld te worden door zijn ouders. Het kind leert door gespiegeld te worden dat het te begrijpen is en dat er woorden gegeven kunnen worden aan wat het voelt. Mensen die een ontwikkelingsachterstand hebben op dit gebiedt zijn onvoldoende in staat eigen gevoelens, motivaties en die van een ander te begrijpen en hier woorden aan te geven. In de behandeling is het doel dit vermogen alsnog te ontwikkelen. Schematherapie is een behandelvorm die door Jeffrey Young oorspronkelijk ontwikkeld werd voor het behandelen van de borderline persoonlijkheidsstoornis. Inmiddels wordt deze therapievorm ook bij ander persoonlijkheidsstoornissen toegepast. Centraal bij deze benadering staat de gedachte dat mensen in de (vroege) kindertijd schema s ontwikkelen als coping. Een schema is een patroon dat op een ervaring of de werkelijkheid toegepast wordt om deze beter te begrijpen en erop te kunnen reageren (Blokland-Vos, Günther & Van Mook, 2008a). Het is een overtuiging over jezelf en de wereld (Thunnissen & Muste, 2002) en over de eigen behoeften, emoties en impulsen. Binnen de behandeling met schematherapie draait het om drie gebieden: het leven van de cliënt in het heden, de therapeutische relatie en ervaringen in de kindertijd (Arntz, 2009). Cliënten krijgen in de therapie inzicht in hun gedachten-, gevoels- en gedragspatronen en er wordt verandering op deze drie aspecten nagestreefd door een combinatie van inzicht en gedragsverandering. De therapeutische relatie speelt hierbij een belangrijke rol. Het wordt verondersteld dat de therapeut in de therapeutische relatie deels kan repareren wat er in de kindertijd bij de cliënt mis is gegaan; dit wordt ook limited reparenting 12

13 Omdat inzicht in deze therapievorm een belangrijke rol speelt is echter een zekere mate van cognitieve en reflectieve vermogens vereist (Bijma & De Niet, 2007). Beide behandelvormen zien de oorsprong van persoonlijkheidsstoornissen in de kindertijd. De behandelstrategie die hierbij aansluit verschilt echter. MBT gaat veelmeer uit van een ontwikkelingsachterstand die alsnog overbrugd moet worden. Cliënten zijn onvoldoende in staat om hun eigen gevoel te begrijpen en er woorden aan te geven. Het is een behandelvorm die vooral gericht is op het hier en nu. Het is geen inzichtgevende therapievorm. Bij schematherapie aan de andere kant is inzicht wel een belangrijk aspect, wat echter wel een zekere mate aan reflectieve vermogens vereist. Je zou kunnen stellen dat mensen hiervoor ook woorden moeten kunnen geven aan hun ervaring. Het verschil tussen de twee therapievormen ligt dus in het ontwikkelingsniveau van de cliënt bij begin van de therapie en vooral de mate waarin cliënten inzichtgevende therapie aankunnen. Bij de deeltijd zijn alle drie behandelgroepen heterogeen wat betreft de specifieke persoonlijkheidsstoornissen. Ook bij andere instellingen voor de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen is dit vaak het geval. Cliënten worden dus niet op basis van hun specifieke persoonlijkheidsstoornis geïndiceerd voor een van de behandelgroepen; cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen volgen samen dezelfde behandeling. Op dit moment wordt de keuze welke cliënt voor welke behandelgroep geïndiceerd is veelal intuïtief gemaakt. De observaties uit de verschillende therapievormen, waaronder beeldende therapie, PMT en ook verbale therapievormen, worden naast elkaar gelegd en met elkaar besproken in een behandelplanbespreking. Op basis hiervan wordt in dialoog tussen de behandelaars een keuze gemaakt voor een van de therapiegroepen en vormen. De keuze is gebaseerd op inschattingen en ervaringswaarden van de behandelaars. De keuze is dus vooral gebaseerd op tacit knowledge (impliciete kennis) van de behandelaars, en zo ook de beeldend therapeute Annette Overberg. Naar de structuurgroep gaan cliënten met weinig inzicht in de eigen problematiek, beperkte reflectieve