Schoolpactwet: 50 jaar later
|
|
- Edith Jacobs
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Patrick Loobuyck en Leni Franken Deze maand is het precies 50 jaar geleden dat de Schoolpactwet werd ondertekend. De samenleving en het levensbeschouwelijke landschap zijn sindsdien enorm veranderd. Patrick Loobuyck en Leni Franken, beiden verbonden aan het Centrum Pieter Gillis van de UA, vinden het alvast tijd voor een grondige reflectie over de levensbeschouwelijke vakken. 20 november, Na een langdurende strijd tussen liberalen en katholieken wordt een compromis bereikt, het Schoolpact. Op 29 mei van het volgende jaar wordt dit bezegeld in de Schoolpactwet. In deze wet staan vier beginselen centraal: (1) het bestaan van officiële en vrije scholen wordt uitdrukkelijk erkend, (2) de keuzevrijheid van ouders voor een officiële of een vrije school wordt gewaarborgd, (3) het vrij onderwijs heeft recht op financiering en (4) leerlingen in het officieel onderwijs hebben recht op keuze uit godsdienstvakken en een vak niet-confessionele zedenleer. 1 In 1988 worden de schoolpactbeginselen ook grondwettelijk verankerd. De Grondwet bepaalt dat alle officiële scholen tot aan het einde van de leerplicht de keuze moeten aanbieden tussen onderwijs in de erkende erediensten en de niet-confessionele zedenleer (art. 24 1). Bovendien wordt vastgelegd dat iedereen het recht heeft op een morele of religieuze opvoeding, ten laste van de gemeenschap (art. 24 3). Dit impliceert dat de overheid ook de levensbeschouwelijke vakken moet bekostigen in het vrij onderwijs, dat vooral katholiek is. We zijn nu precies vijftig jaar na de Schoolpactwet. Het compromis van toen maakt nog steeds de dienst uit, maar de samenleving en het levensbeschouwelijke landschap zijn ondertussen grondig veranderd. Er zijn tal van argumenten om het huidige systeem te bevragen, maar de potentiële gesprekspartners stellen zich tot hiertoe erg behoudsgezind op. Niemand lijkt er voordeel in te zien om het compromis van het Schoolpact, waar zolang voor gestreden is, opnieuw in vraag te stellen. In het bijzonder de vertegenwoordigers van de rooms-katholieke eredienst en van de niet-confessionele gemeenschap zijn geen vragende partij voor verandering en blijven hun verzuilde belangen behartigen. De grondwettelijke verankering maakt bovendien dat de sampol 2009/5 47
2 discussie over de maatschappelijke en pedagogische wenselijkheid, en de houdbaarheid van het huidige, verzuilde systeem al snel op constitutionele argumenten afketst. ENKELE AANZETTEN VOOR DEBAT EN VERANDERING Af en toe is er wel eens iemand die het compromis van 1958 in vraag stelt, maar een diepgaand publiek debat is vooralsnog uitgebleven. André Flahaut (PS) lanceert in 1998 als federaal Minister van Ambtenarenzaken de idee om het aantal uren godsdienst/zedenleer in het secundair te reduceren van twee naar één per week. Het andere uur zou dan in de eerste twee graden besteed worden aan een cursus burgerschap (citoyenneté), terwijl er in de derde graad filosofie wordt gegeven. In juni 2000 stelt Hervé Hasquin (MR) als minister-president van de Franse Gemeenschap voor om de levensbeschouwelijke vakken in de laatste jaren van het secundair onderwijs te vervangen door een vak filosofie en vergelijkende religiestudies. Dit voorstel heeft aanleiding gegeven tot het samenstellen van het rapport Bernadette Wynants (Ecolo) en een parlementair debat. Nog eens twee jaar later was het de Vlaamse Minister van Onderwijs Marleen Vanderpoorten (VLD) die de kat de bel aanbond. Op de openingstoespraak van de Startconferentie Ronde Tafel Onderwijs Waar staat het Vlaams onderwijs vandaag? Waar moeten we naartoe? (22 februari 2002) vroeg de minister zich het volgende af: Wat met het vak cultuurbeschouwing? Moet dit aan de lijst van levensbeschouwelijke vakken worden toegevoegd? Of kan cultuurbeschouwing de morele of religieuze vakken vervangen? Kinderen en jongeren hebben behoefte aan culturele beschouwingen en aan filosoferen. Het zou boeiend zijn dat ze kennis maken met alle levensbeschouwingen vanuit een objectief standpunt. Iets eerder, in januari 2002, verdedigde Karel De Gucht (toenmalig voorzitter VLD) de idee dat ook confessionele scholen alle levensbeschouwelijke opties zouden moeten aanbieden. In ruil voor dit pluralisme zou de VLD instemmen met meer subsidies voor vrije scholen. Dit heeft voor wat beroering gezorgd, maar na enkele kritische opiniestukken ging de storm snel weer liggen. In 2003 heeft de Vlaamse Onderwijsraad (VLOR) een advies uitgewerkt om een nieuw neutraal vak levensbeschouwelijke oriëntatie te introduceren, naast de andere levensbeschouwelijke vakken. 2 Met het voorstel wilde men aan de problematiek van de vrijstellingen tegemoet komen. Omdat het vak niet-confessionele zedenleer geen neutraal vak is, zou er nood zijn aan een alternatief neutraal vak. Dit omdat de gemeenschap anders niet kan voldoen aan de grondwettelijke bepaling dat alle leerlingen (ook zij die zich niet tot een erkende levensbeschouwing bekennen) recht hebben op levensbeschouwelijk onderwijs. Het voorstel is bekritiseerd en defensief onthaald, zowel vanuit katholieke als vanuit vrijzinnige hoek. 3 Een publiek en politiek debat ten gronde is uitgebleven. In 2006 en begin 2007 pleitte Rik Pinxten (UGent en voorzitter van HVV) voor meer actief pluralisme en een interlevensbeschouwelijke houding. Hij heeft het idee gelanceerd om een nieuw pluralistisch vak te creëren, maar heeft ook opgeroepen om binnen het vak nietconfessionele zedenleer dit actief pluralisme en een interlevensbeschouwelijke houding te concretiseren. Veel meer dan wat zure oprispingen vanuit de Raad voor Inspectie en Begeleiding Niet-Confessionele Zedenleer (RIBZ) en een discussie met de katholieke filosoof Herman De Dijn in Tertio heeft zijn voorstel niet opgeleverd. De genoemde voorbeelden zijn niet hoopgevend voor diegenen die de discussie eens grondig willen voeren, een halve eeuw na de Schoolpactwet. Maar laat ons toch nog maar eens een poging doen om het taboe te doorbreken en een eerste aanzet te geven voor een grondig debat over de inhoud en organisatie van de levensbeschouwelijke vakken. In wat volgt geven we aan welke praktische en inhoudelijke elementen het hui- sampol 2009/5 48
3 dige systeem uitdagen. Daarna beschrijven we kort een alternatief voorstel, waarin we pleiten voor de introductie van een verplicht, inclusief vak over levensbeschouwingen en filosofie. In dit voorstel blijven de confessionele vakken bestaan, maar worden ze facultatief aangeboden. ORGANISATORISCHE EN FINANCIËLE ONHOUDBAARHEID VAN HET SYS- TEEM Omdat de officiële scholen godsdienstles in alle erkende erediensten en niet-confessionele zedenleer moeten aanbieden, is het in elkaar steken van uurroosters een echt puzzelwerk en Omdat de officiële scholen godsdienstles in alle erkende erediensten en niet-confessionele zedenleer moeten aanbieden, is het in elkaar steken van uurroosters een echt puzzelwerk en ondervinden heel wat scholen moeilijkheden om voldoende lokalen te vinden. ondervinden heel wat scholen moeilijkheden om voldoende lokalen te vinden. De keuzemogelijkheden moeten voor een klas/leerjaar immers op hetzelfde ogenblik kunnen doorgaan. Officiële scholen voorzien dikwijls extra lokalen die ze specifiek voor één levensbeschouwing uitrusten, maar veelal moeten voor die lessen ook andere beschikbare ruimtes gebruikt worden. Het aantal extra ingerichte lokalen kan oplopen tot vijf of meer en dat brengt extra kosten (voor infrastructuur, energie, onderhoud) met zich mee. In het laatste financieringsdecreet waarin de lat tussen de netten gelijk wordt gelegd, wordt inderdaad ook met dit objectief verschil tussen vrij en officieel onderwijs rekening gehouden. Maar het huidige systeem impliceert ook bijkomende personeelskosten. Omdat de vakken afzonderlijk per levensbeschouwing doorgaan, moeten extra leerkrachten aan het werk gezet worden. Dit leidt soms tot absurde situaties. Zodra een aantal leerlingen in een officiële school bijvoorbeeld Israëlitische godsdienst wil volgen, moet er een leerkracht worden aangeworven - ook al zijn die leerlingen helemaal niet joods. Soms moet die leerkracht van ver komen voor een heel klein aantal leerlingen. Dit systeem kost dan ook handenvol geld en de kosten zijn ongelijk verdeeld. Een leerling anglicaanse godsdienst is gemiddeld twintig keer duurder dan een leerling rooms-katholieke godsdienst. 