Over zes dagen is het al weer Sinterklaas.voor kinderen, maar ook voor. veel volwassenen één van de leukste feesten van het jaar.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Over zes dagen is het al weer Sinterklaas.voor kinderen, maar ook voor. veel volwassenen één van de leukste feesten van het jaar."

Transcriptie

1 Over zes dagen is het al weer Sinterklaas.voor kinderen, maar ook voor veel volwassenen één van de leukste feesten van het jaar. Een aantal jaren geleden was het voor mij persoonlijk een extra bijzondere dag, want ik had de eer om diverse keren Sinterklaas te mogen spelen op de Prof. Bladergroenschool, de school die u zonet in de film voorbij zag komen. De Bladergroenschool is één van de Groningse RENN4 scholen en RENN4 is, zoals u weet, de cluster 4 organisatie die in de drie noordelijke provincies zorg draagt voor kinderen met een speciale onderwijszorgbehoefte op het gebied van gedrag..hetzij via de eigen scholen hetzij via ambulante begeleiding. Sinterklaas zijn op een cluster 4 school gaat soms wat anders dan anders. De Pieten wordt aangeraden geen halsbrekende toeren uit te halen en vooral geen pepernoten te strooien, want voor je het weet, doet de hele klas halsbrekende toeren en strooit met pepernoten. Sommige kinderen moeten niets van Sinterklaas hebben..andere kinderen zijn eigenlijk wat te vrij. En een heel enkele keer wil een kind nog wel eens de echtheid van de baard uittesten. U begrijpt: intensieve, maar bovenal leuke dagen die mij elke keer opnieuw bewust deden worden van wat het betekent om als leraar iedere dag voor 100% klaar te staan voor kinderen die extra ondersteuning vragen in de klas boeiend, maar veeleisend werk dat een groot beroep doet op een scala aan vaardigheden en competenties van leraren. Het lectoraat Leren en Gedrag is ingericht om eraan bij te dragen dat leraren hun veeleisende werk zo optimaal mogelijk kunnen uitvoeren. In het komende kleine half uur wil ik u graag informeren over hoe we dat gaan doen. Ik zal mijn verhaal als volgt opbouwen: ik schets eerst de aanleiding tot de inrichting 1

2 van het lectoraat. Dit mondt uit in twee kernvragen waar ik in het tweede deel van mijn betoog nader op in zal gaan. Daaraan voorafgaand wil ik één en ander kwijt over enkele maatschappelijke en beleidsmatige ontwikkelingen, zodat u de twee kernvragen in de juiste context kunt plaatsen. Ik heb mijn betoog genoemd Een transactionele kijk op de klas en ik hoop ga er vanuit dat het waarom van deze titel aan het eind van mijn betoog duidelijk is. Over nu naar de aanleiding tot de inrichting van het lectoraat. Het onderwijsveld roept om hulp. Wie zijn of haar oor te luisteren legt in scholen, zal dikwijls horen dat het aantal kinderen met gedragsproblemen steeds groter wordt en ook dat de aard van de problematiek steeds ernstiger wordt. Dit geluid klinkt niet alleen vanuit het regulier, maar ook vanuit het speciaal onderwijs. Leraren ervaren de laatste jaren dan ook in toenemende mate handelingsverlegenheid.. een momenteel veelgebruikte term in onderwijsland die mooi uitdrukt wat het moet betekenen, namelijk: Ik weet geen raad met mijn handelen ik ben er verlegen mee. Maar hoe mooi de term taalkundig ook is: het is tevens een begrip dat ons vooralsnog weinig houvast biedt bij het zoeken naar antwoorden op de vragen: wat betekent het en hoe ontstaat het..en..wat is nodig om het te voorkómen of op te heffen. En daarmee zijn we meteen beland bij de twee kernvragen die de komende jaren leidend zullen zijn voor het lectoraat Leren en Gedrag. ******************** Alvorens dieper op deze vragen in te gaan, schets ik u, zoals aangekondigd, eerst enkele maatschappelijke ontwikkelingen. De maatschappij is er de afgelopen decennia niet eenvoudiger op geworden. Sociale structuren die 2

3 mensen altijd houvast hebben geboden, brokkelen af, door de heersende ikcultuur komt men te pas en te onpas in het geweer tegen vermeend onrecht en we worden overladen met prikkels uit de omgeving. Socioloog en directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau Paul Schnabel heeft de processen die deze toenemende complexiteit hebben veroorzaakt, een aantal jaren geleden benoemd als de vijf I s : intensivering, individualisering, informalisering, internationalisering en informatisering. Ik wil even kort met u inzoomen op een paar van deze I s, omdat het wel eens zou kunnen zijn dat deze ontwikkelingen extra lastig zijn voor kinderen die meer dan gemiddelde ondersteuningsbehoefte nodig hebben. In de eerste plaats de I van intensivering. Het digitale tijdperk heeft ervoor gezorgd dat de maatschappij veel sneller, vluchtiger en onrustiger is dan vroeger. Het leven zit vol met prikkels en biedt kinderen een groot scala aan opties op verschillende gebieden. Uit onderzoek van mijn gewaardeerde collega Jeannette Doornenbal bleek bijvoorbeeld dat basisschoolkinderen op één dag soms wel met elf of twaalf verschillende volwassenen te maken kunnen hebben. Gaat u maar na: twee deeltijdjuffen, de leesmoeder, de overblijfmoeder, de gymleerkracht met een stagiair, twee begeleiders op de buitenschoolse opvang, de leraar van de muziekschool en de trainer van de sportclub eveneens met een stagiair. We hoeven dan ook niet verrast te zijn, wanneer blijkt dat kinderen bij wie de informatieverwerking niet optimaal verloopt of die moeite hebben met aandacht of concentratie kinderen dus die doorgaans de diagnose ASS (autisme spectrum stoornis) of ADHD krijgen sneller de controle zullen 3

4 verliezen dan vroeger..overvoerd als zij worden door de hoeveelheid prikkels en door de zojuist beschreven discontinuïteit in het dagelijks leven. In de tweede plaats: de door Schnabel genoemde I s individualisering en informalisering hebben grondig veranderde gezagsverhoudingen met zich meegebracht: mensen zijn mondiger geworden en komen meer voor zichzelf op. Tijdens de borrel benoemen we dit overigens meestal in termen van korte lontjes en asociaal gedrag. Hoe dan ook: kinderen die aanleg hebben voor normoverschrijdend gedrag kinderen dus die doorgaans de diagnoses ODD of CD krijgen zouden wel eens sneller kunnen ontsporen dan vroeger immers, waar veel mensen sneller de traditionele gezagsverhoudingen doorbreken, doen zij het ook en misschien wel in iets heviger mate. Nu zijn twee kanttekeningen op zijn plaats. Ten eerste: er is enig epidemiologisch onderzoek beschikbaar waarin wordt gesteld dat gedragsproblematiek onder de jeugd de laatste jaren niet is toegenomen. Dit onderzoek wordt door deskundigen dikwijls aangehaald als tegenwicht tegen de publieke opinie dat het aantal kinderen met een psychiatrische stoornis steeds verder toeneemt. Dit tegengeluid is zinvol, want het is inderdaad de vraag of dat het geval is. De publieke opinie is wel begrijpelijk.. immers.. het aantal stoornissen mag dan niet zijn toegenomen..we stellen tegenwoordig wel steeds vaker een diagnose. Collega s als pedagoog Kees van der Wolf en psychiater Frits Boer geven aan dat dit onder andere te maken heeft met een toename van kennis: de kinderen die we vroeger benoemden als anders of een beetje apart, voorzien we nu van het etiket 4