vermogens en geringe ik-sterkte. In de praktijk blijken deze cliënten vrij gemakkelijk geïndiceerd te kunnen worden. Wat de andere twee behandelgroepen betreft blijkt de keuze lastiger. Zoals boven genoemd zal de keuze waarschijnlijk vooral gekoppeld moeten worden aan de mate van reflectieve vermogens en het ontwikkelingsniveau van de cliënt. Echter blijkt er bij de deeltijd hiervoor nog geen passend indicatie-instrument te bestaan. De vraag die Annette Overberg, de beeldend therapeute van de deeltijd, had, was of er in het werk van cliënten aanwijzingen zijn waarop de keuze gebaseerd zou kunnen worden. Bij de deeltijd wordt binnen de beeldende therapie vooral in de indicatiefase gebruik gemaakt van de beeldwaarneming om tot thema s en doelen voor de beeldend therapeutische behandeling van de individuele cliënt te komen. De vraag is of er op basis van de beeldwaarneming ook algemene thema s en patronen benoemd kunnen worden die informatie kunnen geven over het ontwikkelingsniveau en de reflectieve vermogens van cliënten; en of en zo ja, hoe deze informatie gebruikt kan worden voor een indicatiestelling voor MBT of schematherapie. De informatie die Ella Molenaar-Coppens (2006) geeft over het diagnosticeren van stagnatie in de stadia van persoonsvorming sluiten bij deze vraag aan. Stagnatie in het eerste stadium van het naïef bewustzijn zou iets over een ontwikkelingsachterstand kunnen zeggen tegenover cliënten die zich in het latere stadium van het kritische bewustzijn bevinden. Het stadium van het kritisch bewustzijn is gelinkt aan 13

14 de rationele persoonlijke structuren. Rationeel zou iets kunnen zeggen over reflectieve vermogens. De doelstelling vanuit de praktijk is dus een toespitsing van de bredere doelstelling die ik op het eind van paragraaf 1.1 noemde. In plaats van alleen het beschrijven van beeldende thema s en patronen van cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen gaat deze doelstelling over het opsporen van onderscheiden binnen deze brede doelgroep. Het onderscheid betreft het ontwikkelingsniveau en de reflectieve vermogens van de cliënt en leidt tot een mogelijkheid voor indicatiestelling voor een meer ontwikkelingsgerichte of inzichtgevende therapievorm. Deze vraag is niet alleen relevant voor de deeltijd persoonlijkheidsstoornissen van de GGZ Nijmegen, maar kan ook bruikbaar zijn voor andere instelling die met heterogene groepen van cliënten met persoonlijkheidsstoornissen en verschillende behandelkaders werken. 1.4 Onderzoeksvraag en subvragen Welke thema s en patronen (terugkerende beeldkenmerken of vormgevingsaspecten) kunnen door middel van beeldwaarneming opgespoord en geëxpliciteerd worden in het beeldend werk van cliënten met cluster B/C persoonlijkheidsproblematiek? Subvragen: In welke registers van de beeldwaarneming (1. Beeldelementen, 2. Handelingen, 3. Suggestie en symbool, 4. Vormrelaties en 5. Stijl) en items binnen de registers zijn patronen te vinden die typisch zijn voor cliënten die al geïndiceerd zijn voor de MBT of schematherapie groep? Waar zijn verschillen te zien tussen de twee groepen? Wat is de link tussen deze patronen en het ontwikkelingsniveau of de reflectieve vermogens van de betreffende cliëntengroep? Hoe kan aan de verschillen tussen de twee groepen een indicatie voor schematherapie of MBT gekoppeld worden? 1.5 Mediumvraag Welke patronen en thema s in mijn eigen beeldend werk kunnen aan de hand van de beeldwaarneming benoemd worden en welke aanvullende informatie geeft dit voor het analyseren van het werk van cliënten? Hoe hebben mijn eigen beeldende patronen invloed op mijn eigen waarneming van het werk van cliënten? 2. Methode In dit hoofdstuk zal ik onder punt 2.1 eerst de onderzoeksbenadering beschrijven en onder punt 2.2 de databronnen. Onder punt 2.3 zal ik ingaan op dataverzamelingstechnieken en onder punt 2.4 komen tot de analysemethoden. In het laatste paragraaf van dit hoofdstuk zal ik ingaan op de betrouwbaarheid van dit onderzoek en kwaliteitsactiviteiten die ik heb verricht om betrouwbaarheid te waarborgen. 2.1 Onderzoeksbenadering Er is sprake van deels beschrijvend, deels explorerend kwalitatief onderzoek. Het onderzoek is beschrijvend, omdat het gaat over het benoemen, beschrijven en inventariseren van de aard van een onderzoeksverschijnsel (Baarda, De Goede & Theunissen, 2005). Het 14

