Samenvatting Geschiedenis Tijd van steden en staten

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Tijd van steden en staten Samenvatting door N woorden 14 april keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks 4 Tijd van steden en staten Late middeleeuwen 4.1 Steden: handel en nijverheid In de tijd van steden en staten kwam er door ontginningen en inpoldering verandering in de grotendeels autarkische samenleving. Die ontwikkeling begon in West-Vlaanderen en verspreidde zich via de kustgewesten naar het noorden, tot in Noord-Duitsland. Ook nieuwe landbouwtechnieken zorgden voor verandering. Door de toename van beschikbare landbouwgrond door ontginning en inpoldering in combinatie met de nieuwe landbouwmethoden, nam de voedselproductie toe en groeide de bevolking sterk. De voedseloverschotten op het platteland maakten de ontwikkeling van steden mogelijk. In de kustgewesten gingen de boeren steeds vaker over van akkerbouw naar veeteelt. Niet langer iedereen hoefde boer te zijn en mensen konden ook door handel en nijverheid de kost verdienen. Mensen in de steden maakten van hun ambacht hun beroep. Handelaren van een stad organiseerden zich in koopmansgilden. Ze werkten samen om handelsvoorrechten te krijgen, om elkaar bij te staan op reis en om het nodige kapitaal voor de verre reizen bijeen te krijgen. Het organiseren van een Hanze een aantal steden waarvan de handelaren samenwerkten was een volgende stap in de schaalvergroting van de handel tussen regio s. Brugge was eerst alleen te bereiken bij hoog water, een natuurverschijnsel veranderde dat. In 1134 sloeg een vloedgolf een diepe bres in het moerassige land. Nu konden de zeeschepen veel verder landinwaarts varen. Brugge werd vanaf dat moment voor heel Vlaanderen de belangrijkste handelsstad voor de aanvoer van Engelse wol. In Noord-Italië vonden ontginningen en inpoldering plaats. Ook hier ontstonden steden, meer dan in Vlaanderen. Ze waren groter dan Vlaamse steden. Rond 1340 had Brugge inwoners, terwijl Italiaanse steden al inwoners hadden. De bloei van deze steden was vooral te danken aan overzeese handel. De belangrijkste handelssteden aan de Oostzee richtten onder leiding van de havensteden Hamburg en Lübeck de bekendste Hanze op. Ook de handelssteden aan de Noordzee sloten zich bij deze Hanze aan. In het Oostzeegebied werd gehandeld in graan, vis en hout, en in duurdere producten zoals was, pek, barnsteen en bont. In een streek in Noordwest-Frankrijk organiseerden in de 12 e en 13 e eeuw verschillende steden gedurende een aantal weken een Pagina 1 van 5

2 jaarmarkt. Daar werden producten van De Hanze en van Vlaanderen uitgewisseld tegen spullen van Noord-Italië, Azië of uit de Arabische wereld. Er werd weer meer geld gebruikt. Vorsten en steden sloegen elk hun eigen munt. Geld lenen was verboden in de christelijke wereld, daarvoor waren geldwisselaars gekomen. Deze mensen wisselden de vreemde valuta in tegen geld dat in een stad gangbaar was. Via die geldwissel werd het renteverbod omzeild, omdat ze voor een wisseltransactie extra geld vroegen. Handelaren betaalden vaak later, dus lieten ze voor het verschuldigde bedrag een wissel opstellen en ondertekenden ze die. Later gingen ze handelen met deze papiertjes, hierdoor was geld transport niet meer nodig. Hiervoor was een goede boekhouding nodig en er werd de eerste universiteit ter wereld opgericht. In de 14 e eeuw nam het belang van deze jaarmarkten af, omdat oorlog het gebied onveilig maakte. 