4 We kunnen voorzien dat in de toekomst nog meer levensbeschouwingen erkend zullen worden. Op dit moment lopen er twee aanvragen, namelijk voor de Syrisch-Orthodoxe eredienst en het Boeddhisme. Bij nieuwe erkenningen zal - tenzij men aan de Grondwettekst wil raken - een verruiming van het aantal levensbeschouwelijke vakken noodzakelijk zijn, waardoor de organisatorische en financiële problemen nog zullen toenemen. De vraag is hoelang het systeem daartegen bestand is. DE VRAAG NAAR VRIJSTELLINGEN Het Schoolpact voorzag niet in vrijstellingen. De mogelijkheid om toch vrijstelling te krijgen was lang onzeker. De eerste omzendbrief kwam er nadat de Raad van State in het arrest Sluijs I (1985) oordeelde dat een kind van een bezwaarmakende ouder vrijstelling moest krijgen omdat die ouder zich in geen enkel vak kon vinden - dus ook niet in de cursus niet-confessionele zedenleer omdat ook dit vak levensbeschouwelijk (i.c. vrijzinnig-humanistisch) gekleurd, en dus niet neutraal was. In 1990 werd het recht op vrijstelling door de Raad opnieuw bevestigd met de arresten Vermeersch en Davison. De huidige regeling, zoals die is uitgewerkt in de omzendbrief van 15 juli 2002 en het besluit van de Vlaamse sampol 2009/5 49
4 regering van 14 juli 2004, maakt de levensbeschouwelijke vakken eigenlijk facultatief. Het niet volgen van dergelijk vak in het officieel onderwijs heeft geen negatieve invloed meer op de kans het einddiploma te halen. Ouders die religieuze of morele bezwaren hebben tegen het volgen van één van de aangeboden levensbeschouwelijke vakken kunnen op eenvoudige aanvraag vrijstelling krijgen. De mogelijkheid tot vrijstelling wordt expliciet, weliswaar in voetnoot, vermeld op het keuzeformulier godsdienst-zedenleer dat ouders moeten invullen. Deze aanvraag moet - omwille van de privacywetgeving - niet grondig gemotiveerd zijn. De vrijgestelde leerling moet de lesuren godsdienst/zedenleer wel op een zinvolle wijze besteden aan zelfstudie of het maken van opdrachten over de eigen levensbeschouwing. Deze evolutie die het levensbeschouwelijk onderwijs in het officieel onderwijs de facto optioneel maakt, ligt niet in de lijn van de bedoeling van het Schoolpact en de Grondwet. De vrijstellingsregeling bestaat trouwens enkel in de Vlaamse Gemeenschap. In de Franstalige en Duitstalige Gemeenschap bestaat het recht op vrijstelling niet, hoewel het vasthouden aan de verplichte keuze uit het vakkenpakket problematisch lijkt te zijn in het licht van het Europese mensenrechtenverdrag EVRM. 5 Om aan deze problematiek van de vrijstellingen tegemoet te komen heeft de VLOR het genoemde voorstel geformuleerd om een neutraal levenbeschouwelijk restvak in te voeren. Als niet-confessionele zedenleer geen neutraal restvak (meer) is, is de overheid verplicht om een nieuw, neutraal vak aan te bieden, zo was de redenering. Het hiaat waar de VLOR enkele jaren geleden op wees, bestaat - als de redenering van de VLOR correct is - nog steeds. SECULARISERING Naast deze problemen die vooral van praktische en juridische aard zijn, zijn het volgens ons voornamelijk de inhoudelijke argumenten die de doorslag geven om het systeem in vraag te stellen. De organisatie van levensbeschouwelijk onderwijs is immers helemaal niet meer op de sociologische Veel mensen noemen zichzelf nog wel christelijk of katholiek, maar wat dit inhoudt, is niet altijd duidelijk. Ze nemen afstand van de rooms-katholieke kerk en doen voornamelijk nog een beroep op het kerkelijke instituut voor overgangsrituelen. realiteit en de maatschappelijke nood afgestemd. De sociale context waarin dit onderwijs functioneert, is niet meer te vergelijken met die van Het verzuilde, overwegend katholieke Vlaanderen van toen ligt achter ons. Het religieuze landschap is grondig veranderd, de samenleving heeft een proces van (mentale) ontzuiling gekend en de levensbeschouwelijke achtergrond (de beginsituatie ) van de leerlingenpopulatie is niet meer dezelfde als enkele generaties geleden. De sociologische secularisering heeft zich doorgezet, wat resulteert in een duidelijke afname van het katholieke geloof. Veel mensen noemen zichzelf nog wel christelijk of katholiek, maar wat dit inhoudt, is niet altijd duidelijk. Ze nemen afstand van de rooms-katholieke kerk en doen voornamelijk nog een beroep op het kerkelijke instituut voor overgangsrituelen, hoewel ook daar een terugval merkbaar is. De secularisering vertaalt zich overigens niet in de afwezigheid van discussies over levensbeschouwelijke thema s in de publieke ruimte. Religies blijven een factor van betekenis. Denken sampol 2009/5 50
5 we maar aan de discussie over creationisme en Intelligent Design, het debat over religieus fundamentalisme, de terugkomende discussie over de hoofddoek, etc. In het kielzog van de secularisering is echter wel de religieuze geletterdheid afgenomen. Voor veel ouders maakt het overigens ook niet echt meer uit of hun kinderen godsdienst dan wel zedenleer volgen, wat leidt tot vrijblijvend levensbeschouwelijk toerisme en shoppinggedrag. Niet zelden speelt de voorkeur voor een bepaalde leerkracht, de gepercipieerde moeilijkheidsgraad van het vak of de keuze van de vrienden een bepalende rol. Sommige ouders kiezen nog voor katholieke godsdienst omwille van de overgangsrituelen, maar zodra de eerste communie en/of het vormsel achter de rug zijn, maakt het voor hen niet veel meer uit welke vakken hun kinderen volgen. Bovendien geven heel wat godsdienstleerkrachten toe dat het niet gemakkelijk is om God en Kerk nog ter sprake te brengen in een klas waarin vooral niet-kerkelijke en levensbeschouwelijk onverschillige jongeren zitten. Lessen worden dan voornamelijk gevuld met maatschappelijke, morele en filosofische onderwerpen, waardoor godsdienst en niet-confessionele zedenleer steeds meer op elkaar beginnen te lijken. LEVENSBESCHOUWELIJKE DIVERSI- TEIT Naast het effect van de sociologische secularisering, is er ook de toegenomen levensbeschouwelijke diversiteit. Het Schoolpact dateert van voor de migratiegolven die sinds de jaren 1960 en 1970 het aantal moslimleerlingen sterk hebben doen stijgen, ook in katholieke scholen. Daarnaast is er de aanwezigheid van nieuwe religieuze bewegingen, de aantrekkingskracht van New Age, een groep mensen die we ietsisten zouden kunnen noemen, mensen die hun levensbeschouwing à la carte samenstellen, een stijgend aantal ongelovigen, enzovoort. Wat betreft de katholieke godsdienstlessen, is er in dit verband een inherente spanning in de nieuwe leerplannen (2000) merkbaar. Enerzijds wil men aanknopen bij een steeds duidelijker voelbare pluraliteit van levensbeschouwingen, anderzijds wil men het zinaanbod prioritair vanuit het christelijke geloofsverhaal presenteren als een appellerende en inspirerende levensweg. Men houdt vast aan de idee dat het christendom een voorkeurspositie bekleedt als referentiepunt, maar tegelijk wordt de nadruk gelegd op het godsdienstonderricht als communicatief proces, het interreligieus leren en het omgaan met religieuze verscheidenheid. 6 Het systeem kan vanuit het perspectief van de diversiteit ook bekritiseerd worden omdat het een artificieel onderscheid maakt tussen erkende en niet-erkende erediensten. Kleine erkende erediensten, zoals de anglicaanse en orthodoxe kerk, maken aanspraak op confessioneel onderwijs in officiële scholen, terwijl andere religieuze groeperingen zoals de Boeddhisten, Hindoes of getuigen van Jehova geen enkele aanspraak maken op dit recht, tenzij ze erkend (willen) worden. 7 PLEIDOOI VOOR EEN INCLUSIEF PLURALISTISCH VAK OVER LEVENSBE- SCHOUWING EN FILOSOFIE Als we de hierboven genoemde evoluties en uitdagingen ernstig nemen, dringt een fundamentele bevraging van het huidige compromis zich op. Een verzuild systeem, waarin leerlingen in officiële scholen apart gezet worden volgens levensbeschouwing en in confessionele scholen enkel onderwijs in één levensbeschouwing kunnen volgen, is niet meer aangepast aan onze geseculariseerde en religieus gediversifieerde samenleving. Het lijkt ervan uit te gaan dat leerlingen vooral nood hebben aan informatie en verdieping van hun eigen levensbeschouwing. We kunnen ons afvragen of dit de meest zinvolle strategie is, gelet op het feit dat heel wat leerlingen levensbeschouwelijk onverschillig zijn en de leerlingenpopulatie in een klas dikwijls levensbeschouwelijk gedifferentieerd is - ook in het katholieke onderwijs. Sommige leerplan- sampol 2009/5 51