15 onderzoeksverschijnsel is in dit geval het beeldend werk van cliënten met persoonlijkheidsstoornissen. Het beschrijvende gedeelte sluit aan bij de brede onderzoeksvraag. Explorerend aan dit onderzoek is dat het ook gaat over de ontwikkeling van hypothesen of een theorie (Baarda et al, 2005). Het gaat namelijk naast het beschrijven van het beeldend werk ook om het stellen van een hypothese over de link of de correlatie tussen het werk en het ontwikkelingsniveau en de reflectieve vermogens van de cliënt. Het explorerende stuk van mijn onderzoek sluit dus aan bij de tweede, specifieke subvraag, die vanuit de praktijk is aangeleverd. Dit onderzoek sluit verder aan bij de hermeneutisch-fenomenologische benadering; fenomenologisch omdat de waarneming van gebeurtenissen, of in dit geval het beeldend werk van cliënten, centraal staat en dit is niet (volledig) objectief van aard (Baarda, et al, 2005). Hermeneutisch wil zeggen dat het gaat over een interpretatie, betekenisgeving ervan. 2.2 Databronnen Er kunnen zeven groepen databronnen onderscheiden worden; met name individuele personen, documenten, mediaproducten, sociale werkelijkheid, fysieke sporen, literatuur en databanken en registratiesystemen (Migchelbrink, 2008). Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van fysieke sporen in de vorm van beeldend werkstukken van cliënten en mezelf en documenten in de vorm van ingevulde beeldwaarneming-scorelijsten (zie voorbeeld in bijlage 3). In de paragrafen en zal ik deze nader toelichten. In het volgende paragraf zal ik eerst de onderzoeksgroep kort beschrijven De onderzoeksgroep Zoals benoemd is het beeldend werk van cliënten uit de twee behandelgroepen een van de databronnen. De groep bestaat uit negen cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen die in behandeling zijn of bij begin van mijn onderzoek waren bij de deeltijd. De groep cliënten is gemengd qua problematiek en gevarieerd qua leeftijd. Bij sommigen van hen was naast de persoonlijkheidsproblematiek ook nog sprake van een As-I stoornis, zoals een stemmingsstoornis of angststoornis. Omdat de hoofddiagnose op As-II ligt en cliënten op de persoonlijkheidsstoornis behandeld worden, zal ik me hier echter beperken tot de As-II problematiek. Van de negen cliënten waren vijf gediagnosticeerd met een persoonlijkheidsstoornis NAO met cluster C trekken, een met een persoonlijkheidsstoornis NAO met een combinatie van borderline- en cluster C trekken, een cliënten was gediagnosticeerd met een borderline persoonlijkheidsstoornis, een met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis en een met een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis. De leeftijd varieerde van 23 tot 45 jaar. Voor de precieze verdeling zie de twee tabellen op de volgende pagina. 15

16 MBT groep Code cliënt B3 B4 B5 B6 B7 Man/vrouw Leeftijd Diagnose Man 39 NAO (cluster C) Vrouw 23 NAO (cluster C) Vrouw 31 Borderline PS Man 41 Afhankelijke PS Man 41 NAO (cluster C) Schematherapie groep Code cliënt C3 C5 C7 C8 Man/Vrouw Leeftijd Diagnose Vrouw 34 NAO (cluster C) Vrouw 45 NAO (cluster C) Man 33 Ontwijkende PS Vrouw NAO (borderline, cluster C) Fysieke sporen Beeldend werk De data, beeldend werkstukken van de cliënten, waarvan ik voor dit onderzoek gebruik maak zijn 57 werkstukken, gemaakt door de negen cliënten. Vijf van de negen cliënten worden of werden behandeld in de MBT groep, de ontwikkelingsgerichte therapievorm. De overige vier