5 ASS of ADHD. Ook kijken we tegenwoordig anders naar onze kinderen dan vroeger. Van belang is verder het gegeven dat voor het verkrijgen van een cluster 4 indicatie en voor andere gelden zoals PGB, een psychiatrische diagnose een vereiste is. De opmerkingen van genoemde collega s zijn van belang en ik deel ook hun mening; het weerlegt echter niet het punt dat ik heb willen maken dat sommige kinderen het tegenwoordig moeilijker hebben dan vroeger. Immers: al is het aantal psychiatrische stoornissen dan waarschijnlijk niet toegenomen, dan nog blijft de redenering gerechtvaardigd dat de maatschappij ingewikkelder is geworden voor die kinderen die vroeger anders werden genoemd en nu een psychiatrische diagnose krijgen. De tweede kanttekening: of we gedrag van kinderen nu labelen als ADHD, ASS of een beetje anders, de mate waarin de omgeving het als problematisch ervaart, verschilt nogal. Met een diagnose stellen we in feite alleen maar vast dat het gedrag afwijkt van hoe mensen zich normaal gesproken gedragen, maar het zegt niets over de mate waarin het wordt beleefd. Desondanks wordt die koppeling wel dikwijls gemaakt. Ook scholen zijn nog wel eens geneigd om te redeneren vanuit het idee: deze leerling heeft PDD-nos, dus hoort het op een cluster 4 school. Toch lopen vaststelling en ervaring niet altijd synchroon. Zo vonden wij in recent eigen onderzoek een categorie cluster 4 leerlingen van wie de ouders aangaven dat het gedrag flink afweek van wat zij als normaal beschouwden. Wanneer hen echter naar de beleving van het gedrag werd gevraagd, bleek bijna geen enkele ouder de opvoeding als zwaar of belastend te ervaren. De 5

6 scholen daarentegen vonden het gedrag van deze leerlingen sterk van de norm afwijkend én het werd ervaren als zeer moeilijk. Een andere interessante bevinding uit onderzoek is dat scholen in sociaaleconomisch goede buurten doorgaans net zoveel probleemgedrag ervaren als scholen in aandachtswijken: het gaat dan om ongeveer 25%. Maar..zou het probleemgedrag van beide groepen leerlingen wel met elkaar vergelijkbaar zijn, wanneer we kijken hoe afwijkend het is van de norm? Het zou mij niet verbazen, wanneer de scholen in de aandachtswijken nauwelijks wakker liggen van veel van het probleemgedrag van de leerlingen uit de betere buurten. Tot slot: wat we ook zien is dat binnen een school hetzelfde, van de norm afwijkende gedrag door de ene leraar als veel problematischer kan worden ervaren dan door de andere. Ik sluit dit deel van mijn betoog af met een korte samenvatting. Het aantal psychiatrische stoornissen is waarschijnlijk niet toegenomen, maar de kinderen die we vroeger anders noemden, geven we tegenwoordig een psychiatrische diagnose. Mijn veronderstelling is dat deze kinderen door recente maatschappelijke ontwikkelingen sneller aanlopen tegen hun beperkingen dan vroeger. Daardoor wordt gedrag tegenwoordig eerder als problematisch ervaren. Daarbij de aantekening dat het ervaren van probleemgedrag een subjectieve kwestie is: wat de één als problematisch gedrag ervaart, daar ziet de ander geen noemenswaardig obstakel in. ******************** 6

7 Maatschappelijke ontwikkelingen hebben hun weerslag op beleid..en daarmee kom ik, zoals u begrijpt, op het volgende deel in mijn betoog. Dat geldt uiteraard ook voor het onderwijs. Het Nederlandse onderwijssysteem is van oudsher sterk gesegregeerd, maar de laatste twintig jaar is het beetje bij beetje inclusiever geworden..dit met dank aan ontwikkelingen als emancipatie van mensen met een handicap en een grotere zeggenschap van ouders over de juiste schoolkeuze en het juiste schooltraject voor hun kind. Eerst was er het Weer Samen Naar School beleid...en hoezeer we moesten wennen aan een meer inclusieve manier van denken, bleek wel uit het gegeven dat we LOM en MLK toch maar voor alle zekerheid Speciaal Basisonderwijs gingen noemen. Ook boeiend in dit verband: weliswaar gingen onze kinderen Weer Samen naar School, maar de SBO scholen plaatsten we doorgaans toch maar op een aparte plek. Het voortgezet onderwijs volgde via het inrichten van de mogelijkheden VMBO met leerwegondersteuning en Praktijkonderwijs..en in kwam met de REC vorming de rugzakbegeleiding in beeld waardoor tegenwoordig meer kinderen met een speciale onderwijszorgbehoefte in het regulier onderwijs kunnen blijven. En inmiddels staat de volgende stap voor de deur: Passend Onderwijs. Nu is er veel te zeggen over het gedoe en gekrakeel dat met de introductie van Passend Onderwijs gepaard gaat. Ik ga u dat allemaal besparen, maar wat vanuit het perspectief van deze rede wel van belang is, is dat voor veel scholen Passend Onderwijs bijna synoniem is geworden aan nog meer leerlingen met gedragsproblemen in de klas. Hier lijkt haast sprake van 7

8 anticiperende handelingsverlegenheid: vooruitlopend op de wellicht vermeende toekomstige dreiging van nog meer leerlingen met gedragsproblemen in de klas, voelt men zich nu al toenemend handelingsverlegen. Of reguliere scholen inderdaad zullen vollopen met kinderen met gedragsproblemen, is natuurlijk nog de vraag. In ieder geval kunnen we constateren dat Nederland niet de principiële keuze voor inclusief onderwijs heeft gemaakt. De slogan is immers: regulier als het kan, speciaal als het moet. Desondanks voelen veel scholen zich momenteel niet voldoende competent om in de slag gaan met een situatie waarin zij mogelijk meer.nog meer leerlingen met een speciale onderwijszorgbehoefte binnen de poort hebben dan nu het geval is. En dan is sinds kort ook het besef doorgedrongen dat we kinderen die niet zo goed mee kunnen komen op school, niet ongekwalificeerd het volwassen leven in kunnen laten gaan. Er moet dus meer opbrengstgericht worden gewerkt: leraren moeten meer op leeropbrengsten focussen en ervoor zorgen dat ook kinderen met een speciale onderwijszorgbehoefte een zodanige leerontwikkeling doormaken dat zij volop kansen hebben in de maatschappij. Maar..was het niet zo dat we in met name het speciaal onderwijs jarenlang de filosofie hebben gehanteerd dat we eerst maar eens met het gedrag aan de slag moesten om daarmee de weg vrij te maken voor het leren? Nu is die filosofie niet erg succesvol gebleken en sinds enige tijd is het speciaal onderwijs bezig met het maken van een inhaalslag: er zijn inmiddels kerndoelen en leerlijnen beschikbaar voor het speciaal onderwijs..en veel 8