6 nen (bijvoorbeeld dat voor de katholieke godsdienstlessen) willen wel rekening houden met de aanwezige pluraliteit in de samenleving en in de klas, maar uiteindelijk blijft men vasthouden aan één voorkeurstraditie als referentiepunt, als stootblok met een kostbaarheidskarakter, waartoe de leerkracht zich bekent en waarmee hij/zij zich uiteenzet. 8 Voor wie afwil van dergelijke voorkeursbehandeling, die veelal tot een vaag aandoend geschipper leidt tussen pluralisme en het voorstaan van de eigen identiteit, is het interessant te zien hoe men hiermee in het buitenland is omgegaan. Zo is in Noorwegen, Zweden, Denemarken, Engeland/Wales en in een aantal Duitse en Zwitserse deelstaten het confessioneel levensbeschouwelijke onderwijs in officiële scholen de voorbije jaren geëvolueerd naar inclusief pluralistisch onderwijs over levensbeschouwing (religious education [RE] in plaats van religious instruction). De evolutie in deze landen kan mogelijk als voorbeeld dienen voor de toekomst van het levensbeschouwelijk onderwijs in België. Een vorm van pluralistisch en inclusief onderwijs over levensbeschouwing, zoals dat recent ook in de vakliteratuur opgang maakt, is zonder meer de moeite waard om verder te overdenken. 9 Anders dan de VLOR pleiten we dus niet zozeer voor een neutraal vak dat als restvak kan dienen voor ouders en leerlingen die hun gading niet vinden in het geëngageerde keuzepakket, maar voor een inclusief vak over levensbeschouwingen en filosofie, los van artikel 24 van de Grondwet. Het gaat om een algemeen vormend vak over levensbeschouwingen en filosofie, niet om een levensbeschouwelijk vak. Het belang van filosofie-onderwijs is al uitvoerig beargumenteerd en heeft een zeker draagvlak. 10 Ons voorstel kan hieraan tegemoet komen door bijvoorbeeld de laatste twee jaar van het secundair voornamelijk filosofisch in te vullen en de eerste vier jaar eerder op de studie van levensbeschouwingen te richten - wat trouwens een filosofische component niet uitsluit. Over de zin van een (inclusief) vak over levensbeschouwingen is tot nog toe weinig inhoudelijk gediscussieerd. Inzake het vrij onderwijs zullen sommigen argumenteren dat het huidige godsdienstonderwijs een inclusief vak onnodig maakt. Nochtans zijn er genoeg redenen die aangeven waarom zo n vak ook daar zinvol kan zijn, zeker nu de leerlingenpopulatie ook in katholieke scholen levensbeschouwelijk gediversifieerd is. Door de maatschappelijke veranderingen is er bovendien nood aan vaardigheden om met levensbeschouwelijke verschillen om te gaan. Een inclusief vak komt hieraan tegemoet en wil expliciet de kennismaking met en een dialoog tussen diverse levensbeschouwingen bevorderen. Er zullen ook mensen van mening zijn dat dergelijk vak niet thuishoort in het officieel onderwijs. Levensbeschouwing niet meer expliciet ter sprake brengen in het onderwijs zou echter een verarming zijn. Wie (de achtergrond van) onze cultuur en samenleving wil begrijpen, kan niet buiten enkele levensbeschouwelijke tradities om. Een vorm van levensbeschouwelijke geletterdheid is als dusdanig een vorm van elementaire basiskennis. Naast het leren over levensbeschouwing, valt er trouwens nog heel wat van de (geschiedenis van) levenschouwingen te leren. Het is hoe dan ook belangrijk dat er binnen het onderwijs ruimte bestaat om de grote vragen over leven, dood en zingeving te thematiseren. Jonge mensen worden tijdens het opgroeien met deze vragen geconfronteerd en het zou niet verstandig zijn dat in het onderwijs te negeren. Een vak over levensbeschouwing komt ook tegemoet aan een vorm van religieuze nieuwsgierigheid die bij veel mensen, in het bijzonder ook jonge mensen, bestaat. Ondanks de terugval van geïnstitutionaliseerde religies, blijven levensbeschouwingen mensen fascineren. Ook de levensbeschouwelijke diversiteit en de uitdagingen die dat met zich mee kan brengen zijn valabele redenen om te pleiten voor een inclusief vak over levensbeschouwing. De jongeren komen immers terecht in een samenleving waarin sampol 2009/5 52
7 religie, levensbeschouwingen en diversiteit een rol spelen. Kennis en informatie over levensbeschouwingen, maar ook contact en dialoog met andere levensbeschouwingen zijn noodzakelijk om tolerantie, begrip en vertrouwen te ontwikkelen. Een inclusief, pluralistisch vak over levensbeschouwingen biedt op al deze punten tal van mogelijkheden. 11 OPTIONELE LEVENSBESCHOUWELIJ- KE VAKKEN We zouden kunnen opteren om de huidige levensbeschouwelijke vakken expliciet facultatief te maken. Uit de realiteit van de vrijstellingen blijkt immers dat dit de facto eigenlijk al het geval is. Om aan de Grondwet tegemoet te komen, moet de invoering van een inclusief plichtvak gepaard gaan met het behoud van de andere levensbeschouwelijke vakken. De Grondwet bepaalt immers dat officiële scholen onderwijs in de erkende levensbeschouwingen en niet-confessionele zedenleer moeten aanbieden (art. 24 1), maar zegt nergens dat de levensbeschouwelijke vakken in het verplichte curriculum moeten worden opgenomen. Dit laatste is enkel vastgelegd bij Vlaams Decreet. Om het euvel van een grondwetswijziging te vermijden, zouden we dus kunnen opteren om de huidige levensbeschouwelijke vakken expliciet facultatief te maken. Uit de realiteit van de vrijstellingen blijkt immers dat dit de facto eigenlijk al het geval is. Met andere woorden, we stellen voor om het huidige systeem om te keren: nu krijgt men vrijstelling op aanvraag, in het door ons voorgestelde systeem kan men lessen volgen op aanvraag. In het huidige systeem gaat men ervan uit dat iedereen de lessen volgt, tenzij In het hier voorgestelde systeem, gaat men ervan uit dat niemand de lessen volgt, tenzij Door het handhaven van dit facultatieve aanbod komen de officiële scholen ook tegemoet aan het recht van alle leerlingen op morele of religieuze opvoeding van art GW. Voor het vrij onderwijs ligt de zaak juridisch anders omdat het grondwettelijk niet verplicht is de verschillende erkende levensovertuigingen aan te bieden. Voor de Vlaamse Gemeenschap bepalen de onderwijsdecreten wel dat vrije scholen levensbeschouwelijk onderwijs moeten organiseren. Mits een wijziging van decreet zou men de vrije scholen echter de keuze kunnen laten om te beslissen op welke manier ze de confessionele vakken wensen op te nemen in het curriculum naast het inclusief vak over levensbeschouwing en filosofie. Katholieke scholen bijvoorbeeld zijn dus nog steeds vrij om katholieke godsdienst aan te bieden, maar kunnen kiezen of ze dit als plichtvak dan wel optioneel doen. We hebben hier onvoldoende ruimte om de juridische haalbaarheid van ons voorstel volledig te exploreren. 12 Het is duidelijk dat het de wijziging van onderwijsdecreten impliceert, maar we blijven in principe binnen het kader van de Grondwet - wat ons voorstel juridisch/politiek minder omslachtig maakt. In ons land is een dubbelsysteem waarbij zowel een inclusief plichtvak als de confessionele vakken (optioneel) worden aangeboden misschien wel de enig haalbare optie, als we niet eerst een moeilijk proces van grondwetshervorming willen afwachten. Wie even over de landsgrenzen kijkt, kan zien dat dit model al bestaat. In het Zwitserse kanton Zürich is Religionskunde een plichtvak en kunnen leerlingen optioneel ook religiöser Unterricht volgen. In de Duitse deelstaat Brandenburg wordt er naast een algemeen vak over levensbeschouwing en ethiek (Lebensgestaltung-Ethik- Religionskunde [LER]) de mogelijkheid aangeboden om confessioneel levensbeschouwelijk onderwijs te volgen. sampol 2009/5 53