cliënten zijn cliënten uit de schematherapie groep, de meer inzichtgevende therapievorm. Het gebruikte beeldend werk is gemaakt aan de hand van zes beginopdrachten die elke cliënt in de beginfase van de behandeling bij de deeltijd uitvoert. De opdrachten variëren qua materiaal en mate van structuur die gegeven wordt. De materialen die bij de opdrachten aangeboden worden zijn oliekrijt, pastelkrijt, aquarelpotloden, -krijt en verf, acryl- en plakkaatverf, ecoline, klei en papier. De opdrachten hierbij variëren van sterk gestructureerd (maak en compositie van een driehoek, rondje en vierkant), semigestructureerd (maak en tegenstelling) tot relatief vrij (experimenteer met acrylverf of plakkaatverf en gereedschap zoals sponzen, schildersmessen etc.). Voor een overzicht en uitleg van de zes opdrachten zie bijlage 1. Doel van de beginopdrachten is dat cliënten de materialen, verschillende soorten opdrachten, hun voor- en afkeuren erin, eigen mogelijkheden en eigen patronen leren kennen en benoemen. Voor de therapeut is het doel observatie en het komen tot doelstellingen voor beeldende therapie. De tijd die cliënten aan de opdrachten werken varieert, maar is gemiddeld tussen de een en drie sessies (inclusief nabespreking). Cliënten volgen een keer per week een sessie beeldende therapie van 1 ½ uur. Alleen sets die redelijk volledig waren, en zes werkstukken inhouden, zijn gebruikt voor dit onderzoek. In een geval ontbrak echter het aquarel-werkstuk en in een geval het 16

17 kleiwerkstuk omdat de cliënt dit vernietigd had. In vijf gevallen werden er na aanleiding van de opdracht experimenteer met acrylverf/plakkaatverf twee werkstukken gemaakt, een met acrylverf en een met plakkaatverf. De verdeling van de werkstukken over de twee groepen is als volgt: 32 werkstukken, gemaakt door vijf cliënten, uit de MBT groep en 25 werkstukken, gemaakt door vier cliënten, uit de schemagroep. Daarnaast is mijn eigen beeldend werk een databron in dit onderzoek. Het eigen werk is vrij en niet aan de hand van opdrachten of van tevoren geformuleerd thema s ontstaan gedurende de gehele onderzoeksperiode. Het materiaal waarmee ik gewerkt heb varieert; vaak is gebruikt van gemengde technieken, zoals een combinatie van schilderen en borduren. Het meest gebruikte materiaal is acrylverf, daarnaast is gebruik gemaakt van borduurgaren, hout, kartonnen doosjes en pen. Tijdens dit onderzoek zijn 19 werkstukken ontstaan, waarvan zes in bijlage 4 opgenomen zijn. De zes beginopdrachten die ik voor dit onderzoek heb gebruikt heb ik vorig jaar tijdens mijn stage allen een keer zelf uitgevoerd. Een deel ervan heb ik echter op een later tijdstip weggegooid. Voor dit onderzoek heb ik de opdrachten niet nog een keer uitgevoerd. De reden hiervoor is grotendeels praktisch van aard. Omdat ik de opdrachten tijdens de stage al vaak aan cliënten heb uitgelegd en geanalyseerd, was het moeilijk om ze nog een keer uit te voeren onder dezelfde voorwaarden die cliënten ervoor hebben. Ik kon me niet meer losmaken van de analyseaspecten van mijn onderzoek en dit beïnvloedde hoe ik de opdrachten ging benaderen. In mijn vrij werk kon ik me wel losmaken van de analyseaspecten en onbevangen beeldend werken. Ik denk dat dit werk daarom meer zegt over mijn eigen beeldende patronen dan het opnieuw uitvoeren van de beginopdrachten zou doen Documenten Beeldwaarneming-scorelijsten De werkstukken worden met de cliënt nabesproken aan de hand van de beeldwaarneming. Van deze lijst is gebruik gemaakt als databron van dit onderzoek. Ook deze lijst wordt waar mogelijk samen met de cliënt ingevuld. In de lijst wordt alleen op de eerste drie registers gescoord, omdat deze voor cliënten vrij gemakkelijk te begrijpen en zo relatief snel met hem samen te scoren zijn. Dat bij de deeltijd alleen de eerste drie registers met de cliënt samen gescoord worden heeft dus vooral praktische redenen. In register 1 wordt