9 cluster 4 scholen zijn hard aan het werk om in hun aanpak het leren veel meer een centrale plaats te geven. Dit uiteraard wel met behoud van gestructureerde aandacht voor de gedragskant. Deze ontwikkeling is echter nog volop gaande, dus systematisch inzicht in het effect van deze aanpak, moet nog worden verkregen. Met andere woorden: als er al sprake zou zijn van anticiperende handelingsverlegenheid, dan is dat begrijpelijk. De volgende verzonnen uitspraak van een leraar klinkt mij dan ook niet als verzonnen in de oren: Door Passend Onderwijs krijg ik nog meer moeilijke kinderen in mijn klas..en dan moet ik ze ook nog aan het leren krijgen? Het is al ingewikkeld genoeg dat ze er zijn. ******************** Ik heb u hiermee de maatschappelijke en beleidsmatige context geschetst die verantwoordelijk is voor het gegeven dat handelingsverlegenheid momenteel in goed Nederlands een hot item is in het onderwijs. Het wordt nu tijd om nader in te zoomen op dat begrip handelingsverlegenheid. Ik leg u een denkmodel voor dat als basis gaat dienen voor het onderzoek en doe dit aan de hand van vier elementen. Het eerste element. We nemen als uitgangspunt dat de leraar leerling relatie een transactionele relatie is. Gedrag wordt bepaald door een complex samenspel van op elkaar inwerkende persoons- en omgevingsfactoren: mensen brengen hun persoon hun ervaringen hun geschiedenis met zich mee en die factoren bepalen of beïnvloeden de wijze waarop interactiesituaties tussen leraar en leerling verlopen. Voor wat betreft de 9

10 persoonskenmerken gaat het om bijvoorbeeld temperament, zelfwaardering, IQ, sociaal-cognitieve vaardigheden, creativiteit, reflectievermogen, flexibiliteit. Voor de leraar zijn daarnaast meer beroepsgerelateerde factoren van invloed: kennis en vaardigheden op het gebied van orthopedagogisch en orthodidactisch handelen. Voor wat betreft de omgevingsinvloeden: denk bij de leerling aan de invloed van de ouders en vrienden en bij de leraar bijvoorbeeld aan factoren in de werkomgeving: beschikt de organisatie over onderwijsondersteuners, zijn er intervisietrajecten, hoe worden taakuren ingezet etc. Het tweede element. Een transactionele leraar leerling relatie speelt zich af in de context van de klassensituatie: de leraar heeft transactionele relaties met alle leerlingen in de klas..en uiteraard hebben de leerlingen onderling ook transactionele relaties. Kortom: een complexe situatie die van de leraar vraagt dat hij of zij kan omgaan met diversiteit..en dat betekent het één en ander. Leraren moeten een groot aantal zaken tegelijk uitvoeren, zij krijgen voortdurend met onvoorspelbare situaties te maken, zij worden geacht persoonlijke relaties aan te gaan met alle leerlingen en het merendeel van de interacties met leerlingen is niet te plannen. En dit alles in de context van het gegeven dat leraren, aldus collega Van der Wolf, jaarlijks bij zo n interacties met leerlingen betrokken zijn. Het derde element. Het is deze complexe context waarin handelingsverlegenheid kan ontstaan Onder handelingsverlegenheid versta ik: gevoelens van onmacht, stress en incompetentie ten gevolge van een mismatch tussen wat de leraar en zijn of haar leerlingen elkaar aanbieden 10

11 aan gedragsrepertoires. gedragsrepertoires dus die worden bepaald door de zojuist genoemde factoren. Katalysator is meestal de transactionele relatie met één leerling (of meerdere, maar voor het praatgemak ga ik hier even uit van één).van wie het gedragsrepertoire kan worden gekarakteriseerd als afwijkend van wat we op intersubjectieve gronden als normaal beschouwen. De handelingsverlegenheid ontstaat, wanneer het gedragsrepertoire van de leraar van nature niet zodanig is dat hij of zij adequaat kan reageren op het gedragsrepertoire van deze leerling. De handelingsverlegenheid groeit, wanneer een mismatch consequenties krijgt voor het algehele klassenproces.en dat is doorgaans het geval. Het vierde element. Er is inmiddels veel kennis beschikbaar om in te zetten in problematische klassensituaties. Leraren scholen kunnen te kust en te keur gaan, wanneer zij kennis willen opdoen over psychiatrische stoornissen, wanneer zij aanpakken, programma s en methodieken willen inzetten in de klas of wanneer zij zich op pedagogisch of orthodidactisch gebied willen laten adviseren..denk wat dit laatste betreft bijvoorbeeld aan het werk van Van Lieshout. Er is verder een groot aanbod aan deskundigen: ambulante begeleiders via de regionale expertisecentra, orthopedagogen, psychologen en onderwijskundigen al dan niet inzetbaar vanuit de school zelf en gespecialiseerde diensten en centra zoals de landelijke Steunpunten Autisme. Desondanks: de roep om ondersteuning blijft aanhouden, dus we mogen concluderen dat datgene wat beschikbaar is, onvoldoende in de klas terechtkomt. Uit het gedegen literatuuroverzicht van mijn Windesheim collega s Goei en Kleijnen blijkt dat ook: uit zelfrapportages van leraren komt 11

12 naar voren dat weinig systematisch en gevarieerd gebruik wordt gemaakt van aanpakken, interventies en gedragsmanagementstrategieën. De vraag luidt dus wat maakt dat alle mooie aanpakken, programma s en methodieken onvoldoende landen.dat alle adviezen die worden gegeven, niet afdoende zijn. Mijn hypothese is dat we hier weer uitkomen bij de transactionele relaties in de klas en de persoons- en omgevingsfactoren die deze relaties beïnvloeden. Een paar voorbeelden. Het beschikbare aanbod vraagt dikwijls om een zeer consequente uitvoering van beschreven stappen. Een leraar moet dat kunnen..moet dat kunnen volhouden en moet niet afhaken op het moment dat de leerling niet of nog niet doet wat hij of zij had verwacht of gehoopt. Dit vraagt om geduld, begrip en uithoudingsvermogen en daarmee hebben we het meteen over persoonskenmerken als reflectievermogen, temperament en sociaalcognitieve vaardigheden. Het aanbod vraagt tevens om flexibiliteit en creativiteit, want programma s en methodieken zijn geen kookboeken met standaard recepten. Door met het aanbod te spelen, moet een leraar kunnen inspelen op nieuwe en onverwachte situaties...hij of zij moet kunnen omgaan met onzekerheid. Toepassing van het aanbod vraagt om vertrouwen en geloof in dat de leerling in staat is om ervan te leren. Hier hebben we het over welke visie de leraar heeft op leerlingen met een speciale onderwijszorgbehoefte: een medisch georiënteerde visie op kinderen en een positieve mening over gesegregeerd onderwijs leerlingen met een stoornis horen niet in het regulier onderwijs thuis kunnen een succesvolle toepassing belemmeren. 12