8 Het hier voorgestelde systeem lijkt op het eerste gezicht niet goedkoper en gemakkelijker organiseerbaar dan het huidige systeem. Misschien zelfs integendeel, want er komt een extra vak bij. Omdat onze argumentatie voor het systeem met een verplicht inclusief vak echter voornamelijk op inhoudelijke gronden berust, raakt deze kritiek van praktische en financiële aard ons voorstel niet in de kern. De vraag is of de meerprijs opweegt tegen de zinvolheid van een inclusief pluralistisch vak. Misschien moeten we inderdaad bereid zijn om meer te betalen voor een wenselijker systeem. Toch biedt het hier voorgestelde systeem ook enkele kansen. Zo zal het probleem van de lokalen en uurroosters minder urgent zijn, gezien de facultatieve levensbeschouwelijke vakken kunnen doorgaan op een moment dat er minder andere vakken gegeven worden. Bovendien is de kans reëel dat niet alle leerlingen deze facultatieve vakken zullen volgen. Waarschijnlijk zullen enkel de gemotiveerde leerlingen of ouders voor dit confessioneel onderwijs opteren. Dit kan de kwaliteit van het onderwijs en het lesgeven verhogen. Door het kleinere aantal leerlingen kan het systeem toch kostenbesparend zijn. Indien de aantallen klein zijn, kunnen groepen leerlingen samen gezet worden, bijvoorbeeld per graad voor een bepaalde levensbeschouwing. Het is mogelijk dat er op termijn ook tussen scholen wordt samengewerkt. Wat betreft het maatschappelijke draagvlak zijn er signalen dat er bij jongeren, ouders, leerkrachten en zelfs directies wel steun te vinden is voor zo n initiatief. Maar we zijn er ons van bewust dat dergelijk voorstel op enorme weerstand botst bij een aantal mensen die het echt voor het zeggen hebben in het onderwijs en de levensbeschouwingen. Dit maakt de politieke haalbaarheid meteen erg klein. AANSLUITEN BIJ INTERNATIONALE INITIATIEVEN We kunnen concluderen dat het levensbeschouwelijke profiel, zowel van de leerkrachten als van de leerlingen, niet meer overeen komt met het profiel van enkele generaties geleden. Dit geldt zowel voor het vrij als voor het officieel onderwijs. De invoering van een inclusief vak over levensbeschouwing en filosofie in het officiële en in het vrije net biedt de mogelijkheid om het onderwijsaanbod beter op de sociologische realiteit en de maatschappelijke nood af te stemmen. Inspelen op deze realiteit is van primair belang, zelfs indien dit een meerprijs met zich meebrengt. Ook internationale instanties hebben dit begrepen. We kunnen verwijzen naar de initiatieven van de UNESCO, EU en Europese Commissie, Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa 13 en de Raad van Europa. 14 Steeds wordt de aandacht voor religieuze dialoog, interreligieuze opvoeding en de strijd tegen onwetendheid en vooroordelen centraal gesteld. 15 De studie over levensbeschouwingen en in het bijzonder de levensbeschouwelijke en seculiere diversiteit is een must voor de interculturele opvoeding van de jonge mensen die de samenleving van de toekomst zullen moeten opbouwen. Patrick Loobuyck en Leni Franken Reflectiecentrum Pieter Gillis, Universiteit Antwerpen sampol 2009/5 54
9 Noten 1/ De Pooter P., De rechtspositie van erkende erediensten en levensbeschouwingen in Staat en maatschappij, Brussel, Larcier, 2003, pp / VLOR Algemene Raad, Een nieuw vak over ethiek en levensbeschouwing in het officieel onderwijs: levensbeschouwelijke oriëntatie, Advies AR/PCA/ADV/010 d.d. 22 april 2003; Verstegen R., Een nieuw vak over levensbeschouwing en ethiek in het licht van art. 24 G.W. en de fundamentele rechten en vrijheden?, in T.O.R.B , (3), pp / Zie Magits M. en Borms E., Ethiek en levensbeschouwing in het onderwijs, in: T.O.R.B., (3), pp ; Van Stiphout M., Een nieuw neutraal vak over levensbeschouwing en ethiek?, in: T.O.R.B., (3), pp / Overbeeke A., Levensbeschouwelijk onderricht: keuzepalet en keuzevrijheid in Vlaanderen anno 2002, in: T.O.R.B., (2), pp / Overbeeke A., Geloven in Straatsburg. Levensbeschouwelijk onderricht en onderricht over levensbeschouwingen in het officieel onderwijs in het licht van recente EVRM-jurisprudentie, in: T.O.R.B., (2-3) (151), pp / Het vak rooms katholieke godsdienst in de scholen in Vlaanderen. Visietekst van de commissie in opdracht van de bisschoppen, 8 juli 1996 [bijlage van Leerplan r.-k. godsdienst voor het secundair onderwijs in Vlaanderen, Brussel, Licap, 2000] 7/ Overbeeke A., Levensbeschouwelijk onderricht: keuzepalet en keuzevrijheid in Vlaanderen anno 2002, in: T.O.R.B., (2), p.156. Voor het boeddhisme is hier, gezien de erkenningsaanvraag, verandering op til. 8/ Roebben B., Godsdienstonderricht op school anno Een praktisch-theologisch perspectief, in: Lombaerts H. & Roebben B., Godsdienst op school in de branding. Een tussentijdse balans, Wolters Plantyn, Deurne, 2000, 47-65, p / Zie o.a. Alberts W., Integrative Religious Education in Europe A Study-of-Religions Approach, Berlin / New York, Walter de Gruyter, 2007; Jackson R., Rethinking Religious Education and Plurality, New York, Routledge, / Zie de resolutie betreffende het aanbieden van degelijk filosofieonderwijs voor iedereen, die in het Vlaams Parlement gestemd is op 19 december 2002; zie ook Poppelmonde W., Van Rooy W en Vandendriessche D., Leren filosoferen en levensbeschouwelijk onderricht in Vlaanderen anno 2003, in: T.O.R.B., (6), pp / Jackson R., European Institutions and the Contribution of Studies of religious Diversity to Education for democratic Citizenship, in: Jackson R. e.a. (eds.), Religion and Education in Europe Developments, Contexts and Debates, Münster, Wachman, 2007, pp / De juridische haalbaarheid van dit voorstel wordt in een ander artikel grondiger besproken en beargumenteerd. 13/ OSCE (2007), The Toledo guiding Principles on Teaching about Religion or Belief, Warsaw. 14/ Council of Europe (2007), Draft Recommendation on the religious Dimension of intercultural Education: Principles, Objectives and Teaching Approaches, Strasbourg. 15/ Voor een overzicht zie Jackson R., Teaching about Religions, in: The Public Sphere: European Policy Initiatives and the Interpretive Approach in Numen 2008 (55), pp ; Schreiner P., Towards a European Oriented Religious Education, in: Heimbrock H-G, Scheilke C.T., Schreiner P. (eds.), Towards Religious Competence Diversity as a Challenge for Education in Europe, pp Op vrijdag 27 en zaterdag 28 november organiseren beide auteurs een tweedaags colloquium over Levensbeschouwelijk onderwijs in een seculiere en gediversifieerde samenleving. De eerste dag komen internationale sprekers aan het woord, de tweede dag richt zich op de Vlaamse situatie. Voor meer info: leni.franken@ua.ac.be sampol 2009/5 55
Voorstel van resolutie. betreffende de invoering van een nieuw onderwijsvak rond burgerschap, filosofie en levensbeschouwing
stuk ingediend op 1437 (2011-2012) Nr. 1 19 januari 2012 (2011-2012) Voorstel van resolutie van mevrouw Elisabeth Meuleman betreffende de invoering van een nieuw onderwijsvak rond burgerschap, filosofie
Nadere informatieInhoud. Deel 1 Politiek liberalisme, neutraliteit en de scheiding tussen kerk en staat
Inhoud Inleiding 1. Overheidsfinanciering van religie in een postseculier tijdperk 2. Kerk en staat in België: drie domeinen van financiering 2.1 Financiering van erkende levensbeschouwingen 2.2 Organisatie
Nadere informatiehet schoolpactcompromis in vraag gesteld:
het schoolpactcompromis in vraag gesteld: Pleidooi voor een nieuw vak over levensbeschouwingen en filosofie in het vlaams onderwijs Patrick Loobuyck & Leni Franken* In dit artikel beschrijven we hoe levensbeschouwelijk
Nadere informatieEngagementsverklaring
Engagementsverklaring van de erkende instanties en vereniging van de levensbeschouwelijke vakken en de onderwijskoepels van het officieel onderwijs en het GO! met het oog op een versterking van de interlevensbeschouwelijke
Nadere informatieVrijheid van onderwijs is de belangrijkste richtinggevende factor voor de wijze waarop
de macht is verantwoordelijk voor een of meerdere scholen en is vergelijkbaar met een raad van bestuur in een bedrijf. De inrichtende machten beschikken over een ruime autonomie. Ze kiezen vrij hun methoden
Nadere informatieI N F O R M A T I E B R O C H U R E
I N F O R M A T I E B R O C H U R E BESTE OUDERS Het is de droom van ieder van ons dat onze kinderen en jongeren zich ontplooien tot fijne mensen die in staat zijn later hun eigen weg te gaan. Daarbij
Nadere informatieVoorlopig verslag Nog niet goedgekeurd door de sprekers Niet citeren zonder de bron te vermelden. De voorzitter: De heer Van Dijck heeft het woord.