gekeken naar de beeldelementen door die het beeld is ontstaan. Dit zijn bijvoorbeeld lijn, vorm, vlak, kleur, compositie. Dit register is zoals eerder beschreven objectief van aard. Op de lijst die met cliënten samen gescoord wordt, wordt alleen op de aanwezigheid van de elementen gescoord, maar niet gekeken naar de kwantiteit en kwaliteit van de elementen. In register 2 worden de handelingen benoemd die met het betreffende materiaal zijn uitgevoerd. Ook dit register is objectief van aard. De handelingen zijn benoemd aan de hand van een van tevoren opgestelde lijst met een selectie van voor de gebruikte materialen relevante handelingen. Deze lijst is samengesteld door Annette Overberg. De lijst is toegevoegd in bijlage 2. In register 3, concreet en suggestie/symbool, is de suggestie of symboliek beschreven zoals genoemd door de cliënt. Niet bij alle negen cliënten zijn de beeldwaarneming scorelijsten volledig samen met de cliënt ingevuld. Registers 1 en 2 zijn in vier gevallen samen met de cliënt gevuld en in de overige gevallen ingevuld door mij. Register 3 is altijd met de cliënt samen ingevuld, omdat dit 17

18 register volledig gebaseerd is op de subjectieve betekenis die de cliënt zelf geeft aan zijn werk. Omdat er in de aanwezige lijsten alleen gescoord is op de aanwezigheid van beeldelementen, maar er verder niets over de inhoud, de kwantiteit, kwaliteit of dominantie van de elementen gezegd wordt, zijn de lijsten verder aangevuld met een tweede lijst waarop alle overige observaties of opvallendheden genoteerd zijn. Daarnaast is er in een tweede ronde nog een keer een beeldwaarneming scorelijst ingevuld door mij. In deze lijst zijn naast de eerste drie registers ook registers 4 en 5 ingevuld. Verder is in deze lijst wel op dominantie van de elementen gescoord en niet alleen op aanwezigheid (voor gedetailleerde informatie hierover zie het volgende paragraaf). De suggestie of symboliek, het puur subjectieve gedeelte van de cliënt, is hierbij overgenomen uit de eerste ronde. Mijn eigen beeldend werk is ook gescoord aan de hand van dezelfde lijst en op dezelfde manier. 2.3 Dataverzamelingstechnieken De gebruikte dataverzamelingstechniek is de inhoudsanalyse. Daarbij wordt de data verzameld aan de hand van een categorieënstelsel (Migchelbrink, 2008). In dit onderzoek is er verder sprake van coderen met een startlijst. De categorieën en codes binnen de categorieën zijn door de aard van de beeldwaarneming al gegeven. De gebruikte categorieën zijn de verschillende registers, die in de beeldwaarneming onderscheiden worden. De gebruikte codes zijn de items die binnen de registers benoemd worden. Zo is binnen de categorie beeldelementen het item lijn een van de codes. Het verzamelen van data is in twee rondes gebeurt. In de eerste ronde werd het beeldend werk van cliënten bekeken en gearchiveerd samen met de beeldwaarneming scorelijst. De beeldende werkstukken werden in het origineel bekeken en gescoord op de beeldwaarneming scorelijsten in de gevallen dat deze lijst niet volledig met de cliënt samen ingevuld was. Daarnaast werden de werkstukken vastgelegd op de foto en gearchiveerd. Cliënten hebben van tevoren toestemming gegeven dat hun beeldend werk gebruikt mag worden voor onderzoek en dat er foto s van genomen mogen worden. De beeldwaarneming scorelijsten zijn gedupliceerd (overgeschreven) en, om anonimiteit te waarborgen, van een code voorzien in plaats van de naam van de cliënt. Daarnaast werd op de lijst de problematiek en leeftijd van de cliënt genoteerd. Op de oorspronkelijke lijst werden alleen registers 1 tot en met 3 ingevuld. Register 1, de beeldelementen, werd alleen op aanwezigheid gescoord. In de tweede ronde werd zoals eerder benoemd nog een keer een scorelijst ingevuld. Daarbij is niet alleen op aanwezigheid van de elementen of items gescoord, maar een onderscheid gemaakt in dominante elementen/items (gescoord