13 Toepassing van het aanbod vraagt eveneens om vertrouwen en geloof in dat het werkt zoals het is geconstrueerd. Uit de onderwijspraktijk blijkt nog wel eens dat leraren geneigd zijn om adviezen, programma s en methodieken deels of selectief te gebruiken en dat komt niet altijd ten goede aan de kracht van het betreffende aanbod. Met dit laatste komt meteen ook de invloed van de schoolorganisatie in beeld: gedeeltelijk of selectief gebruik kan namelijk worden ingegeven door de omstandigheden op school die maken dat volledig gebruik niet mogelijk is zaken als tijdgebrek, ruimtegebrek en onvoldoende faciliteiten kunnen dan de oorzaak zijn. Ik vat het denkmodel nog even samen: De leraar heeft een transactionele relatie met alle leerlingen. Deze relaties worden bepaald door een complex aan persoons- en omgevingsfactoren. Er ontstaat handelingsverlegenheid, wanneer er een mismatch is tussen de gedragsrepertoires in een transactionele relatie. De transactionele relaties en de persoons- en omgevingsfactoren bepalen tevens in hoeverre het beschikbare aanbod succesvol wordt geïmplementeerd. ******************** Wat betekent dit in termen van onderzoek? We willen zicht krijgen op hoe de besproken persoons- en omgevingsfactoren het interactieproces in de klas 13

14 beïnvloeden.en hoe deze factoren verantwoordelijk kunnen zijn voor het ontstaan van handelingsverlegenheid. Ook willen we zicht krijgen op hoe deze factoren invloed hebben op het al dan niet succesvol zijn van adviezen, programma s en methodieken. Dit is het kennisaspect: weten hoe het in elkaar zit. De volgende stap is om op basis hiervan een aanbod te ontwikkelen waarmee we zowel het onderwijsveld als de lerarenopleiding kunnen bedienen. Laat duidelijk zijn dat we niet de intentie hebben om een interventie te ontwikkelen op het gebied van aanpak van gedragsproblemen in de klas..zoals gezegd: die zijn er genoeg. Wat we wel willen, is het ontwikkelen van materiaal dat kan helpen bij het zicht krijgen op en het beïnvloeden van persoons- en omgevingsfactoren die het succes van interventies bepalen. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan het ontwikkelen van good en bad practice voorbeelden. Het effect daarvan op het handelen van de leraar in de klas kan worden getoetst in onderzoek. Uitvoering van dergelijk onderzoek vereist een gedetailleerd volgen van wat er in de klas gebeurt. Het vraagt bijvoorbeeld om bereidheid van leraren om onderzoekers te laten meekijken..het vraagt van leraren om naar zichzelf te kijken, bijvoorbeeld naar de eigen percepties en overtuigingen..het vraagt om de bereidheid van de school om experimentjes uit te proberen. Kortom wat het vraagt is: participerend onderzoek. Maar..om het maar even populair te zeggen: dan heb je ook wat.. Tot slot: de visie zoals ik die heb gegeven, heeft consequenties voor de opleiding: ik zou er voor willen pleiten dat aspirant leraren worden opgeleid met het besef dat de aanwezigheid van kinderen met een speciale 14

15 onderwijszorgbehoefte in het regulier onderwijs normaal is..dat zij vertrouwd zijn met Passend Onderwijs..dat zij weet hebben van het transactionele model en vanuit dat perspectief kunnen denken en handelen en vooral: dat ze nieuwsgierig zijn en vragen stellen..over anderen en over zichzelf..kortom: onderzoekend en onderzoekers zijn. Voor de invulling van het onderzoek kan ik een beroep doen op de kenniskring: Svenja Harten vanuit de Pedagogische Academie, Niels Strolenberg vanuit het stafbureau Onderwijszaken, Lidy van der Worp die dankzij RENN4 kan participeren en Wilfred Hofstetter die dankzij CEDIN kan meedoen. En we gaan vast nog wel uitbreiden de komende jaren. Svenja, Niels, Lidy en Wilfred: we gaan hard aan de slag. Collega s van de PA en RENN4: de kenniskring heeft jullie ondersteuning en meedenken hard nodig. En last but not least.. scholen: denk en doe met ons mee, want zonder jullie gaat het niet lukken. Ik sluit mijn rede af met de woorden: het wordt tijd om transactioneel te gaan kijken naar de klas, dus daarom: zo gezegd, zo gedaan. 15

Pedagogische Academie Lectoraat Leren en Gedrag. Hanzehogeschool Groningen Zernikeplein 9, 9747 AS GRONINGEN. E-mail: j.o.bijstra@pl.hanze.

Pedagogische Academie Lectoraat Leren en Gedrag. Hanzehogeschool Groningen Zernikeplein 9, 9747 AS GRONINGEN. E-mail: j.o.bijstra@pl.hanze. Pedagogische Academie Lectoraat Leren en Gedrag Hanzehogeschool Groningen Zernikeplein 9, 9747 AS GRONINGEN E-mail: j.o.bijstra@pl.hanze.nl ISBN/EAN 978-90-9026485-1 EEN TRANSACTIONELE KIJK OP DE KLAS

Nadere informatie

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H.

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Leloux-Opmeer Voorwoord Inhoudsopgave Een tijd geleden hebben Stichting Horizon

Nadere informatie

Hoe ontstaat handelingsverlegenheid bij leraren & complicaties bij complex onderzoek. Jan Bijstra, Niels Strolenberg, Jan Hoving & Wilfred Hofstetter

Hoe ontstaat handelingsverlegenheid bij leraren & complicaties bij complex onderzoek. Jan Bijstra, Niels Strolenberg, Jan Hoving & Wilfred Hofstetter Hoe ontstaat handelingsverlegenheid bij leraren & complicaties bij complex onderzoek Jan Bijstra, Niels Strolenberg, Jan Hoving & Wilfred Hofstetter Programma Handelingsverlegenheid: wat is dat? Onze missie:

Nadere informatie

Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015

Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Inhoud 3 Vooraf 5 Een andere kijk op spijbelen 6 Over de diepere betekenis van kinderspel 7 Kinderen hebben zo hun kijk op quality time 8 Plan

Nadere informatie

Mijn kind heeft een LVB

Mijn kind heeft een LVB Mijn kind heeft een LVB Wat betekent een licht verstandelijke beperking nu precies? Informatie voor ouders van kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking in de leeftijd van 6 tot 23 jaar

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Zorg. Omdat een andere blik je leven verrijkt

Zorg. Omdat een andere blik je leven verrijkt Zorg vanuit bekeken Omdat een andere blik je leven verrijkt Je kind heeft autisme Je kind blijkt autisme te hebben. Waarschijnlijk had je al langere tijd een vermoeden. Ouders weten vaak al vroeg dat hun

Nadere informatie

Zorg op maat voor het jonge kind en zijn ouders

Zorg op maat voor het jonge kind en zijn ouders Zorg op maat voor het jonge kind en zijn ouders Wie zijn wij? Iedere ouder maakt zich wel eens zorgen om zijn kind. Eet mijn kind goed? Speelt hij genoeg met andere kinderen? Zijn die woedeaanvallen normaal?

