Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5, De tijd van ontdekkers en hervormers

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5, De tijd van ontdekkers en hervormers Samenvatting door een scholier 2990 woorden 26 februari ,1 81 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 5.1 De renaissance In de 16e eeuw werden de middeleeuwen als een donkere tussenperiode tussen glorieuze oudheid en nieuwe tijd waarin de oudheid herleefde. Carpe diem Met de renaissance (= wedergeboorte) eindigden de middeleeuwen (rond 1500) en begint de vroegmoderne tijd. Deze grens was niet scherp. De renaissance was in de 15e eeuw al begonnen in Italiaanse steden. Dit kwam door economische en politieke ontwikkelingen. De Italiaanse stadstaten maakten zich van de Duitse keizer en de paus los, terwijl in andere delen van Europa nationale staten ontstonden. Economisch ging het voor de wind. Er werd volop handel gedreven met het Midden-Oosten en rijke steden in Vlaanderen. In de Italiaanse steden ontstond een machtige bovenlaag van handelaren en bankiers. Ze bouwden riante huizen en villa s en lieten de beste kunstenaars voor zich werken om hun rijkdom te tonen. Er was meer oog voor de goede en mooie kanten van het leven. Het levensmotto veranderde van memento mori (gedenk te sterven) in carpe diem (pluk de dag). Er ontstond belangstelling voor het klassieke erfgoed (=wat is geërfd van eerdere generaties). De universele mens Humanistische (=geleerden die studie deden naar klassieke filosofie, literatuur en kunst) geleerden speelden een belangrijke rol bij de herontdekking van de klassieke oudheid. Monniken hadden in de middeleeuwen klassieke teksten vertaald. Zij deden dat volledig in dienst van het christendom. Humanisten deden dit los van het christendom. Ze ontdekten dat er veel fouten in de gekopieerde teksten zaten en probeerden ze in originele staat te herstellen. Ook werden deze van commentaar voorzien. In 1453 kreeg het humanisme een extra impuls door de verovering van Constantinopel door de Turken. De geleerden uit die stad vluchtten naar Italië en namen veel oorspronkelijke Griekse manuscripten en kennis van de Griekse oudheid mee. Ook de gegoede burgerij ging zich met het humanisme bezig houden. Als ideale mens gold de universele mens (uomo universalis) die zich op de meest uiteenlopende terreinen had ontplooid. Door de uitvinding van de boekdrukkunst verspreidde het werk van de Italiaanse humanisten zich naar het noorden. Erasmus propageerde een christelijk humanisme. Volgens hem moest de studie van oude teksten er juist toe leiden dat het christendom werd verdiept en gezuiverd. Door natuurwetenschappelijk denken ontstond een wetenschappelijke revolutie in de 17e eeuw, die het Pagina 1 van 6

2 wereldbeeld grondig zou veranderen: niet de aarde, maar de zon zou het stilstaande middelpunt zijn. Beeldhouwers, architecten en beeldende kunstenaars gingen het werk van de Grieken en Romeinen bestuderen. Beeldende kunstenaars probeerden alles zo realistisch mogelijk weer te geven. Ze schilderden niet meer alleen Bijbelse voorstellingen, maar ook portretten, landschappen en mythologische figuren. Desondanks bleef de kerk wel een rijke en belangrijke opdrachtgever en de Bijbel bleef een grote inspiratiebron. Maar de anoniem middeleeuwse meesterschilder maakte plaats voor de zelfbewuste kunstenaar die zijn kunstwerk signeerde. Michelangelo ( ) In 1506 verliet Michelangelo woedend Rome, omdat de paus hem niet wilde ontvangen. Toen de Paus dat een half jaar later alsnog deed, vroeg hij waarom Michelangelo was vertrokken. Deze zij dat hij niet uit wrok maar uit verachting was vertrokken. Dit zegt wat over de status van hem als kunstenaar. Hij kreeg veel opdrachtgevers. In 1508 huurde de paus hem in voor een opdracht die misschien wel de moeilijkste ooit zou zijn: de beschildering van het plafond van de Sixtijnse kapel. Viereneenhalf jaar deed hij hierover. Dit kunstwerk is misschien wel het hoogtepunt van de renaissancistische schilderkunst. 