met een A), aanwezige elementen/items (gescoord met een +), min of meer aanwezige elementen/items (+/-) en afwezige elementen/items (-). Niet elk element of item wordt altijd gescoord. Alleen wat relevant voor het beeld en de indruk dat het in zijn geheel maakt wordt ook gescoord. Deze methode voor het invullen van de beeldwaarneming wordt in het Handboek beeldende therapie aanbevolen door Ella Molenaar-Coppens (2009). Als dominant (A) werden elementen gescoord die beeldbepalend zijn en direct in het oog springen of op de voorgrond treden. Zo kan bijvoorbeeld wel sprake van vlak zijn (binnen vormen en op de achtergrond), maar dit niet dominant zijn. Een voorbeeld hiervan is wanneer een vlak volledig gevuld is met duidelijk zichtbare lijnen. Wat de kijker dan als eerste opvalt is lijn, die dan als dominant gescoord wordt; terwijl er wel sprake is van een vlak, dat in dit geval als aanwezig gescoord wordt. 18

19 Binnen een vorm is er eigenlijk altijd sprake van een vlak. Maar als dit vlak egaal ingevuld is en er dus niet gevarieerd wordt binnen het vlak, zal de vorm ervan vaak dominanter zijn (en dus met een A gescoord worden) dan het vlak waaruit het bestaat. Bij deze manier van scoren gaat het dus vooral over de relevantie en de samenhangen van de items. Wat als relevant gezien wordt is minder objectief dan de vraag naar de pure aanof afwezigheid van items. Er moeten keuzes gemaakt worden, die deels subjectief zijn. De eerdergenoemde samenhang met mijn eigen beeldend werk en mijn eigen focus en gevoeligheid die hieruit voortkomen spelen daarbij een rol. Binnen register 1 ligt de focus voor mij bijvoorbeeld vooral op de items vorm, lijn, vlak en compositie omdat dit aspecten zijn die voor mij zelf erg relevant zijn. 2.4 Analysemethoden In de analyse werden de gegevens uit de beeldwaarneming scorelijsten per groep met elkaar vergeleken om de eerste subvraag te beantwoorden. Om de brede onderzoeksvraag te beantwoorden werden de gegevens uit beide groepen naast elkaar gelegd en met elkaar verbonden. Voor de analyse werden alleen de beeldwaarneming scorelijsten uit de tweede ronde gebruikt. Reden hiervoor is dat de gegevens uit de tweede ronde omvangrijker en vollediger zijn dan uit de eerste. De lijsten zijn vollediger omdat alle registers ingevuld zijn. De gegevens zijn verder gedetailleerder omdat ze niet alleen iets over de aanwezigheid van items zeggen maar ook over de relevantie ervan, omdat het verschil tussen dominante, aanwezige, min of meer aanwezige en afwezige items gemaakt is. De informatie uit register 1, de beeldelementen, van beide groepen werd verzameld en vergeleken. Op een turflijst werd gescoord in hoeveel gevallen een item dominant was, in hoeveel gevallen aanwezig en in hoeveel gevallen afwezig. De informatie uit register 2, de handelingen, werd vergeleken door te kijken hoeveel handelingen er verricht werden. Drie of minder handelingen worden als weinig gevarieerd gezien; vier of meer handelingen als gevarieerd. Deze indeling komt voort uit de observaties uit de eerste ronde. Op een turflijst werd gescoord in hoeveel gevallen er sprake was van drie of minder en in hoeveel gevallen van vier of meer handelingen. De informatie uit register 3, de suggestie of symboliek, werd verzameld en in themagroepen geclusterd om een beeld te krijgen rondom welke thema s het werk van cliënten uit de verschillende groepen draait. De analyse hiervan zal dus mede antwoord geven op het eerste deel van mijn onderzoeksvraag welke thema s kunnen op basis van de beeldwaarneming opgespoord en geëxpliciteerd worden in het beeldend werk van cliënten met cluster B/C persoonlijkheidsproblematiek?. De informatie uit registers 4, vormcontrasten en vormrelaties, werd met elkaar vergeleken. In register 4 is, al tijdens het invullen van de lijsten en dus het verzamelen van de gegevens, informatie uit de eerdere registers gecombineerd. De gegevens