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Doelstellingen van PAD

Doelstellingen van PAD Beste ouders, We kozen er samen voor om voor onze school een aantal afspraken te maken rond weerbaarheid. Aan de hand van 5 pictogrammen willen we de sociaal-emotionele ontwikkeling van onze leerlingen

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Autisme Spectrum Stoornissen

Autisme Spectrum Stoornissen www.incontexto.nl to nl Autisme Spectrum Stoornissen Drs. Nathalie van Kordelaar Nathalie van Kordelaar en Mirjam Zwaan Opbouw voorlichting Algemene kennis van autisme. Handelen in werksituaties. Alle

Nadere informatie

Gedrag en leren van kinderen met psychiatrische problemen en/of gedragsstoornissen. Jan Bijstra (RENN4) Henderien Steenbeek (RUG)

Gedrag en leren van kinderen met psychiatrische problemen en/of gedragsstoornissen. Jan Bijstra (RENN4) Henderien Steenbeek (RUG) Gedrag en leren van kinderen met psychiatrische problemen en/of gedragsstoornissen Jan Bijstra (RENN4) Henderien Steenbeek (RUG) Cluster 1: visueel gehandicapt REGIONALE Cluster 3: lichamelijk en verstandelijk

Nadere informatie

Levensloopbegeleiding

Levensloopbegeleiding Levensloopbegeleiding vanuit bekeken Omdat een andere blik je leven verrijkt Levensloopbegeleiding bij autisme Levensloopbegeleiding is ondersteuning in iedere fase van het leven, op alle levensgebieden

Nadere informatie

EEN SCHOOL MET TALENTUITDAGEND ONDERWIJS

EEN SCHOOL MET TALENTUITDAGEND ONDERWIJS EEN SCHOOL MET TALENTUITDAGEND ONDERWIJS Een school met talentuitdagend onderwijs Een basisschool kiezen is moeilijk. Er is zoveel om op te letten. Is de school wat zij lijkt? Van buiten kan een schoolgebouw

Nadere informatie

10 tips voor begrijpelijke AWBZ-formulieren

10 tips voor begrijpelijke AWBZ-formulieren 0 tips voor begrijpelijke AWBZ-formulieren Dit is een uitgave van: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Directie Postbus 0011 00 ea Den Haag www.rijksoverheid.nl Maand 0 B-0000 0 tips

Nadere informatie

Presentatie verdiepingssessie inkoop Jeugd-AWBZ. Vrijdag 13 juni 2014

Presentatie verdiepingssessie inkoop Jeugd-AWBZ. Vrijdag 13 juni 2014 Presentatie verdiepingssessie inkoop Jeugd-AWBZ Vrijdag 13 juni 2014 Wie zijn we? Ons Tweede thuis is een organisatie ten dienste van ongeveer 2000 mensen met een verstandelijke, meervoudige of lichamelijke

Nadere informatie

Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2]

Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2] Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2] Voorwoord Voor je ligt het e-book: Praktisch en Positief Opvoeden met structuur van de PEPmethode. Op basis

Nadere informatie

Welkom bij Centrum Jeugd. Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden

Welkom bij Centrum Jeugd. Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden Welkom bij Centrum Jeugd Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden Welkom bij Centrum Jeugd Je gaat deelnemen aan een van de behandelingen bij Centrum Jeugd van GGz Breburg. De behandelaren

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Werk. Omdat een andere blik je leven verrijkt

Werk. Omdat een andere blik je leven verrijkt Werk vanuit bekeken Omdat een andere blik je leven verrijkt (Samen)werken met autisme Autisme heeft invloed op het hele leven, dus ook op de werkplek. Autisme brengt talenten en kwaliteiten met zich mee

Nadere informatie

Natuur als leerschool. Sophie Sliepen

Natuur als leerschool. Sophie Sliepen Natuur als leerschool Sophie Sliepen 1 Visie: Natuur is een onontbeerlijk middel in passend onderwijs om te komen tot een gezonde en evenwichtige ontwikkeling op cognitief en sociaal-emotioneel vlak voor

Nadere informatie

Inleiding. Autisme & Communicatie in de sport

Inleiding. Autisme & Communicatie in de sport Sanne Gielen Inleiding Starten met een nieuwe sport is voor iedereen spannend; Hoe zal de training eruit zien? Zal de coach aardig zijn? Heb ik een klik met mijn teamgenoten? Kán ik het eigenlijk wel?

Nadere informatie

wat is passend? naar aanleiding van Paulus brief aan de Kolossenzen wil ik dat uitwerken voor 4 categorieën vier kringen

wat is passend? naar aanleiding van Paulus brief aan de Kolossenzen wil ik dat uitwerken voor 4 categorieën vier kringen vandaag wil ik dit gebod toepassen op het geloofsgesprek onderwerp van de gemeenteavond komende week onze overtuiging is dat zulke gesprekken hard nodig zijn voor de opbouw van onze gemeente tegelijk is

Nadere informatie

ABC - Ambulant Behandelcentrum

ABC - Ambulant Behandelcentrum ABC - Ambulant Behandelcentrum Als het thuis en/of op school dreigt vast te lopen Informatie voor verwijzers Kom verder! www.ln5.nl Vergroten van sociale competenties. Vergroten zelfbeeld/zelfvertrouwen.

Nadere informatie

Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W

Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W 1 Naam student: Studentnummer: Datum: Naam leercoach: Inleiding Voor jou ligt het meetinstrument ondernemende houding. Met dit meetinstrument

Nadere informatie

Wat heeft dit kind nodig?

Wat heeft dit kind nodig? ADHD PDD-NOS Leerstoornis Gedragsstoornis Team Wat heeft dit kind nodig? Lynn leest in haar leesboek. Tegelijkertijd tikt ze constant met haar pen op haar tafel. Dat doet ze wel vaker. De kinderen van

Nadere informatie

Verantwoording 1.1 Keuze van de titel

Verantwoording 1.1 Keuze van de titel 1 13 Verantwoording 1.1 Keuze van de titel Voor je ligt het handboek Training sociale vaardigheden. Dit boek is geschreven voor iedereen die te maken heeft met kinderen tussen de tien en vijftien jaar

Nadere informatie

Kleinschalige woon- en onderwijsvormen. Opvang van kinderen met eigen-aardig gedrag

Kleinschalige woon- en onderwijsvormen. Opvang van kinderen met eigen-aardig gedrag Kleinschalige woon- en onderwijsvormen Opvang van kinderen met eigen-aardig gedrag Doenersdreef Zorg Kinderen in Hilversum en Almere Sommige kinderen hebben iets bijzonders. Iets dat ze nét een beetje

Nadere informatie

Vroegdetectie ADHD en Autisme : Levensloop poli voor ouders en (hun)kinderen

Vroegdetectie ADHD en Autisme : Levensloop poli voor ouders en (hun)kinderen Vroegdetectie ADHD en Autisme : Levensloop poli voor ouders en (hun)kinderen Workshop Opvoeden met ADHD en ASS: Jeannette van der Poel, Verpleegkundig Specialist GGZ, PsyQ Anja van Rijswijk, Pedagoog/Onderwijskundige

Nadere informatie

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van

Nadere informatie

Sport. Omdat een andere blik je leven verrijkt

Sport. Omdat een andere blik je leven verrijkt Sport vanuit bekeken Omdat een andere blik je leven verrijkt Een plek om te sporten voor iedereen Sport stimuleert de ontwikkeling en is een goede manier om sociale contacten op te doen. Sporten is voor

Nadere informatie

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24

Nadere informatie

Kids2b. Een koffer vol bagage. Kleine kinderen worden groot. REIS vormt de kern van ons handelen; RES PEC VOOR. Het pedagogisch beleid

Kids2b. Een koffer vol bagage. Kleine kinderen worden groot. REIS vormt de kern van ons handelen; RES PEC VOOR. Het pedagogisch beleid Op REIS met Kids2b Kids2b Kids2b is zeer verheugd dat u uw kind aan ons toevertrouwd. Wij begrijpen dat het voor S I E R u als ouder een grote stap is om een deel van de zorg en opvoeding van uw kind te

Nadere informatie

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken!

