Nijlbaars in het Victoriameer een introductie met verrassende, intercontinentale, gevolgen

Transcriptie

1 Nijlbaars in het Victoriameer een introductie met verrassende, intercontinentale, gevolgen Jan H. Wanink Integratieve Zoölogie Instituut Biologie Leiden Universiteit Leiden

2 Leo Zwarts (inspirator) bestudeert het Friese Wad in Ee en Paesens-Moddergat Prooibeschikbaarheid bonte piet: dichtheid, diepte en drooggewicht

3 Fysische gegevens evenaar Victoriameer (± 2 Nederland) Oppervlakte km 2 Gem. diepte 40 m Max. diepte 84 m Hoogteligging 1134 m

4 Oorspronkelijk onderwerp: seizoensmigratie zoöplanktonetende haplochromine cichliden in relatie tot voedselaanbod Probleem: Nijlbaars

5 Geïntroduceerde Nijlbaars van hofvijver tot nachtmerrie? in ieder geval stof voor boek en film

6 Oktober 1985, Tijs Goldschmidt: hier heb je visetende bonte pieten, daar moet je iets mee doen

7 Na zes maanden een nieuwe onderzoeksvraag: welke soorten overleven de Nijlbaars en waarom? HEST: beperk je niet tot cichliden of vissen, kijk ook lager in het voedselweb Jan Wanink: dan kijk ik ook naar boven, ten minste naar visetende vogels Frans Witte (inspirator / copromotor): ik heb er alle vertrouwen in, maar hou je alstjeblieft toch maar wat in met die vogels

8 Morele ondersteuning door mede-achterhøkers in 1986: doot moar normaal

9 Aantallen vissoorten Victoriameer Mwanza Golf Hapl. cichliden 500+ Tilap. cichliden 2 Cypriniden 17 Meervallen 10 Overige 18

10 MWANZA GOLF Mwanza Toch nog een hele plas water (oppervlakte Oosterschelde) Bodem als in het hele meer (veel modder, weinig zand) Omringd door papyrusmoeras, rotskusten en landbouwgrond 10 km Waterdiepte van 1 m in het zuiden tot 25 m in het noorden

11 TAFIRI Mwanza TAFIRI Tanzania Fisheries Research Institute Opvolger van EAFFRO Werkt tegenwoordig weer samen met zusterinstituten in Kenya en Uganda 10 km

12 HEST Mwanza TAFIRI-HEST Haplochromis Ecology Survey Team (Leiden) Vanaf 1977: onderzoek aan haplochromine cichliden Vanaf jaren 80: ook andere vissen, bv Nijlbaars en dagaa 10 km Na 1992: minder frequent : weer volledig jaar bemonsterd op maandbasis

13 HEST TRANSECT De rode lijn van dit verhaal Mwanza TAFIRI-HEST 11 stations (2 met zandbodem) met waterdieptes van 2-14 m Hier ook de meeste metingen van doorzicht en zuurstof 10 km Bemonsteringen prooiaanbod (zoöplankton, macrobenthos) Waarnemingen predatoren (vissers, vogels, Nijlbaars)

14 Bodem trawl bevist de onderste meter

15 Oppervlakte trawl bevist de bovenste meter

16 Verticaal kieuwnet bevist de hele kolom

17 Diepteverspreiding vis dag en nacht

18 Lab aan huis drooggewichten mbv oude bakoven Tijs

19 Er is meer dan Nijlbaars Menselijke verstoringen gedurende de 20ste eeuw 1905: invoering kieuwnetten; overbevissing tilapias en verkleining maaswijdte in 1ste helft 20ste eeuw Vanaf 1920: toename o.a. landbouw (eutrofiëring) Jaren 50: introductie uitheemse tilapias en Nijlbaars 1965: lichtvisserij op pelagische cyprinide (dagaa) 1976: trawlvisserij op haplochromine cichliden 1989: invasie waterhyacinth Jaren 90: overbevissing Nijlbaars