5.2 De Europese expansie In 1493 verdeelde Paus Alexander VI De wereld in tweeën. Door de Atlantische Oceaan trok hij een denkbeeldige lijn. Alles ten westen daarvan was van Spanje, alles ten oosten daarvan van Portugal. Portugese pioniers In 1493 was een groot deel van de aarde onbekend voor Europeanen. Het Midden-Oosten was bekenden van Afrika waren de noordkust en een stukje van de westkust in kaart gebracht. Verder hadden ze van Azië en Afrika maar een flauwe voorstelling. Amerika was wel net ontdekt. Van Australië hadden ze helemaal geen idee. Wel gingen over de onbekende gebieden fantastische verhalen de ronde. Exotische producten uit het verre oosten waren in de middeleeuwen al wel verkrijgbaar in Europa. Maar de handel was stevig in handen van de Arabieren. De prijzen konden door de vele tussenhandelaren hoog oplopen. Vooral specerijen waren erg geliefd. Omdat er goud mee was te verdienen gingen de Europese handelaren zelf de Indische specerijen halen. Ze gingen via de zee, omdat de Arabieren en Turken de weg over land blokkeerden. De Portugezen waren hiervan de eersten. De zoon van de Portugese koning, Hendrik de Zeevaarder, financierde in de 15e eeuw zeereizen langs de Afrikaanse westkust. Hij stichtte een school voor de zeevaarders, waar les werd gegeven in navigatie, astronomie en kaartlezen. De Portugezen durfden steeds zuidelijker te gaan en in 1488 rondde Barholomeo Diaz Kaap de Goede Hoop. Aan de westkust van Afrika stichtten de Portugezen handelsposten waar ze textiel en ijzerwaren ruilden tegen slaven en goud. In 1493 vond Columbus Indië door naar het westen te varen. Hij had niet door dat hij een nieuw continent ontdekt had. Pas in 1507, een jaar naar Columbus dood, lanceerde Amerigo Vespucci het idee dat tussen Europa en Azië een ander onbekend continent lag. Dit werd continent werd naar Vespucci genoemd: Amerika. Spaanse veroveraars In 1498 bereikten de Portugezen als eerst Europeanen over zee Indië. Vasco da Gama stak met vier schepen de Indische Oceaan over. In 1510 ontdekten ze in de Indonesische archipel de Molukken, de geheimzinnige eilanden met de gouden vruchten. Daar groeiden de gewilde fijne specerijen. De Portugezen stichtten versterkte handelsposten aan de Aziatische kusten en dreven in het verre oosten handel met Chinezen en Japanners. Hernando Cortés veroverde in 1519 het rijk van de Azteken in Mexico. Francisco Pizarro nam in 1530 het Incarijk in Peru in bezit. Bevangen door goudkoorts en overtuigt dat Pagina 2 van 6

3 God hun optreden tegen de heidenen steunde, traden de Spanjaarden wreed op. Ze vernietigde de indiaanse samenlevingen en dwongen de bevolking voor zich te werken. De Azteken en Inca s stieren binnen een eeuw grotendeels uit, omdat ze niet waren bestand tegen ziekten als pokken en mazelen. Engelsen, Fransen en Nederlanders moesten alternatieve zeeroutes zoeken omdat de Portugezen en Spanjaarden geen concurrenten wilden op hun zeeroutes. Jacob van Heemskerck en Willem Barentz probeerden via het noordoosten naar Azië te varen, maar stranden in het poolijs van Nova Zembla. Ook bereikten rond die zelfde tijd de baai van Bantam op Java, omdat zij de route om de zuid voeren. Christoffel Columbus ( ) Columbus kreeg geld van het Spaanse koningspaar Isabella en Ferdinand omdat hij dreigde anders bij de Fransen en de Britten langs te gaan. Toen hij in oktober 1492 land in zicht kreeg, dacht hij bij Indië te zijn gekomen. Maar het land voldeed helemaal niet aan zijn beschrijvingen. Hij noemde de bewoners indianen. Hij was in werkelijkheid in het Caribisch gebied aangekomen. Terug in