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! Dé expert in praktische apotheektrainingen E-PAPER Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! 1 Inhoudsopgave De cliënt en ik 3 Weet jij nog waarom je in de apotheek wilde

Nadere informatie

Kortdurende hulpverleningstrajecten Maasland

Kortdurende hulpverleningstrajecten Maasland Kortdurende hulpverleningstrajecten Maasland 1. Individuele sociale vaardigheidstraining 2. Sociale vaardigheidstraining groep 12-/12+ 3. Gezinsbegeleiding (6+) 4. Gezinsbegeleiding (0-6 jaar) 5. Individuele

Nadere informatie

Autisten uit de kast. Binnen het bedrijf gebruik ik vaak een neutralere term, maar u begrijpt waar het over gaat: schaamte en angst.

Autisten uit de kast. Binnen het bedrijf gebruik ik vaak een neutralere term, maar u begrijpt waar het over gaat: schaamte en angst. Tekst, uitgesproken op het Jaarlijkse Congres van de Nederlandse Vereniging voor Autisme, 7 & 8 oktober 2011 (respectievelijk 1300 & 1200 bezoekers). www.autisme.nl -------------------------------------------------------

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

Minor Licht Verstandelijk Beperkt

Minor Licht Verstandelijk Beperkt Minor Licht Verstandelijk Beperkt Academie voor Sociale Studies Inleiding De minor Licht Verstandelijk Beperkt biedt een inspirerend en intensief half jaar deskundigheidsbevordering op het gebied van werken

Nadere informatie

Morele vorming in het voortgezet onderwijs Een peiling onder leidinggevenden en ouders

Morele vorming in het voortgezet onderwijs Een peiling onder leidinggevenden en ouders Morele vorming in het voortgezet onderwijs Een peiling onder leidinggevenden en ouders Auteurs: Drs. G. van der Meulen Referentie: WvdJ/SL 11.0426 Datum: maart 2007 Het lectoraat Morele vorming in het

Nadere informatie

Pedagogische gezinsbehandeling

Pedagogische gezinsbehandeling Pedagogische gezinsbehandeling Wie zijn wij en wat kunnen wij u bieden? ASVZ is een organisatie voor zorg- en dienstverlening aan mensen met een beperking of psychiatrische problematiek. Ruim 4.000 medewerkers

Nadere informatie

ONS SCHOOLCONCEPT Onze visie: Algemene schoolregel: Ik laat zien dat ik respect heb voor mezelf, de ander en mijn omgeving.

ONS SCHOOLCONCEPT Onze visie: Algemene schoolregel: Ik laat zien dat ik respect heb voor mezelf, de ander en mijn omgeving. HET SCHOOLONDERSTEUNINGSPROFIEL (SOP) VAN OBS HET LANG Op 1 augustus 2014 is de Wet Passend Onderwijs van kracht. Alle basisscholen maken dan deel uit van een samenwerkingsverband Passend Onderwijs. Onze

Nadere informatie

1.1 Mijn werkelijkheid, jouw werkelijkheid

1.1 Mijn werkelijkheid, jouw werkelijkheid 1.1 Mijn werkelijkheid, jouw werkelijkheid 15 De werkelijkheid is een grote leugen want de hele werkelijkheid is een fantasie van jezelf, een betekenisgeving aan de wereld die jij kunt plaatsen. Er is

Nadere informatie

KINDEREN LEKKER IN HUN VEL

KINDEREN LEKKER IN HUN VEL KINDEREN LEKKER IN HUN VEL 1. Welkom wij zijn Karin Hallegraeff en Noelle van Delden van Praktijk IKKE Karin stelt zich voor en er komt een foto van Karin in beeld. Noelle stelt zich voor en er komt een

Nadere informatie

Gedragsexpert. Doelgroep

Gedragsexpert. Doelgroep Gedragsexpert De Post-HBO opleiding Gedragsexpert heeft tot doel leraren, intern begeleiders en zorgcoördinatoren zo goed mogelijk toe te rusten met kennis, inzichten en vaardigheden op het gebied van

Nadere informatie

SPECIAAL ONDERWIJS TALENTEN CAMPUS VENLO GELUKT! ELK TALENT TELT! EEN INKIJK BIJ

SPECIAAL ONDERWIJS TALENTEN CAMPUS VENLO GELUKT! ELK TALENT TELT! EEN INKIJK BIJ SPECIAAL ONDERWIJS TALENTEN CAMPUS VENLO GELUKT! ELK TALENT TELT! EEN INKIJK BIJ GELUKT! Ik zit aan mijn ontbijt. Een beetje nerveus neem ik nog snel de krant door. Gek eigenlijk. Ik sta al jaren voor

Nadere informatie

Almelo, 8 juli 2015. En dat is niet zo makkelijk voor iedereen want de meeste kinderen zijn gewend aan school, vrienden, azc, enz, enz.

Almelo, 8 juli 2015. En dat is niet zo makkelijk voor iedereen want de meeste kinderen zijn gewend aan school, vrienden, azc, enz, enz. Almelo, 8 juli 2015 Onderwerp: Moeilijk verhuizen! Beste heer/mevrouw Ik ben (...) Ik ben 14 jaar oud. Ik woon met mijn ouders en mijn 2 kleine broertjes in azc Almelo. In deze vakantie moeten er ongeveer

Nadere informatie

10 NAAR SCHOOL! NR 16

10 NAAR SCHOOL! NR 16 Het aantal diagnoses bij kinderen loopt al jaren op, maar er ontstaat steeds meer discussie over. Want waarom hebben tegenwoordig zoveel kinderen een stoornis als autisme of adhd, en heeft zo n stempel

Nadere informatie

Iedereen heeft een eigen verhaal

Iedereen heeft een eigen verhaal informatie voor ouders Iedereen heeft een eigen verhaal > Goed om te weten als uw kind tijdelijk bij JJC verblijft Uw zoon of dochter gaat tijdelijk naar JJC in Den Haag. Wij gaan uw kind intensief begeleiden

Nadere informatie

Diagnostisch centrum

Diagnostisch centrum REINAERDE Diagnostisch Centrum Als uw kind zich anders ontwikkelt De ontwikkeling van kinderen verloopt niet altijd vanzelfsprekend. Bijvoorbeeld als uw kind een ontwikkelingsachterstand of beperking heeft

Nadere informatie

Ontwikkeling op basis van plezier

Ontwikkeling op basis van plezier esdégé reigersdaal Ontwikkeling op basis van plezier De Speelpoort is het resultaat van een zoektocht naar plezier en ontwikkeling voor jonge kinderen met ernstige poortjes Concreet is de Speelpoort een

Nadere informatie

Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels

Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Relationele en seksuele opvoeding op school en thuis Naam Christel van Helvoirt GGD Hart voor Brabant Waar denken jullie aan bij seksualiteit? Gevoelens Veiligheid

Nadere informatie

Groepsleraar praktijkonderwijs (docent LB)

Groepsleraar praktijkonderwijs (docent LB) Groepsleraar praktijkonderwijs (docent LB) Functie-informatie Functienaam: Groepsleraar praktijkonderwijs Organisatie: School voor praktijkonderwijs/sector voor praktijkonderwijs binnen een scholengemeenschap

Nadere informatie

Onderwijs-seminar. De Leraar van de Toekomst. Bestaat De leraar van De Toekomst wel?