4.2 Stadslucht maakt vrij Vanaf de 11 e eeuw werden horigen en boeren aangemoedigd om landbouwgrond te ontginnen in ruil voor lagere belastingen of vrijstelling van herendiensten. Feitelijk kregen veel mensen daarmee grond in bezit tegen een geringe jaarlijkse grondbelasting. In de tijd van steden en staten zette deze ontwikkeling naar meer vrijheid zich door. Dit was mogelijk door de opkomst van de steden. Bepaalde privileges in combinatie met de lagere belasting voor stedelingen veroorzaakten een trek van het platteland naar de stad. Horigen trokken naar de stad. De adel kon een tekort aan arbeidskrachten alleen voorkomen door de belastingen en herendiensten te verminderen. Op die manier leidde de opkomst van de steden tot meer vrijheid voor de gehele bevolking. Stedelingen hadden door hun privileges meer directe invloed op het bestuur dan de boeren in de dorpen. In de Vlaamse steden koos de graaf patriciërs als schepenen. Deze bestuurden de stad en waren de rechters. Wie eenmaal tot schepen was gekozen, bleef dat tot aan zijn dood. Het stadsbestuur kwam hierdoor steeds meer in handen van een kleine rijke elite die haar macht misbruikte. In Vlaanderen kwam het gemeen dan ook regelmatig in opstand. Toen de graaf in 1241 geld nodig had, eisten handelaren en ambachtslieden uit Brugge daarvoor een beperking van de macht van het patriciaat. De Vlaamse graaf stemde daarmee in en bepaalde dat er elk jaar nieuwe schepenen gekozen moesten worden die geen familie van elkaar waren. Ook stelde hij een stadsraad in, waarin de gilden het financiële beheer van de schepenen konden controleren. Steden konden meer bestuurlijke vrijheid opeisen door in tijden van oorlog of bij conflicten tussen een koning en zijn leenmannen voor de juiste partij te kiezen. De Franse koning Filips IV bijvoorbeeld, wilde als leenheer zijn greep op Vlaanderen vergroten. Graaf Gwijde van Vlaanderen wilde juist zo veel mogelijk zelfstandigheid voor zijn graafschap. De patriciërs in de Vlaamse steden steunden echter de Franse koning, in de hoop daardoor hun bestuursmacht te behouden. Graaf Gwijde probeerde de steden aan zijn kant te krijgen door juist het gemeen te steunen. In 1302 versloeg een Vlaams volksleger een leger van meer dan geharnaste ridders en voetknechten. De overwinnaars verzamelden 500 buitgemaakte gulden sporen die ze schonken als dank aan de Onze-Lieve- Vrouwekerk. 4.3 De macht van de paus Christenen in de Middeleeuwen geloofden dat God de aarde had geschapen en drie standen had ingesteld. De geestelijkheid moest bidden en zorgde op die manier voor het zielenheil van de gelovigen. De adel bestuurde het land en de boeren zorgden ervoor dat iedereen te eten had. God had de paus en de keizer aangesteld als plaatsvervangers voor hem op aarde. De paus kreeg de geestelijke macht en de keizer kreeg de wereldlijke macht. Pagina 2 van 5

3 Allebei waren ze hiërarchisch opgebouwd. In 1054 vond het oosters schisma plaats. Dit is de scheiding tussen de West-Europese kerk onder leiding van de paus in Rome en de oostelijke christenen. Vanaf toen heette de oostelijke kerk de Grieks-orthodoxe kerk. De oorzaak van de scheiding waren een aantal geschilpunten. Bijvoorbeeld dat de oostelijke kerk in omvang was toegenomen en de westelijke kerk juist was afgenomen, de oostelijke vonden dat de geestelijke leider niet ondergeschikt was aan de paus. Het sobere leven dat Jezus had gepredikt viel veel christenen zwaar. Hoe kon de paus die wel in rijkdom leefde dan een goed voorbeeld zijn voor de christenen? Priesters hadden vaak een vrouw hoewel ze volgens het celibatair behoorden te leven. Veel kloosters hadden enorme