20 Verwachte effecten Nijlbaars Visserijbiologen 1950: Nijlbaars roeit alle cichliden uit en sterft uit door voedselgebrek HEST 1985: een groot deel van de cichliden verdwijnt, waarna de Nijlbaars overschakelt op andere prooien en de populatie op een lager niveau stabiliseert

21 Waargenomen effecten Nijlbaars Uitsterven ongeveer 200 soorten cichliden Populatie-afname veel andere soorten, maar ook toenames Versterking eutrofiëring en effecten daarvan ontbossing voor roken Nijlbaars uitroeiing algenetende cichliden Trofische cascade door het voedselweb Adaptieve respons bij vissen en vogels

22 Eutrofiëring door ontbossing

23 en vervolgens landbouw

24 Effecten eutrofiëring Toename algenbloei Afname helderheid water Toename zuurstofloosheid Betere vestigingskansen invasieve waterhyacinth

25 Effecten waterhyacinth Negatief: blokkering vaarwegen schaduwwerking afname zuurstof Positief: schuilplaats cichliden, longvissen en meervallen foerageerhabitat vogels

26 1000 Catch rates in kg h -1 Nile perch Cichlids

27 40 Standing stock (kg ha -1 ) Dagaa

28 Veranderingen in het voedselweb Verdwijnen veel trofische groepen cichliden Sterke toename macrobenthos

29 Mollusken

30 Garnalen

31 Lake flies (chironomiden / chaoboriden)

32 Lake flies (chironomiden / chaoboriden)

33 Adaptatieve respons cichliden

34 Dietary changes H. pyrrhocephalus phytoplankton detritus insects shrimps molluscs zooplankton fish Before (n=35) After (n=42) Volume percentage in intestines

35 Morphological changes H. pyrrhocephalus 1970s gill rakers 1990s decrease in numbers decrease in length

36 Morphological changes H. pyrrhocephalus 1970s gill filaments 1990s increase in length: 17% (t-test P<0.02)

37 Morphological changes H. pyrrhocephalus 1970s secondary lamellae 1990s increase in surface area: 36% (t-test P<0.001) increase tot. gill surface area: 73% (t-test P<0.001)

38 Morphological changes H. pyrrhocephalus B: sternohyoid muscle decreased in depth

39

40 Adaptatieve respons dagaa

41 Dagaa Sterke populatietoename na verdwijnen cichliden Neemt benthische habitat cichliden over Uitbreiding dieet met macrobenthos Aanpassing kieuwen aan nieuwe niche Maar: hoe reageert dagaa op verhoogde predatie? Geen toename in fecunditeit

42 Standard length (mm) Age (yr) 2 2.5

43

44 Adaptatieve respons vogels

45 Bonte ijsvogel en Aalscholver switchen van cichliden naar dagaa

46 Dagaa

47

48 Watervogels en Waterhyacint

49 Flexibiliteit van de Kleine zilverreiger Abundance at 1-km counting transect: : 1.1 ± 1.1 (n=43) : 78.3 ± 47.2 (n=21)

50

51 Flexibiliteit van de Kleine zilverreiger After the Water hyacinth collapsed: Foraging from cruise flights (dagaa) Changing neck posture during flight

52 Afrikaanse visarend

53 Nijltilapia

54

55 Fast food voor de Fitis

56 Thanks: COSTECH TAFIRI Prof. P.O.J. Bwathondi Mhoja, Ruben, Aloys Kees Barel Michiel Berger Portia Chifamba Wim van Densen Tijs Goldschmidt Kees Goudswaard Ole Seehausen Frans Witte WOTRO (grants W87-189; W84-488) Section DPO (Netherlands Ministry of Foreign Affairs) Leids Universiteits-Fonds Schure-Beijerinck-Popping Fonds Van Tienhoven Stichting Yellow Springs Instruments