Onderwijs-seminar. De Leraar van de Toekomst. Bestaat De leraar van De Toekomst wel? Onderwijs-seminar De Leraar van de Toekomst Bestaat De leraar van De Toekomst wel? Even voorstellen Anne Looijenga, directeur Centrum voor Ontwikkeling Katholieke Pabo Zwolle En jullie zijn.? 2 De of een

Nadere informatie

Opbrengstgericht werken in het Voortgezet onderwijs

Opbrengstgericht werken in het Voortgezet onderwijs Opbrengstgericht werken in het Voortgezet onderwijs Wat is opbrengstgericht werken? Opbrengstgericht werken is het systematisch en doelgericht werken aan het maximaliseren van de prestaties van leerlingen.

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

Februari 2012 Workshop Eviont

Februari 2012 Workshop Eviont Het Brein heeft een doel nodig! Februari 2012 Workshop Eviont Het Brein heeft een doel nodig! Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE...2 LEESWIJZER...3 INLEIDING...4 STAP 1: HET KADER...5 STAP 2: STATE, GEDRAG EN

Nadere informatie

Samenvatting tevredenheidsmeting ouders

Samenvatting tevredenheidsmeting ouders Samenvatting tevredenheidsmeting ouders Hierbij ontvangt u van mij een samenvatting van de uitkomsten van de tevredenheidsmeting, die begin november is afgenomen. We hebben deze in het team en met de MR

Nadere informatie

Proudy. Praktijk voor psychomotorishe kindertherapie

Proudy. Praktijk voor psychomotorishe kindertherapie Proudy Praktijk voor psychomotorishe kindertherapie Wat is psychomotorische kindertherapie? Pmkt is een vorm van kindertherapie bedoeld voor kinderen die vast lopen in hun ontwikkeling en dat in hun gedrag

Nadere informatie

Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf

Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Vijf woensdagmiddagen kunnen jongens en meiden tussen de 10 en 14 jaar op avontuur naar zichzelf. Het kind leert zichzelf

Nadere informatie

Effectief omgaan met moeilijk verstaanbaar gedrag

Effectief omgaan met moeilijk verstaanbaar gedrag Meebewegen als motto Effectief omgaan met moeilijk verstaanbaar gedrag Wat komt aan de orde in deze presentatie? Maatwerk in plaats van tips en tools! inspiratie - stof tot nadenken - bewustwording Wanneer

Nadere informatie

Teksten voor de nieuwe website van REC Zeeland t.a.v. INFORMATIE T.B.V. HET ONDERWIJS/ONDERWIJS(DES)KUNDIGEN.

Teksten voor de nieuwe website van REC Zeeland t.a.v. INFORMATIE T.B.V. HET ONDERWIJS/ONDERWIJS(DES)KUNDIGEN. Teksten voor de nieuwe website van REC Zeeland t.a.v. INFORMATIE T.B.V. HET ONDERWIJS/ONDERWIJS(DES)KUNDIGEN. Informatie m.b.t. indicatiestelling t.b.v. het onderwijs/onderwijs(des)kundigen In alle gevallen

Nadere informatie

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen + > vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,

Nadere informatie

Licht verstandelijke beperking. Praktische tips voor herkennen. voor professionals

Licht verstandelijke beperking. Praktische tips voor herkennen. voor professionals Licht verstandelijke beperking Praktische tips voor herkennen voor professionals Begrijp je wat ik bedoel? Kinderen en jongeren zijn er bij gebaat wanneer vroegtijdig wordt herkend of er sprake is van

Nadere informatie

Inhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!

Inhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen! 1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

De leerkracht en het talentvolle kind. Symposium Passend onderwijs en Hoogbegaafdheid 20 november 2013

De leerkracht en het talentvolle kind. Symposium Passend onderwijs en Hoogbegaafdheid 20 november 2013 De leerkracht en het talentvolle kind. Symposium Passend onderwijs en Hoogbegaafdheid 20 november 2013 Welk kind mag bij u in de klas? Kind 1 Kind 2 Typering van een hoogbegaafde 1 Snelle slimme denker,

Nadere informatie

Van activerend ondersteunen naar gedeelde verantwoordelijke

Van activerend ondersteunen naar gedeelde verantwoordelijke Van activerend ondersteunen naar gedeelde verantwoordelijke Achtergrond (Toekomstige) leraren voelen zich niet voorbereid (o.a. Cook 2001, Loreman e.a., 2005) Handelingsverlegenheid Consequenties naar

Nadere informatie

Hoogbegaafdheid en onderpresteren

Hoogbegaafdheid en onderpresteren Hoogbegaafdheid en onderpresteren Onderwijs Praktijk Texel Hoogbegaafdheid en onderpresteren Veel kinderen weten niet dat leren leuk kan zijn en weten niet wat ze nodig hebben om zich minder ellendig te

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Johan Vosbergen Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Johan Vosbergen... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Johan,

Nadere informatie

Een jeugd van tegenwoordig

Een jeugd van tegenwoordig Een jeugd van tegenwoordig Vrijdag 1 maart 2013 Damessociëteit Bodegraven-Reeuwijk Speciale onderwijstrajecten voor jongere die dreigen uit te vallen uit het reguliere middelbare onderwijs Progamma Wie

Nadere informatie

Genieten van het echte leven

Genieten van het echte leven Genesis 3: 19 Tot de dag van je dood zul je zwetend het land bewerken om te kunnen leven. 1 De Hamvraag Mag ik genieten en wat is dan eigenlijk genieten? Het leven is toch vooral lol maken! X Het moet

Nadere informatie

Verstandelijke beperkingen

Verstandelijke beperkingen 11 2 Verstandelijke beperkingen 2.1 Definitie 12 2.1.1 Denken 12 2.1.2 Vaardigheden 12 2.1.3 Vroegtijdig en levenslang aanwezig 13 2.2 Enkele belangrijke overwegingen 13 2.3 Ernst van verstandelijke beperking

Nadere informatie

Nieuwe wet passend onderwijs pakt ons kind z n passend onderwijs af

Nieuwe wet passend onderwijs pakt ons kind z n passend onderwijs af Nieuwe wet passend onderwijs pakt ons kind z n passend onderwijs af Onze zoon J. is een bijna 11-jarige jongen met autisme, verstandelijke beperking (TIQ 59), ADHD en DCD. De diagnose autisme is gesteld

Nadere informatie

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik. De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar

Nadere informatie

Autisme in je vrije tijd

Autisme in je vrije tijd Autisme in je vrije tijd KINDEREN MET AUTISME IN EEN GEWONE JEUGDVERENIGING? HET KAN! Een informatieve brochure door Elise Burny - orthopedagoog Jannicke Hurtekant - orthopedagoog Petra Warreyn - klinisch

Nadere informatie

Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement

Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Onderwerpen Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Wat is sociaal isolement? Oorzaken en gevolgen De leefsituatie van sociaal geïsoleerden Wat kunnen we doen aan sociaal isolement? Conclusies

Nadere informatie

Communicatie op de werkvloer

Communicatie op de werkvloer Communicatie op de werkvloer Voor een goede communicatie op de werkvloer is het noodzakelijk dat we letterlijk dezelfde taal spreken. Een goede kennis van het vakjargon is dan ook erg belangrijk. Net zo

Nadere informatie

Rapport Vitaliteitscan

Rapport Vitaliteitscan Rapport Vitaliteitscan Voor: F.K.J Kras 24 maart 2011 Rapportage Individuele Scan Geachte heer/mevrouw F.K.J Kras Hieronder treft u de rapportage aan van de door u ingevulde vitaliteitscan voor werkenden.