Actuele vraag 1 van de heer Wim Van Dijck tot de heer Pascal Smet, Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel, over de beslissing van de Raad van het Gemeenschapsonderwijs (GO!) om
Nadere informatieDeel 1 SCHOOLBEVOLKING. Hoofdstuk 8 : Onderwijs niet-confessionele zedenleer en godsdienst Basis- en secundair onderwijs
Deel 1 SCHOOLBEVOLKING 1 Hoofdstuk 8 : Onderwijs niet-confessionele zedenleer en godsdienst Basis- en secundair onderwijs Schooljaar 2006-2007 GEWOON LAGER Aantal leerlingen die een cursus godsdienst of
Nadere informatieCOMMISSIE ZORGVULDIG BESTUUR. BETREFT: Secundair onderwijs: Politieke uitspraken in de les zedenleer.
COMMISSIE ZORGVULDIG BESTUUR CZB/KL/KSO/2007/185 BETREFT: Secundair onderwijs: Politieke uitspraken in de les zedenleer. 1. PROCEDURE 1.1 Ontvangst: 16.11.2007 1.2 Verzoeker Ouder van een leerling. 1.3
Nadere informatie1. Algemene situering van de cursus NCZ leraar secundair onderwijs-groep 1 2. Doel van de cursus NCZ
1. Algemene situering van de cursus NCZ leraar secundair onderwijs-groep 1 De cursus niet-confessionele zedenleer (NCZ) in de opleiding leraar secundair onderwijsgroep 1 (LSO-1) sluit aan bij de algemene
Nadere informatieOPLEIDING LEVENSBESCHOUWING, OVERHEID EN SAMENLEVING
OPLEIDING LEVENSBESCHOUWING, OVERHEID EN SAMENLEVING Tweejarige deeltijdse academische opleiding voor professionals centrum voor migratie en interculturele studies Universiteit Antwerpen SITUERING Eén
Nadere informatieDeel 1 SCHOOLBEVOLKING. Hoofdstuk 8 : Onderwijs niet-confessionele zedenleer en godsdienst Basis- en secundair onderwijs
Deel 1 SCHOOLBEVOLKING 1 Hoofdstuk 8 : Onderwijs niet-confessionele zedenleer en godsdienst Basis- en secundair onderwijs Schooljaar 2003-2004 GEWOON LAGER Aantal leerlingen die een cursus godsdienst of
Nadere informatieEen nieuw vak over ethiek en levensbeschouwing in het officieel onderwijs: levensbeschouwelijke oriëntatie. Advies
Vlaamse Onderwijsraad Algemene Raad Leuvenseplein 4 Dinsdag, 22 april 2003 1000 Brussel AR/PCA/ADV/010 Een nieuw vak over ethiek en levensbeschouwing in het officieel onderwijs: levensbeschouwelijke oriëntatie
Nadere informatieCommissie Onderwijs en Zingeving Advies samenwerkingsscholen. juli 2013
Commissie Onderwijs en Zingeving Advies samenwerkingsscholen juli 2013 In zijn adviesaanvraag vraagt Wim Kuiper de commissie om bij te dragen aan een visie op de manier waarop een samenwerkingsschool vorm
Nadere informatieLevensbeschouwelijke competenties voor dialoog en samenwerking. september2013
Levensbeschouwelijke competenties voor dialoog en samenwerking. september2013 Samenwerking LBV Inspectie-begeleiding LBV Commissie levensbeschouwelijke vakken vanaf 1994 vzw Nascholingsinstituut levensbeschouwelijke
Nadere informatieVoorstel van resolutie. betreffende het verplicht aanbieden van cursussen eerste hulp bij ongevallen (EHBO) in het lager en secundair onderwijs
stuk ingediend op 1224 (2010-2011) Nr. 1 6 juli 2011 (2010-2011) Voorstel van resolutie van de heer Jean-Jacques De Gucht, de dames Ann Brusseel, Marleen Vanderpoorten en Elisabeth Meuleman, de heren Boudewijn
Nadere informatieADVIES. Algemene Raad. 25 september 2008 AR/PCA/ADV/002
ADVIES Algemene Raad 25 september 2008 AR/PCA/ADV/002 Advies over het voorontwerp van decreet houdende de toelatingsvoorwaarden tot het gewoon lager onderwijs en de engagementsverklaring tussen school
Nadere informatieVoorstelling leerplan godsdienst kleuter- lager en buitengewoononderwijs. enkele klemtonen. Elementen van visie
Voorstelling leerplan godsdienst kleuter- lager en buitengewoononderwijs enkele klemtonen Elementen van visie In juli 1996 als basis voor leerplannen door de bisschoppen aanvaard De context: een geseculariseerde
Nadere informatieWaarheen met de levensbeschouwelijke vakken in Vlaanderen?
Waarheen met de levensbeschouwelijke vakken in Vlaanderen? Een pleidooi voor een algemeen vormend plichtvak over levensbeschouwing, ethiek, burgerschap en filosofie Patrick Loobuyck en Leni Franken (Centrum
Nadere informatieBeste ouder(s)/ verzorger(s) van leerlingen in de groepen 3 t/m 6 voor het komend schooljaar,
de kunst van het leren Nieuwveen, 19 maart 2015 Aan : Ouder(s)/verzorger(s) met kinderen in de groepen 3 t/m 6 voor het komend schooljaar Betreft : Informatie en aanmeldingsformulier, schooljaar 2015-2016;
Nadere informatieHet debat over levensbeschouwelijk onderwijs. Naar een inclusief vak over levensbeschouwingen, filosofie en burgerschap.
Het debat over levensbeschouwelijk onderwijs. Naar een inclusief vak over levensbeschouwingen, filosofie en burgerschap. Onlangs (21 27/3/2011) kwam het debat over levensbeschouwelijke vakken opnieuw op
Nadere informatieGids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst
Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,
Nadere informatieInhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?
>> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?
Nadere informatieOnze vraag: Waarom onze vraag?
Onze vraag: Gaat u ermee akkoord dat toekomstige overheden ervoor moeten zorgen dat er bij openbare besturen en in het onderwijs geen verbod bestaat op het dragen van levensbeschouwelijke tekenen op de
Nadere informatie12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU
12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU DE LOKALE RELIGIEUZE SITUATIE IN KAART BRENGEN EN BEGRIJPEN 01 Lokale overheden wordt verzocht zich bewust te zijn van het toenemende belang
Nadere informatiedat organisaties als Sharia4Belgium en steekpartijen in metrostations die vooroordelen in de hand werken.