Spanje zei hij dat zijn missie geslaagd was en dat bleef hij volhouden tot zijn dood in De kerkhervorming Erasmus was een wegbereider van de godsdienstige revolutie die Luther ontkende. Een nieuwe vertaling Met zijn kennis van het Grieks bestudeerde Erasmus de originele Griekse bronnen van het Nieuwe Testament. Hij vond in de Latijnse vertaling daarvan allemaal fouten. In 1516 maakte hij een nieuwe vertaling. In zijn boek Lof der Zotheid bespotte hij de onwetendheid, het bijgeloof en de aandacht voor uiterlijkheden binnen de kerk, die het zuivere geloof hadden overwoekerd. Volgens Erasmus was het ware christendom door kritische Bijbelstudie te ontdekken. Hiermee ondergroef hij het gezag van de kerk die leerde dat alleen de paus en priester de geloofswaarheden konden bepalen. Hij werd zo een belangrijke wegbereider van de reformatie of kerkhervorming, die tot een breuk in de kerk leidde. Erasmus brak niet met de katholieke kerk, want hij wilde geen scheuring van het christendom en vond kerkhervormers als Luther te fanatiek en intolerant. Luther Er was veel corruptie in de kerk, waar velen zich in de middeleeuwen al aan ergerden. In de middeleeuwen kon de kerk alle bewegingen die zich tegen haar keerden als ketterij vernietigen. Met de hervormingsbeweging die in 1517 begon met het optreden van Maarten Luther, lukte dit niet. Door zijn reformatie scheurde het christendom in West-Europa in twee vijandige groepen: de protestanten die met de kerk van Rome hadden gebroken en de (rooms-)katholieken die trouw bleven aan de paus. Op 31 oktober 1517 timmerde Luther een pamflet met 95 stellingen op de slotkerk in Wittenberg. Hij had voornamelijk kritiek op de aflaathandel. Wie goede werken deed, bepaalde gebeden opzei of een pelgrimstocht maakte, kom een aflaat krijgen. Daarmee werd zijn plicht om te boeten geheel of gedeeltelijk kwijtgescholden. Op den duur ging de kerk deze aflaatbrieven tegen betaling verstrekken, zonder dat de gelovige berouw hoefde te tonen. Met de opbrengsten financierde de kerk de bouw van de Sint Pieterskerk in Rome. Luther wilde met de 95 stellingen een discussie over hervorming binnen de kerk op gang brengen. De Paus begon echter een proces tegen hem. Dat spoorde Luther aan om zijn ideeën verder uit te werken. Hij wees de goed werken en de verering van heiligen en relikwieën af. Volgens hem kon de gelovige alleen door Bijbelstudie en bidden in contact met God komen. Hiermee taste Luther direct het gezag van de kerk aan. In 1520 stuurde de paus Luther een dreigement naar, dat als hij zijn ideeën niet herriep, hij hem in de ban zou doen. Maar Luther luisterde niet en werd uit de kerk gestoten. In een Pagina 3 van 6

4 vergadering met belangrijke Duitse vorsten probeerde Karel V Luther nog één keer over te halen om zijn woorden te herroepen. Dit lukte hem niet. Toen werd hij vogelvrij verklaard, alleen de vorst van de Saksen bood hem bescherming aan. Op zijn burcht vertaalde bij de Bijbel in het Duits. In 1525 trouwde hij met een non. Het Duitse rijk raakte verscheurd door jarenlange godsdienstoorlogen. Pas in 1555 sloten de partijen de Godsdienstvrede van Ausburg: elke vorst mocht de godsdienst in zijn eigen gebied bepalen. Calvijn Na Luther kwamen er meer hervormers. Een belangrijke was Johannes Calvijn. Deze was tot een humanistische geleerde opgeleid door Erasmus, waardoor hij de Bijbel in het Hebreeuw en Grieks las. Hij was nog radicaler dan Luther. Zelfs het orgelspel, het branden van kaarsen in de kerk en het luiden van klokken waren bedenkelijk. Nog meer dan Luther stelde hij vast dat de mens van nature zondig en slecht is. Terwijl Luther leerde dat het geloof genade kon brengen, geloofde Calvijn dat vanaf het begin der tijden was voorbestemd wie verdoemd waren tot de hel, en wie uitverkoren waren voor het