bezittingen en kloosterlingen leefden in luxe. Als reactie daarop ontstond er een hervormingsbeweging, die een sobere leefwijze van de monniken propageerde. Volgens het kerkelijk recht mochten de inwoners en priesters van een bisdom zelf hun bisschop kiezen. Daarna benoemde de paus hem en schonk hem daarbij de tekenen van het bisschopsambt: ring, mijter en staf. Die plechtigheid heette de investituur. In de praktijk benoemden de Duitse keizers zelf een bisschop en stelden die dan tegelijk aan als leenman. Voor de keizer was dat gunstig, omdat een bisschop niet mag trouwen en daarom geen erfgenamen heeft. Bij zijn overlijden zou het leen dus vanzelf weer van de keizer zijn, zoals dat oorspronkelijk in het leenstelsel was bedoeld. De Duitse koning Hendrik IV bleef bisschoppen benomen. Daarom deed paus Gregorius de koning in de kerkelijke ban. De positie van de koning verzwakte enorm, omdat niemand meer naar hem hoefde te luisteren. In de winter van 1077 vroeg Hendrik de paus om vergiffenis. De paus liet Hendrik dagenlang wachten. Pas na bemiddeling mocht de koning een vernederende boetedoening doen. Bevrijd van de kerkelijke ban verzamelde Hendrik hierna zijn trouwe leenmannen en bezette Rome in Hij zette de paus af en liet zijn eigen paus benoemen: Clemens III. Door deze paus werd Hendriks vervolgens tot keizer gekroond. De Investituurstrijd eindigde in 1122 met het Concordaat van Worms. Daarin spraken de paus en de keizer af dat de paus een bisschop zou benoemen en de investituur zou verrichten. 4.4 De Kruistochten Pelgrimstochten naar Jeruzalem werden steeds moeilijker, omdat in het midden van de 11 e eeuw Turkse nomadenstammen, de Seldjoeken, een groot deel van het Arabische gebied veroverd hadden. Ze hadden zich kort daarvoor bekeerd en waren veel minder tolerant voor joden en christenen dan de Arabieren. Rond 1080 bedreigden de Seldjoeken Constantinopel. De byzantijnse keizer vroeg de paus daarom de christenen in het oosten te hulp te komen met een ridderleger. Deze oproep kwam paus Urbanus II goed uit, omdat de West-Europese ridders voortdurend met elkaar vochten. Een gezamenlijke vijand kon daar een eind aan maken. Als de ridders erin zouden slagen de pelgrimsplaatsen in Palestina te bevrijden, was expansie van het christendom mogelijk. Het zou door de hulp van de paus aan het Byzantijnse Rijk, de Grieks-orthodoxe kerk weer aan zich kunnen binden. In 1096 vertrok de eerste goed georganiseerde kruistocht: ridders, voetvolk en ongeveer pelgrims. De West- Europese koningen lieten de leiding over aan de hoge adel. Slechts van de kruisvaarders bereikten Palestina. In 1099 veroverden de kruisridders Jeruzalem en stichtten enkele kruisvaarderstaten in het gebied. Daarvan was het Koninkrijk Jeruzalem het belangrijkst. Godfried van Bouillon werd er tot beschermer van het Heilige Graf aangesteld. Toen hij in 1100 stierf aan de pest, volgde zijn jongere broer Boudewijn hem op als koning van Jeruzalem. Er zouden nog verschillende kruistochten volgen, maar die konden niet voorkomen dat de moslims alle christelijke Pagina 3 van 5