1 Toespraak door viceminister-president en Vlaams minister van Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en Vlaamse Rand Geert BOURGEOIS Bezoek aan de Al Fath Moskee Gent, 16 juni 2012
Nadere informatieJuist in het openbaar onderwijs
Juist in het openbaar onderwijs Over de aandacht voor levensbeschouwing op de openbare school Legitimatie MARLEEN LAMMERS Wie denkt dat het openbaar onderwijs geen aandacht mag besteden aan levensbeschouwing,
Nadere informatieVlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL. Deel 1 Opvoedingsproject
Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL Deel 1 Opvoedingsproject 1 ONS OPVOEDINGSPROJECT Wij verwachten van alle ouders dat ze loyaal achter de identiteit en het opvoedingsproject
Nadere informatieICCS-Vlaanderen 2016 Internationaal vergelijkend onderzoek burgerschapseducatie
AR-COM SAMENLEVING-DOC-1718-032 ICCS-Vlaanderen 2016 Internationaal vergelijkend onderzoek burgerschapseducatie Ellen Claes, Marc Hooghe, Dorien Sampermans, Lies Maurissen, Greet Louw International Civic
Nadere informatieVieren, gedenken en feestdagen. Religie en levensbeschouwing. Eigen levensbeschouwing. AMOS - Inleiding
Identiteitskapstok AMOS - Inleiding Religie en levensbeschouwing Vieren, gedenken en feestdagen Eigen levensbeschouwing AMOS Amsterdamse oecumenische scholengroep AMOS AMOS is een oecumenische scholengroep
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo I
Opgave 3 Ramadan in de post-seculiere samenleving 12 maximumscore 4 verlichtingsfundamentalisme: laïciteit: verbannen van religie uit openbaar onderwijs en politiek 1 verlichtingsvijandig multiculturalisme:
Nadere informatieVraag 4: Draagt u uw overtuiging actief over aan uw kinderen?
Enquête identiteit. Vraag 1: Ik vul deze vragenlijst in: Alleen 30 (85) Samen, ouder/verzorger/kind 55 Vraag 2: Hoeveel kinderen heeft u op Het klinket: totaal 112 kinderen Vraag 3: Wat is uw religie of
Nadere informatieRapportage van de werkgroep identiteit en eigenheid
Rapportage van de werkgroep identiteit en eigenheid De rapportage van de werkgroep identiteit, samengesteld uit twee directeuren en twee GMR-leden (ouder en leerkracht) per bestuur, is door de stuurgroep
Nadere informatieDe gemeenteraad. Ontwerpbesluit. Onderwerp: Beginselverklaring neutraliteit van het stedelijk en gemeentelijk onderwijs - Goedkeuring
De gemeenteraad Ontwerpbesluit OPSCHRIFT Vergadering van 26 september 2016 Besluit nummer: 2016_GR_00779 Onderwerp: Beginselverklaring neutraliteit van het stedelijk en gemeentelijk onderwijs - Goedkeuring
Nadere informatieCharter van de Vlaamse Interlevensbeschouwelijke Dialoog
Charter van de Vlaamse Interlevensbeschouwelijke Dialoog I. Preambule Levensbeschouwingen zijn waardevol in onze samenleving. Ze zijn een belangrijke zingever voor mensen en dragen bij aan de gemeenschapsvorming.
Nadere informatieIslamonderwijs in België: heden, verleden en toekomst
Islamonderwijs in België: heden, verleden en toekomst Leni Franken Begin maart raakte bekend dat meer dan de helft (52,4%) van de leerlingen in het stedelijk basisonderwijs in Antwerpen islamitische godsdienst
Nadere informatie-Onze school behoort tot het officieel gesubsidieerd onderwijsnet. Het schoolbestuur is de gemeente Olen.
Pedagogisch project 1. situering onderwijsinstelling 2. levensbeschouwelijke uitgangspunten 3. visie op ontwikkeling en opvoeding 4. het schoolconcept 1. Situering onderwijsinstelling 1.1 Een gemeenteschool:
Nadere informatieMaak ruimte voor de Marco Borsatoschool
Maak ruimte voor de Marco Borsatoschool Vrijheid ter discussie Particuliere school De Koers: geen onderwijs Voornemens schrapping rk-identiteit basisscholen Den Bosch Geen stichting scholen met meer richtingen?
Nadere informatieNEEN JOS WOUTERS, directeur basisschool De Horizon in Beringen-Mijn.
HollandseHoogte DE STANDAARD 14 BINNENLAND DONDERDAG 17 JUNI 2010 Kan De overste van de Broeders van Liefde, broeder René Stockman, pleit in Tertio voor lessen islamitische godsdienst in katholieke scholen
Nadere informatieGodsdienstonderwijs vandaag
Godsdienstonderwijs vandaag Vragen stellen is belangrijker dan antwoorden geven Sabien Lagrain eigen biografie godsdienst in het vrij/officieel onderwijs symbool van de hoop inkijk in het kleuteronderwijs
Nadere informatieVrijheid van onderwijs
Vrijheid van onderwijs Ledenpeiling van 9 t/m 27 februari 2012 Aanleiding In maart 2012 geeft de Onderwijsraad een advies over de vrijheid van onderwijs dat mogelijk zal leiden tot wijzigingen in het onderwijsbestel.
Nadere informatienr. 271 van ANN BRUSSEEL datum: 13 februari 2015 aan HILDE CREVITS Basis- en secundair onderwijs Levensbeschouwelijke vakken SCHRIFTELIJKE VRAAG
SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 271 van ANN BRUSSEEL datum: 13 februari 2015 aan HILDE CREVITS VICEMINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS Basis- en secundair onderwijs Levensbeschouwelijke
Nadere informatieIn het officieel onderwijs bestaat bovendien de mogelijkheid om een vrijstelling aan te vragen voor het volgen van een levensbeschouwelijk vak.
SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 208 van ANN BRUSSEEL datum: 4 februari 2016 aan HILDE CREVITS VICEMINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS Basis- en secundair onderwijs - Levensbeschouwelijke
Nadere informatieInternational Civic and Citizenship Survey ICCS 2016
ICCS 2016 Internationaal vergelijkend onderzoek burgerschapseducatie Koninklijk Atheneum E. Hiel, Schaarbeek, 7 november 2017 Ellen Claes, Marc Hooghe, Dorien Sampermans, Lies Maurissen, Greet Louw International
Nadere informatiePrimair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444
Voorlichtingspublicatie Betreft de onderwijssector(en) Informatie CFI/ICO Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444 Wet van 9 december 2005, houdende opneming in de Wet op het
Nadere informatieGemeentelijke basisschool De Knipoog Cardijnlaan 10 2290 Vorselaar 014/51 27 00 0478/28 82 63 014/ 51 88 97 directie@deknipoog.be
Gemeentelijke basisschool De Knipoog Cardijnlaan 10 2290 Vorselaar 014/51 27 00 0478/28 82 63 014/ 51 88 97 directie@deknipoog.be Elementen van een pedagogisch project 1 GEGEVENS M.B.T. DE SITUERING VAN
Nadere informatieKerk-staat verhoudingen in verandering. James Kennedy Amsterdam, 29 november 2017
Kerk-staat verhoudingen in verandering James Kennedy Amsterdam, 29 november 2017 Notitie Scheiding Kerk en Staat Gemeente Amsterdam (2008) Vier beginselen die relatie overheid en religie bepalen: 1. Scheiding
Nadere informatieKatholiek onderwijs in perspectief. Diaken drs. Titus G.W. Frankemölle Zeegse, 22 maart 2018
Katholiek onderwijs in perspectief Diaken drs. Titus G.W. Frankemölle Zeegse, 22 maart 2018 Titus Frankemölle diaken bisdom Breda Catharinaparochie Oosterhout voorzitter NKSR vicevoorzitter CEEC rector/algemeen
Nadere informatie2. Als ik nu voor mijn kind(kinderen) een school moest kiezen zou mijn voorkeur weer uitgaan naar een katholieke school
Ouder-enquête betreffende identiteit en levensbeschouwing Paus Joannesschool Ingeleverd: 133 formulieren, 35 ouders hebben aanvullende opmerkingen gemaakt (26%). Ingevuld op een 5-puntsschaal. 1= helemaal
Nadere informatie3 Zijn er op regionaal niveau netoverschrijdende afspraken gemaakt over het al dan niet toepassen van één of meerdere flexibele trajecten?
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel DOCUMENT VVKSO 201v2 Evaluatie flexibele leertrajecten Vragenlijst voor coördinerend directeurs 1 Zijn er op het niveau
Nadere informatie> COMMISSIE 3 You have to fight for you right en Klaargestoomd voor het leven 23 februari 2013 (12u45-14u35)
> COMMISSIE 3 You have to fight for you right en Klaargestoomd voor het leven 23 februari 2013 (12u45-14u35) Voorzitter: Ferre Windey Moderator: Evy (Vlaamse Scholierenkoepel ) en Hilde (Raad van de Vlaamse
Nadere informatieTHEMA 4: MAATSCHAPPELIJKE VERANTWOORDELIJKHEID
THEMA 4: MAATSCHAPPELIJKE VERANTWOORDELIJKHEID De volgende teksten zijn commentaren bij enkele kerkelijke documenten die te maken hebben met opvoeding en onderwijs. Deze Vaticaanse teksten spreken bepaalde
Nadere informatieLEERSTOFAFBAKENING Wat moet ik kennen en kunnen voor mijn examen?