koninkrijk Gods. De uitverkiezing werd zichtbaar in een vroom leven. Het gelovige leven werd gekenmerkt door gebed, Bijbelstudie, kerkgang, hard werken, soberheid en zelfbeheersing. Maar wie weigerde te genieten, wees volgens Calvijn Gods goedheid af. Het genot moest echter wel gematigd zijn. Sommigen gingen nog wel veel verder dan Calvijn. Nog een verschil tussen Luther en Calvijn was dat Luther zich tot de Duitse vorsten richtte, en vond dat zij in hun eigen gebied het geloof mochten regelen, terwijl Calvijn vond dat geen vorst of overheid iets over de kerk te zeggen mocht hebben. Volgens Calvijn mocht het volk in opstand komen tegen een overheid die niet naar Gods wetten handelde. In de kerk van Calvijn kozen de gelovigen uit hun midden ouderlingen die de gemeente bestuurden. Ze wezen ook predikanten aan. In 1541 organiseerde Calvijn zijn kerk in Genève. Het Calvinisme verspreidde zich snel over West-, Noord- en Midden-Europa. In Nederland moesten Calvijns geschriften in het geheim verspreid worden, omdat het protestantisme daar krachtig onderdrukt werd. In 1566 kwam het bovengronds. Boekdrukkunst Rond 1450 vond Johannes Gutenberg de boekdrukkunst uit. Het eerste document dat werd gedrukt was een aflaat; het eerste boek de Bijbel. Nu hoefde niet meer alles handmatig gekopieerd te worden. Na 1450 konden boeken in hoge oplages en tegen een lagere prijs worden uitgegeven. Hierdoor werden ideeën en kennis sneller en massaler verspreid. Ook Luthers 95 stellingen werden snel verspreid: ze waren binnen een maand in heel Europa bekend. Ook leidde de boekdrukkunst tot censuur. De kerk stelde een lijst van verboden boeken op. 5.4 De Nederlandse opstand In augustus 1559 ontmoette Filips II voor het laatst Willem van Oranje, omdat hij naar Spanje vertrok om zich te laten huldigen als koning. Filips keerde nooit meer terug. Onder leiding van Oranje brak er een opstand uit. De macht van de gewesten In 1515 had Karel V het bestuur van de Nederlanden op zich genomen. De Nederlanden waren niet een eenheid, hoewel ze onder één landsheer vielen. Alle gewesten hadden hun eigen gewoontes en rechtsregels. Binnen de gewesten hadden de steden grote zelfstandigheid. Ook zij bezaten veel rechten, privileges/vrijheden genoemd. Edelen waren op het platteland de baas. De vorst had in elk gewest een stadhouder: een hoge edelman die hem vertegenwoordigde. Als de vorst geld nodig had, moest hij de Staten daarom vragen. De Staten-Generaal werd slechts bij hoge uitzondering bijeen geroepen. Vanuit zijn hof in Brussel kreeg Karel steeds meer te zeggen in de gewesten. Doordat hij juristen van burgerlijke Pagina 4 van 6

5 komaf in zijn adviesraden aanstelde, beperkte hij de zelfstandigheid. Ook door de godsdienstpolitiek van Karel kreeg hij meer greep op de gewesten. Karel zag het als zijn taak het katholieke geloof te beschermen. In 1522 richtte hij in de Nederlanden een eigen inquisitie op, om het protestantisme tegen te gaan. Er werden onder hem meer dan 200 Nederlanders om hun geloof op de brandstapel gebracht. Onvrede Filips II wilde net als zijn vader het bestuur centraliseren en de ketterij bestrijden. Filips kreeg echter geen steun. Toen hij de Nederlanden verliet, stelde hij zijn halfzuster Margaretha aan als landvoogdes. Zij moest in zijn plaats de Nederlanden besturen. Zij kreeg direct problemen met de hoge adel, die zich verzette tegen haar hoogst adviseur, een buitenlandse kardinaal door wie de hoge heren zich buiten spel gezet voelden. Ook tegen haar kerkelijke reorganisatie kantten ze zich. Lagere edelen en steden hadden grote moeite met de centralisatie, want die tastte hun privileges aan. De inquisitie werkte op volle toeren. Deze geloofsvervolging wekte ergernis bij stadsbestuurders en edelen, hoewel de meesten katholiek waren. Het hoge adellijke