die hieruit voortkomen geven dus informatie over het patroon en de samenhang van items binnen een werkstuk van een specifieke cliënt. Het vergelijken van alle informatie uit register 4 zal samen met de informatie uit registers 1 en 2 antwoord geven op het tweede gedeelte van mijn onderzoeksvraag welke patronen kunnen op basis van de beeldwaarneming opgespoord en geëxpliciteerd worden in het beeldend werk van cliënten met cluster B/C persoonlijkheidsproblematiek?. De informatie uit register 5 is per groep gebundeld. Mijn eigen beeldend werk en de beeldwaarneming scorelijsten die hiervoor ingevuld zijn, zijn maar indirect betrokken in de analyse. Omdat ik zelf niet gediagnosticeerd ben met een 19

20 cluster B of C persoonlijkheidsstoornis kunnen de gegevens uit mijn eigen beeldend werk niet direct antwoord geven op mijn onderzoeksvraag en subvragen. De informatie uit mijn eigen beeldend werk is gebruikt om een helderder beeld te krijgen van de aspecten van de beeldwaarneming en om te reflecteren op mijn eigen insteek bij het scoren ervan. De gegevens zullen voor een deel wel terug komen in de conclusie. 2.5 Betrouwbaarheid en kwaliteitsactiviteiten De beeldwaarneming is een complexe methode die veel ervaring vereist. Als student kan ik echter alleen op mijn eigen beeldende ervaring en stage-ervaring met de beeldwaarneming terugvallen. Om desondanks de kwaliteit van mijn observaties en analyse te waarborgen ben ik al na mijn stage, voor begin van dit onderzoek, begonnen mijn eigen werk aan de hand van de beeldwaarneming te analyseren. Daarnaast heb ik, zoals boven genoemd, ervoor gekozen de data in twee rondes te verzamelen. Zo kon ik de data uit de eerste ronde in de tweede ronde checken, met de kennis die ik tijdens de eerste ronde verzameld heb. De gegevens uit beide rondes bleken dan ook grotendeels overeen te komen. Twijfelgevallen heb ik besproken met mijn praktijkbegeleidster Annette Overberg, de beeldend therapeute van de deeltijd. Samen met Anika Talkenberger en Carolin Burkhard, twee andere vierdejaars studentes die beide scholing in de beeldwaarneming hebben gehad, heb ik beeldend werk bekeken. Anika Talkenberger gebruikt voor haar onderzoek ook de beeldwaarneming, maar wel met een andere doelstelling en doelgroep. Het werk dat we hebben bekeken was dan ook werk dat zij voor haar onderzoek gebruikte. Wel was het zo dat onze waarneming en beschrijving ervan aan de hand van de beeldwaarneming grotendeels overeenkwam. In de beeldende en beeldend therapeutische literatuur (Baeten, 2007; De Visser, 2003; Boermans, 2001; Molenaar-Coppens, 1994; Gantt & Tabone, 1998; DDS werkgroep Nederland, 2005) en woordenboeken (Van Dale online, 2010; Ficq-Weijnen & Weijnen, 2003) heb ik de begrippen uit de beeldwaarneming opgezocht en mogelijke definities ervan verzameld om een beter begrip ervan te krijgen. Tijdens het onderzoeksproces stond ik in correspondentie met Ella Molenaar-Coppens om waar nodig vragen over de beeldwaarneming te verhelderen. Ook al blijft het bij het toepassen van de beeldwaarneming voor een deel gaan over subjectieve waarneming en gegevens, heb ik op deze manier geprobeerd om de betrouwbaarheid en kwaliteit van mijn gegevens te waarborgen. 3. Resultaten In dit hoofdstuk zal ik onder paragraaf 3.1 eerst antwoord geven op de brede onderzoeksvraag en dan onder punt 3.2 op de specifieke subvragen. Omdat het zoals eerder beschreven bij de beeldwaarneming om de samenhangen tussen de informatie uit de verschillende registers gaat, zal in de resultaten onder paragraaf 3.1 eerst geprobeerd worden om een samenhangend beeld van de brede groep cliënten met cluster B en C persoonlijkheidsstoornissen te schetsen; daarna wordt onder paragraaf 3.2 eerst een samenhangend beeld per groep geschetst en vervolgens de vergelijking gemaakt tussen de twee groepen. Hiermee wordt antwoord gegeven op de subvragen van mijn onderzoek. De 20