LEERSTOFAFBAKENING Wat moet ik kennen en kunnen voor mijn examen? Vak: Godsdienst Klas(sen): 6la en 6lb Leerkracht(en): Mevr. Vandamme Semester: 2 Leerstof notities, handboek, werkboek. De cursus, verbetersleutels
Nadere informatieSOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale
Nadere informatieEen levensbeschouwelijk vak op school: een kans of een last?
Een levensbeschouwelijk vak op school: een kans of een last? Design Charles & Ray Eames - Hang it all Vitra Goedroen Juchtmans 13 mei 2016 Uitgangspunten huidige organisatie levensbeschouwelijke vakken
Nadere informatieBetreft: Bijzonder onderwijs voorziet in maatschappelijke behoefte
Aan geadresseerde Den Haag, Ridderkerk, Voorburg, Zwolle, 28 juni 2006 Ons kenmerk: 60626119.HL/vhl Betreft: Bijzonder onderwijs voorziet in maatschappelijke behoefte Geachte heer, mevrouw, Nederland staat
Nadere informatieEdukans Dik Verboom Sen. Program Advisor
Edukans Dik Verboom Sen. Program Advisor Religieuze Waarden, Onderwijs en Doel van deze workshop 1. 2. 3. Inzicht krijgen in religie als drijfveer voor sociaalmaatschappelijk handelen; Verkennen van morele
Nadere informatie4 Opvattingen over kerk en godsdienst 1
4 Opvattingen over kerk en godsdienst 1 4.1 Het prestige van de kerken De kerken zijn niet meer de gezaghebbende instanties van vroeger. Dat is niet alleen zo in Nederland. Zelfs in uitgesproken godsdienstige
Nadere informatie5. Kan de minister eveneens een overzicht geven voor het schooljaar van het aantal
VLAAMS PARLEMENT SCHRIFTELIJKE VRAGEN PASCAL SMET VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS, JEUGD, GELIJKE KANSEN EN BRUSSEL Vraag nr. 67 van 18 oktober 2013 van ANN BRUSSEEL Basis- en secundair Levensbeschouwelijke
Nadere informatieInspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be
1 inspectie-begeleiding RK godsdienst basisonderwijs Tulpinstraat 75 3500 Kiewit-Hasselt 011 264408 godsdienstbao@dodhasselt.be Collegiale consultatie Godsdienst Lager onderwijs Rijkhoven Kleine Spouwen
Nadere informatieINHOUD. SCHEIDING VAN KERK EN STAAT OF ACTIEF PLURALISME? EEN ORIËNTERING VAN HET DEBAT PAUL DE HERT en KAREN MEERSCHAUT... 1
INHOUD VOORWOORD... v SCHEIDING VAN KERK EN STAAT OF ACTIEF PLURALISME? EEN ORIËNTERING VAN HET DEBAT PAUL DE HERT en KAREN MEERSCHAUT... 1 Maatschappelijke verschuivingen inzake levensbeschouwing en islamvooroordelen...
Nadere informatieDiversiteitsvraagstukken: aanpassing van kledijvoorschriften
Diversiteitsvraagstukken: aanpassing van kledijvoorschriften Henk Keygnaert en Joke Vanreppelen 24 oktober 2011 1.1 Voorbeeldcase Volgende week start een stagiaire op de dienst burgerzaken. Zij draagt
Nadere informatieMorele Ontwikkeling van Jongeren. Hanze Jeugdlezing 2012
Morele Ontwikkeling van Jongeren Hanze Jeugdlezing 2012 Wiel Veugelers Universiteit voor Humanistiek Universiteit van Amsterdam Opbouw verhaal Wat is morele ontwikkeling? Wat leert onderzoek over morele
Nadere informatienr. 343 van ELISABETH MEULEMAN datum: 18 maart 2015 aan HILDE CREVITS
SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 343 van ELISABETH MEULEMAN datum: 18 maart 2015 aan HILDE CREVITS VICEMINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS Onderwijs Levensbeschouwelijk aanbod
Nadere informatieINHOUDSTAFEL. Ten geleide... xv Dankwoord... xvii Inleiding... xxi Lijst van gebruikte afkortingen... xxv
Kerk-staatTOC.fm Page i Friday, November 8, 2002 3:35 PM I Ten geleide................................................. xv Dankwoord................................................ xvii Inleiding....................................................
Nadere informatieOpvoedingsproject. Nieuwen Bosch Humaniora Gent
Opvoedingsproject Nieuwen Bosch Humaniora Gent Onze school wil aan jongeren kwalitatief hoogstaand onderwijs bieden in een hartelijk klimaat van samenwerken en samenleven stimuleren we de leerlingen vanuit
Nadere informatieKatholiek onderwijs anno Domini Diaken drs. Titus G.W. Frankemölle Zeegse, 22 maart 2018
Katholiek onderwijs anno Domini 2018 Diaken drs. Titus G.W. Frankemölle Zeegse, 22 maart 2018 Titus Frankemölle diaken bisdom Breda Catharinaparochie Oosterhout voorzitter NKSR vicevoorzitter CEEC rector/algemeen
Nadere informatieVLAAMS PARLEMENT ONTWERP VAN DECREET. basisonderwijs AMENDEMENTEN. Stuk 451 (1996-1997) Nr. 8. Zitting 1996-1997. 7 januari 1997
Stuk 451 (1996-1997) Nr. 8 VLAAMS PARLEMENT Zitting 1996-1997 7 januari 1997 ONTWERP VAN DECREET basisonderwijs AMENDEMENTEN Zie : 451 (1996-1997) Nr. 1 : Ontwerp van decreet Nrs. 2 en 3 : Amendementen
Nadere informatieLevensbeschouwelijke vakken in het gemeentelijk onderwijs
Levensbeschouwelijke vakken in het gemeentelijk onderwijs 1 Voorstel van decreet Het voorstel van decreet dat op 15 december in het Vlaams Parlement besproken wordt, vraagt dat in de derde graad van het
Nadere informatieVR DOC.0432/1
VR 2018 0405 DOC.0432/1 DE VLAAMSE MINISTER VAN BUITENLANDS BELEID EN ONROEREND ERFGOED EN DE VLAAMSE MINISTER VAN CULTUUR, MEDIA, JEUGD EN BRUSSEL NOTA AAN DE VLAAMSE REGERING Betreft: Definitieve goedkeuring
Nadere informatiePascal Smet reageert op gebrek aan kennis in onderwijs - Belg...
Pascal Smet reageert op gebrek aan kennis in onderwijs (http://www.knack.be/auteurs/simon-demeulemeester/author- Simon Demeulemeester demeulemeester/author-4000174167085.htm) woensdag 23 januari 2013 om
Nadere informatieVan gunsten naar rechten voor leerlingen met beperkingen. Het VN-Verdrag over de rechten van personen met een handicap en onderwijs
Van gunsten naar rechten voor leerlingen met beperkingen Het VN-Verdrag over de rechten van personen met een handicap en onderwijs Feiten New York 13 december 2006 Verdrag + Optioneel Protocol (rechtsbescherming)
Nadere informatie1 Werken aan de schooleigen christelijke identiteit (opdracht 1)
INHOUD Inhoud 1 Vooraf 3 Inleiding 1 Werken aan de schooleigen christelijke identiteit (opdracht 1) 1.1 De reflectie over de visie op mens en wereld 1.2 De doorwerking van de identiteit in de schoolwerkplanning
Nadere informatieACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE
Heutink ICT ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE op de C.B.S. De Bruinhorst 22-5-2012 Inhoudsopgave Inleiding 3 Pagina 1. Burgerschap op de Bruinhorstschool 3 2. Kerndoelen 3 3. Visie 4 4. Hoofddoelen
Nadere informatievergadering C99 zittingsjaar Woordelijk Verslag Commissievergadering Commissie voor Brussel en de Vlaamse Rand
vergadering C99 zittingsjaar 2016-2017 Woordelijk Verslag Commissievergadering Commissie voor Brussel en de Vlaamse Rand van 18 januari 2017 2 Commissievergadering nr. C99 (2016-2017) 18 januari 2017 INHOUD
Nadere informatieRELIGIEWETENSCHAPPEN COMPARATIEF
RELIGIEWETENSCHAPPEN COMPARATIEF Verbindt de wereld van boeddhisten, hindoes, joden, humanisten, moslims, christenen en agnosten Neem je plaats in het debat over diversiteit 3 Titel in voettekst, aanpassen
Nadere informatieHANDELINGEN C267 OND30. Zitting mei 2008 COMMISSIEVERGADERING. C267OND3029 mei
C267 OND30 Zitting 2007-2008 29 mei 2008 HANDELINGEN COMMISSIEVERGADERING COMMISSIE VOOR ONDERWIJS, VORMING, WETENSCHAP EN INNOVATIE C267OND3029 mei Commissievergadering C267 OND30 29 mei 2008 INHOUD Vraag
Nadere informatieGODSDIENSTIG VORMINGSONDERWIJS
GODSDIENSTIG VORMINGSONDERWIJS Geachte ouders en/of verzorgers, Via de website van de school willen wij u informatie geven over het IKOS en de lessen godsdienstig vormingsonderwijs op De Achtbaan. Het
Nadere informatieASO - studierichtingen in VIA-TIENEN
ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN De onderwijsvorm ASO is een breed algemeen vormende doorstroomrichting waarin de leerlingen zich voorbereiden op een academische of professionele bacheloropleiding.