verzet werd geleid door Willem van Oranje. Toen hij in 1564 pleitte voor godsdienstvrijheid, gaf Filips bevel nog harder op te treden. In 1566 vroegen tweehonderd edelen aan de landvoogdes om afschaffing van de inquisitie. Ze beloofde de kettervervolging te matigen. In 1566 durfden de calvinisten hagenpreken (preken in de open lucht) te houden. Toen een predikant tekeer was gegaan tegen de beeldenverering, trok een menigte het plaatselijke klooster binnen en vernielde alles. In de week daarna kwam er een Beeldenstorm in de Nederlanden. De slag bij Heiligerlee Filips stuurde hierop woedend de hertog van Alva om orde op zaken te stellen. In augustus arriveerde de ijzeren hertog met een groot leger Een speciale rechtbank velde duizend vonnissen. De hoge edelen Egmond en Hoorne werden wegens hoog verraad veroordeeld: ze hadden niet hard genoeg opgetreden tegen de Beeldenstorm. Duizenden vluchtten, onder wie Willem van Oranje. In Duitsland begon hij een invasieleger te vormen. In 1568 wonnen zijn broers bij Heiligerlee een eerste veldslag. Alva werd steeds meer gehaat. Dit ook omdat hij nieuwe belastingen oplegde. De lage edelen noemden zich geuzen. Ze aanvaarden Oranjes leiding. Deze zag echter weinig in hen. Ze verasten hem dan ook toen ze op 1 april 1572 waren gedwongen door een storm vanaf de Noordzee de Maas op te varen en Den Briel innamen. Bijna alles Hollandse en Zeeuwse steden liepen toen over naar de Opstand. Alva nam gruwelijk wraak in de stadjes die hij heroverde. Steden zoals Alkmaar en Leiden hielden ondanks een maandenlange belegering stand. De Spaanse troepen werden uiteindelijk verdreven doordat de opstandelingen de dijken door staken en het land onder water zetten. In 1576 sloegen de Spaanse soldaten ook nog eens aan het muiten, want ze hadden al maanden geen soldij meer gekregen. Moorden en plunderend trokken ze door de zuidelijke gewesten, die daarop vrede sloten in Gent met het opstandige Holland en Zeeland. Ze eisten het vertrek van de Spaanse troepen. De nieuwe landvoogd, de hertog van Parma, wist met enkele zuidelijke gewesten een verbond te sluiten tegen de opstand. Daarop sloten andere gewesten onder leiding van Oranje de Unie van Utrecht. Dit werd de kern van een nieuwe staat. De opstandelingen verboden bijna overal waar ze kwamen het katholicisme. In 1580 verklaarde Filips Oranje vogelvrij, waarna de gewesten van de Unie van Utrecht Filips afzwoeren als landsheer. Vanaf 1581 veroverde Parma in Vlaanderen en Brabant de ene na de andere stad. Hier waren ook veel opstandelingen. Toen in 1584 Willem van Oranje werd vermoord door een katholieke fanaticus, en Parma in 1585 Antwerpen innam, kwam de opstand in een crisis. Maar juist toen kreeg Parma een invasie in Engeland voor te bereiden. Doordat de enorme oorlogsvloot, de onoverwinnelijke Armada, in 1588 ten onder ging was de opstand Pagina 5 van 6

6 gered. De opstandige gewesten besloten geen nieuwe landsheer meer te zoeken. Ze gingen verder als Republiek der Verenigde Nederlanden (of Republiek). Onder de zoon van Willem van Oranje, Maurits, kreeg de Republiek na 1588 het hele noorden in handen. Kenau en het beleg van Haarlem Op 18 december 1572 begon Don Frederik het beleg van Haarlem. Dit in opdracht van Alva. De stad verdedigde zich met man en macht. Onder hen was de weduwe Kenau Simonsdochter Hasselaar. Ze stond bekend als een eigenzinnige harde vrouw. Ze bezat een scheepswerf. Over deze vrouw deden later fantastische verhalen de ronde. Ze zou aan het hoofd hebben gestaan van een leger van driehonderd vrouwen en eigenhandig het hoofd van de romp van een Spanjaard hebben geslagen. Haar naam is nu een synoniem voor manwijf. Haarlem hield zeven maanden stand tegen de Spaanse overmacht, maar moest zich daarom overgeven wegens groot voedselgebrek. Pagina 6 van 6