Nadere informatie

Notitieboekje. Allemaal Taal

Notitieboekje. Allemaal Taal Notitieboekje Allemaal Taal 1 Wie stimuleerde jouw taal? Hoe stimuleer je de taal van de kinderen? 2 Wat hebben de kinderen nodig? Het is soms moeilijk om aan taalstimulering te doen omdat mijn groep zo

Nadere informatie

Achterbancommunicatie ondersteuningsplanraad

Achterbancommunicatie ondersteuningsplanraad Achterbancommunicatie ondersteuningsplanraad Handreiking Floor Kaspers September 2013 (Gevalideerd 1-10-2017) Inhoud 1. Inleiding 2 2. Wie is de achterban? 2 3. Achterbancommunicatie waarom? 2 4. Brede

Nadere informatie

GESPECIALISEERDE JEUGDZORG

GESPECIALISEERDE JEUGDZORG GESPECIALISEERDE JEUGDZORG We zoeken nadrukkelijk de samenwerking met gemeenten voor gespecialiseerde jeugdhulp aan jongeren, voor wie de reguliere ambulante en residentiële jeugdzorg niet toereikend is.

Nadere informatie

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Ellen van den Ende in samenwerking met Mariëtte Verschure JONG EN HOOGGEVOELIG HOEZO ANDERS?! Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Uitgeverij Akasha Inhoud Hooggevoelig, hoezo anders?!

Nadere informatie

In gesprek met ouders. Spel en ontwikkeling! (module 1 en 2) (module 3 en 4) Doel Verkrijgen van inzicht in het belang van spel en

In gesprek met ouders. Spel en ontwikkeling! (module 1 en 2) (module 3 en 4) Doel Verkrijgen van inzicht in het belang van spel en Peuters spelender wijs! Een praktische verdiepingscursus voor pedagogisch medewerkers in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven De ontwikkeling van jonge kinderen gaat snel. Ze zijn altijd op ontdekkingstocht

Nadere informatie

Samenvatting. Hieronder zullen de belangrijkste resultaten en conclusies per thema besproken worden. Zelfbeeld

Samenvatting. Hieronder zullen de belangrijkste resultaten en conclusies per thema besproken worden. Zelfbeeld Samenvatting Dit onderzoek is opgesteld om inzicht te krijgen in de gedachten en gevoelens van de jongeren ten opzichte van hun eigen identiteit, de toekomst, school, hun vrienden, hun rolmodel en risico

Nadere informatie

Bijlage 9: Leerling gebonden financiering (rugzakleerlingen).

Bijlage 9: Leerling gebonden financiering (rugzakleerlingen). Bijlage 9: Leerling gebonden financiering (rugzakleerlingen). WSNS SWV Meppel e.o. 407 Postbus 220, 7940 AE Meppel. j.slagter@wsnsmeppel.nl info@wsnsmeppel.nl 0522 278129 06 12643810 Industrieweg 1B1 7944

Nadere informatie

zorgmakelaar. AB wordt geboden door Dienstencentrum. Dienstencentrum legt contact met de school. Arrangementen AB medischlichamelijk

zorgmakelaar. AB wordt geboden door Dienstencentrum. Dienstencentrum legt contact met de school. Arrangementen AB medischlichamelijk WERKWIJZE AANVRAGEN ARRANGEMENT ALGEMENE INFORMATIE In onderstaand overzicht wordt aangegeven op welke gebieden er een arrangement kan worden aangevraagd, welke rol het Loket heeft en hoe de communicatie

Nadere informatie

Molendrift. Een veelzijdige hulpverleningsinstelling

Molendrift. Een veelzijdige hulpverleningsinstelling Molendrift Een veelzijdige hulpverleningsinstelling Over deze folder In deze algemene, inleidende folder kunt u lezen wat Molendrift is en wat wij doen. Denkt u na het lezen van deze introductie dat onze

Nadere informatie

ten we het aantal normaal begaafde leerlingen met een autismespectrumstoornis

ten we het aantal normaal begaafde leerlingen met een autismespectrumstoornis 9 Inleiding Voor alle duidelijkheid. Dat was niet alleen de kernboodschap maar ook de titel van het boek over leerlingen met autisme in het gewoon onderwijs dat in 2002 verscheen. Leerlingen met autisme

Nadere informatie

Mijn hersenletsel. Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting:

Mijn hersenletsel. Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Toelichting: Mijn hersenletsel Ik heb moeite met het vasthouden of verdelen van mijn aandacht. Ik ben snel afgeleid. Ik heb moeite om alles bij te houden/de wereld gaat zo snel. Ik heb moeite met flexibiliteit en veranderingen.

Nadere informatie

Onderzoek Passend Onderwijs

Onderzoek Passend Onderwijs Rapportage Onderzoek passend onderwijs Utrecht, juni 2016 DUO Onderwijsonderzoek drs. Vincent van Grinsven drs. Liesbeth van der Woud Postbus 681 3500 AR Utrecht telefoon: 0302631080 e-mail: info@duo-onderwijsonderzoek.nl

Nadere informatie

Samenvatting van het projectverslag. Passend onderwijs voor hoogbegaafde leerlingen met sociaal-emotionele problemen en/of een ontwikkelingsstoornis

Samenvatting van het projectverslag. Passend onderwijs voor hoogbegaafde leerlingen met sociaal-emotionele problemen en/of een ontwikkelingsstoornis Samenvatting van het projectverslag Passend onderwijs voor hoogbegaafde leerlingen met sociaal-emotionele problemen en/of een ontwikkelingsstoornis Op basisschool D n Heiakker in Deurne i.s.m. Triade Ambulante

Nadere informatie

VISIE OP PROBLEEMGEDRAG

VISIE OP PROBLEEMGEDRAG VISIE OP PROBLEEMGEDRAG INLEIDING Bij het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) kunnen zorgprofessionals en anderen terecht voor expertise over ernstig en aanhoudend probleemgedrag. Het gaat om probleemgedrag

Nadere informatie

Persoonlijke gevolgen voor leerlingen bij aanpassing leerlingenvervoer

Persoonlijke gevolgen voor leerlingen bij aanpassing leerlingenvervoer Van: Adviesraad Leerlingenvervoer Lansingerland Aan: Gemeente Lansingerland t.a.v. Wethouder J. Heuvelink mevr. M. van Workum, beleidsadviseur Gemeenteraad Onderwerp: Persoonlijke gevolgen voor leerlingen

Nadere informatie

Post-mbo opleiding autisme

Post-mbo opleiding autisme Post-mbo opleiding autisme mensenkennis De docent zocht aansluiting bij onze wensen en dat is erg prettig. Post-mbo opleiding autisme Wie werkt met mensen met autisme, weet dat zij een heel eigen benadering

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

Kwaliteitsgericht omgaan met kinderen denken vanuit mogelijkheden zien van kernkwaliteiten handelen vanuit respect voor ieders eigenheid

Kwaliteitsgericht omgaan met kinderen denken vanuit mogelijkheden zien van kernkwaliteiten handelen vanuit respect voor ieders eigenheid POWer: Kwaliteitsgericht omgaan met kinderen Leerkrachten ervaren dat kinderen zich anders gedragen dan vroeger. Steeds vaker mondiger, meer intuïtief, zelfbewust en minder genegen gewoon te doen wat van

Nadere informatie