Nadere informatie> VERSLAG MAATSCHAPPELIJKE STAGES II Inspraakdag Vlaams Parlement Vrijdag 18 maart 2011 (namiddag)
> VERSLAG MAATSCHAPPELIJKE STAGES II Inspraakdag Vlaams Parlement Vrijdag 18 maart 2011 (namiddag) Aanwezig: 18 leerlingen Vertegenwoordiging: Vrij Technisch Instituut Leuven, Sint-Theresia-instituut Kortrijk,
Nadere informatieInhoudsopgave. Voorwoord 5. Inleiding 11
Inhoudsopgave Voorwoord 5 Inleiding 11 1 Eerste verkenning 15 1.1 Waarom is kennis van religie belangrijk voor journalisten? 16 1.2 Wat is religie eigenlijk? 18 1.2.1 Substantieel en functioneel 18 1.2.2
Nadere informatieHoe/Wanneer het Agentschap voor Onderwijsdiensten (AgODi)*** informeren?
Huisonderwijs * Wat is huisonderwijs? elk onderwijs, gegeven aan leerplichtige leerlingen, buiten een erkende, gefinancierde of gesubsidieerde school (door de Vlaamse, Franse of Duitstalige Gemeenschap)
Nadere informatieICCS-Vlaanderen 2016 Internationaal vergelijkend onderzoek burgerschapseducatie
ICCS-Vlaanderen 2016 Internationaal vergelijkend onderzoek burgerschapseducatie International Civic and Citizenship Survey ICCS-2016 ICCS = internationaal vergelijkend onderzoek bij leerlingen uit het
Nadere informatieeinde Publicatie : MINISTERIE VAN DE FRANSE GEMEENSCHAP
einde Publicatie : 2004-01-21 MINISTERIE VAN DE FRANSE GEMEENSCHAP 17 DECEMBER 2003. - Decreet houdende organisatie van de neutraliteit eigen aan het gesubsidieerd officieel onderwijs en houdende diverse
Nadere informatieVerdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Artikel 24 - Onderwijs. Schriftelijke communicatie
Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap Artikel 24 - Onderwijs Schriftelijke communicatie Het Belgian Disability Forum (BDF) is een vzw die thans 18 lidorganisaties telt en meer dan 250.000
Nadere informatieRuben Mantels, Anne-Laure Van Bruaene, Christophe Verbruggen en Gita Deneckere Fotografie Benn Deceuninck
Ruben Mantels, Anne-Laure Van Bruaene, Christophe Verbruggen en Gita Deneckere Fotografie Benn Deceuninck 11 Voorwoord H et boek Geloven in Gent dat u in handen heeft, is een boek over het geloof van de
Nadere informatieIs een Europese islam mogelijk?
Brahim Laytouss Imam, islam theoloog Is een Europese islam mogelijk? De islam is steeds prominenter aanwezig in de Europese samenlevingen, zoveel is duidelijk. Maar islamitisch extremisme en religieus
Nadere informatieGEMEENSCHAPS- EN GEWESTREGERINGEN GOUVERNEMENTS DE COMMUNAUTE ET DE REGION GEMEINSCHAFTS- UND REGIONALREGIERUNGEN
64359 FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG N. 2004 3391 (2004 2305) [2004/202310] 12 MEI 2004. Koninklijk besluit waarbij algemeen verbindend wordt verklaard de collectieve
Nadere informatieVoorbeeldig onderwijs
m a r i a va n de r hoe v e n Voorbeeldig onderwijs In de politieke arena wordt gedebatteerd over de vraag of het goed gaat met het Nederlandse onderwijs. Getuige het recente Oesorapport zijn we op onderdelen
Nadere informatieACTUALISATIE LEERPLAN 1 SEPTEMBER 2019
ACTUALISATIE LEERPLAN 1 SEPTEMBER 2019 3 BASISDOELEN Zich bewust worden van en zich levensbeschouwelijk uitgedaagd weten door de pluraliteit van zinaanbod (levensbeschouwingen) in onze hedendaagse leefwereld
Nadere informatieFiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie?
Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie? In deze fiche vind je instrumenten om de interculturele competenties van personeelsleden op te bouwen en te vergroten zodat het diversiteitsbeleid
Nadere informatieECTS-fiche. 1. Identificatie. Specifieke lerarenopleiding Maatschappelijk en beroepsgericht handelen in de onderwijspraktijk
ECTS-fiche Opzet van de ECTS-fiche is om een uitgebreid overzicht te krijgen van de invulling en opbouw van de module. Er bestaat slechts één ECTS-fiche voor elke module. 1. Identificatie Opleiding Specifieke
Nadere informatieStrijlandstraat 40 1755 Gooik-Strijland Tel. 054/56 78 05 Fax. 054/56 86 10
Strijlandstraat 40 1755 Gooik-Strijland Tel. 054/56 78 05 Fax. 054/56 86 10 Pedagogisch project Gemeentelijke lagere school De Oester met extra sportaanbod blz. 2 Pedagogisch project : Element 1: Gegevens
Nadere informatieAdvies over de erkenning van een nieuw structuuronderdeel in het gewoon voltijds secundair onderwijs: Productontwerpen - tweede graad
Raad Secundair Onderwijs 18 februari 2016 RSO-RSO-ADV-1516-009 Advies over de erkenning van een nieuw structuuronderdeel in het gewoon voltijds secundair onderwijs: Productontwerpen - tweede graad Vlaamse
Nadere informatieONDERWIJS- EN EXAMENREGELING. Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen. Deel 2 (Opleidingsspecifiek deel): Bachelor Wijsbegeerte
ONDERWIJS- EN EXAMENREGELING 2015-2016 Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen Deel 2 (Opleidingsspecifiek deel): Bachelor Wijsbegeerte Deze onderwijs- en examenregeling (OER-FFTR) treedt
Nadere informatieAdvies over het voorstel van onderwijskwalificatie graduaat in het winkelmanagement
Algemene Raad 20 december 2012 AR-AR-ADV-010 Advies over het voorstel van onderwijskwalificatie graduaat in het winkelmanagement Vlaamse Onderwijsraad Kunstlaan 6 bus 6 BE-1210 Brussel T +32 2 219 42 99
Nadere informatieDeel 1 Opvoedingsproject
Deel 1 Opvoedingsproject 1 Beste ouders, Welkom aan onze school. U kiest onze school voor het onderwijs en de opvoeding van uw kind. Wij zijn blij en dankbaar voor het vertrouwen in onze school. De directie
Nadere informatieinschrijving gratis onderwijs Onderwijs problemen kleuterschool schoolplicht schoolagenda buitenschoolse activiteiten ouderverenigingen
problemen schoolagenda gratis onderwijs schoolplicht inschrijving kleuterschool buitenschoolse activiteiten ouderverenigingen Onderwijs In België zijn kinderen verplicht naar school te gaan van 6 tot 18
Nadere informatieVOET EN STUDIEGEBIED HANDEL
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED HANDEL Elementen van de Stam Alle elementen van de stam zijn fundamenteel in de vorming van de leerling
Nadere informatiewww.deandereverbeeld.wordpress.com
Tentoonstelling 24/04/2014 22/05/2014 BERINGEN www.deandereverbeeld.wordpress.com 1. Wie is KMS? Kerkwerk Multicultureel Samenleven (KMS) is een open socioculturele organisatie met als opdracht te sensibiliseren,
Nadere informatie