4 staatjes in het gebied veroverden. De kruistochten verscherpten de tegenstellingen tussen christenen en moslims. Vooral bij onderlinge spanningen werden en worden de kruistochten als een oorzaak hiervoor gezien. Maar de kruistochten leidden ook tot voordelige handelscontacten en culturele uitwisseling, en dat niet alleen in het Midden- Oosten. Ook op Sicilië en in Spanje, waar de Reconquista werd voortgezet, wisselden christenen en moslims artistieke en wetenschappelijke kennis uit. West-Europa maakte kennis met de cijfers zoals wij die nu gebruiken, met geavanceerde Arabische medische kennis en met de filosofische werken van de oude Grieken die de Arabieren via Byzantium hadden leren kennen, maar die in het Westen verloren waren gegaan of waren vergeten. Op die manier bereidden de kruistochten West-Europa mede voor op de Renaissance. 4.5 Staten ontstaan In Europa werden vooral in de 14 e en 15 e eeuw staten gevormd, doordat koningen en aaneengesloten grondgebied verwierven en daar een krachtig bestuur voor organiseerden. Willem de veroveraar beztte in 1066 Engeland en introduceerden er het feodale stelsel en een belastingstelsel. Generaties lang zouden de Engelse koningen daarna ook bezittingen in het versnipperde Frankrijk hebben. Daar streefde de Franse koning juist naar uitbreiding van zijn Koninklijke bezittingen en verdrijving van de Engelsen. De Franse koning sloot de Honderdjarige Oorlog ( ) tegen de engelsen af met een moeizaam bevochten eindoverwinning. Daarvoor moest hij het bestuur efficiënt organiseren en de macht van de adel verminderen. Bijgestaan door universitair geschoolde ambtenaren gaf de koning leiding aan de belastinginningen, het bestuur en de rechtspraak, terwijl hij daarbij vanuit één plaats, Parijs, heel Frankrijk op gelijke wijze probeerde te regeren (centralisatie en uniformering). De standen en steden hielden echter vast aan hun privileges (particularisme), die de koning juist wilde opheffen. Ook in de gebieden van de hertogen van Bourgondië stond fel particularisme tegenover de centralisatiedrang van de hertogen. Begrippen H4 en Ambacht: Beroep waarbij een handwerker met gereedschap eindproducten maakt. Centralisatie: Het streven van vorsten om hun hele gebied vanuit een hoofdstad te regeren. Expansie: Uitbreiding, bijvoorbeeld van het christendom door missionarissen of door verovering van gebieden met een kruistocht. Geestelijkheid: Paus, bisschoppen en priesters. De geestelijke macht is de macht van de kerk over de gelovigen. Deze macht gaat over geloofszaken. Het gemeen: Het armere deel van de bevolking in een Middeleeuwse stad, dat bestond uit onder meer ambachtslieden en arbeiders. Gilde: Samenwerkingsverband van ambachtslieden met hetzelfde beroep in een stad. Handel: Het ruilen van producten voor andere producten of voor geld. Hanze: Samenwerkingsverband in de Middeleeuwen van Noord-Europese steden om elkaar te ondersteunen bij de handel. Investituurstrijd: De strijd tussen de paus en de Duitse vorsten om het recht bisschoppen te mogen benoemen. Pagina 4 van 5

5 Kruistocht: Legers die vanuit christelijke gebieden in Europa van de 11 e tot de 13 e eeuw naar Palestina reisden om daar de bedevaartsplaatsen te heroveren op de moslims. Oosters Schisma: De afscheiding in 1054 van de oostelijke kerk van de kerk van Rome in het westen en van het pauselijke gezag. Particularisme: De strijd van standen, steden en gewesten voor het behoud van hun privileges en tegen de politiek van uniformering en centralisatie van de koning of hertog. Patriciërs: Rijke burgers in een stad die ook grond bezitten. Schepenen: Aangewezen of gekozen bestuurders en rechters in een middeleeuwse stad. Staatsvorming: Het streven van vorsten naar een aaneengesloten grondgebied met een stevig bestuursstructuur. Uniformering: Het streven van vorsten om in heel hun land dezelfde wetten te laten gelden. Daartoe moesten oude privileges vervallen. Wereldlijk: De macht van de keizers, koningen en edelen over het gewone volk. Deze macht betreft bestuur en rechtspraak. Pagina 5 van 5