Waarom eliminativisme mij meer aanspreekt dan epifenomenalisme of funktionalisme

Transcriptie

1 Waarom eliminativisme mij meer aanspreekt dan epifenomenalisme of funktionalisme Ulrich Grün 1 Inleiding De mens ervaart, door introspektie, het bestaan van iets wat je geest kunt noemen. De vraag nu is, of de geest een deel van de hersenen is, iets losstaands, een bijprodukt, of een illusie? Waaruit bestaat ons bewustzijn en zou een robot met een computerbrein over kunstmatige intelligentie en bewustzijn kunnen beschikken? De meeste mensen geloven dat naast de hersenen een niet-fysieke geest bestaat, die de eigenlijke persoonlijkheid vormt. Dit geloof wordt binnen de filosofie van de geest ook wel dualisme genoemd. Het volgt uit onze dagelijkse ervaringen. Wij ervaren een verschil tussen mijn lichaam en mijn geest. Het volgt ook uit traditie: in religies en kulturen zit het geloof verankerd, dat een niet-fysieke geest bestaat. Deze kontext heeft invloed op wat mensen geloven. Het lijkt ook erg aannemelijk: een neuroloog (of eigenlijk een ieder die naar de hersenen kijkt) ziet alleen een orgaan; er zit niemand in. Ondertussen is de ervaring door introspektie een geheel andere: geen neurologische schakelingen met chemische overdracht tussen neuronen, maar wel gevoel, verlangen, wil en bewuste intelligentie.[1] In de hedendaagse wijsbegeerte gaat men uit van het materialisme (monisme), wat inhoudt dat alleen fysieke processen invloed op de werkelijkheid kunnen hebben. Dit betekent dat de geest alleen dan een kausale invloed uit kan oefenen, wanneer de geest tot hersenprocessen gereduceerd kan worden.[1] In deze essay wordt de vraag naar de ware aard van mentale processen beantwoord, uitgaande van drie stromingen binnen het lichaam-geest debat, te weten: epifenomenalisme, funktionalisme en eliminativisme. Naast deze drie stromingen bestaan nog meer, maar binnen de kontext van deze essay zullen die niet behandeld worden. Centraal staat in dit essay de vraag wat de ware aard van mentale processen is, en welke van deze drie stromingen mijns inziens de beste verklaring geeft van mijn introspektieve waarneming van de geest. De opbouw is de volgende: de lichaam-geest-vraag wordt belicht vanuit de drie stromingen. Elke stroming wordt kort uitgelegd, waarna de sterke 1

2 en de zwakke kanten ter sprake zullen komen. Tot slot zal ik in de konklusie weergeven waarom ik vindt dat het eliminativisme als enige een logisch antwoord geeft op de vraag naar de ware aard van mentale toestanden. 2 Eliminativisme, epifenomenalisme en funktionalisme 2.1 Epifenomenalisme Volgens sommige wijsgerigen kan niet de gehele geest gelijkgesteld worden aan hersenprocessen. De aspekten van de geest die niet gereduceerd kunnen worden en geen invloed uit kunnen oefenen, worden wel epifenomenen genoemd (Grieks voor bijverschijnselen).[2] Het fysieke brein heeft niet-fysieke eigenschappen, deze eigenschappen kunnen niet gereduceerd worden tot de bekende fysika (zoals kerndeeltjes, elektronen en fotonen). Geest [de mentale processen] ontstaat wanneer het groeiende brein een zekere mate van komplexheid doormaakt. Mentale fenomenen ontstaan door hersenaktiviteiten (soort bij-effekten), maar hebben geen effekt op de hersenen. Akties worden dus niet bepaald door mentale toestanden (ergo: verlangens zetten niet aan tot aktie). Dat het wel zo lijkt komt door illusie. Argument hiervoor is, dat een neuroloog in hersenen enkel komplexe, fysieke strukturen, ziet, maar zijn eigen geest (verlangen, geloof, ervaringen) ervaart door introspektie.[1] Argumenten tegen het epifenomenalisme 1. Een argument is wat ik zelf het eenrichtingskausaliteitsargument zou willen noemen. De epifenomenale geest is zogezegd ontstaan vanuit hersenaktiviteit maar heeft geen invloed op de hersenen. Deze eenrichtingskausaliteit van hersenprocessen naar geest, maar niet terug, impliceert dat een epifenomenale geest [zo die al bestaat] niet waargenomen kan worden. Om waargenomen te kunnen worden, moet iets (dus ook de geest) invloed uitoefenen op het fysieke brein.[3] Wanneer wij de geest denken waar te nemen, kan dit geen epifenomenale geest zijn. Om een voorbeeld te geven: wanneer het gevoel van psychologische (vitale) depressie een epifenomenaal bijverschijnsel is van door omstandigheden andersverlopende hersenprocessen, dan zou ik hier niet fysiek op kunnen reageren. Dat ik dit mentale verschijnsel evenwel in woorden kan vatten (een fysieke gebeurtenis), houdt in dat depressie niet epifenomenaal kan zijn. 2. Een ander argument is, dat materialisme eenvoudiger is dan dualisme. Wanneer een bepaalde theorie eenvoudiger is dan een andere, 2

3 bij gelijkblijvende funktionaliteit, is de eenvoudigere theorie te prefereren ( Ockhams scheermes ). Een epifenomenale geest (dualisme in het algemeen) voegt volgens de materialisten niets toe wat het bestaan van het dualisme rechtvaardigt.[1] 2.2 Funktionalisme Op dit moment is het funktionalisme een van de belangrijkste stromingen in het lichaam-geest debat. Het baseert zich mede op de vooruitgangen die geboekt zijn op het gebied van kunstmatige intelligentie en computertechnologie, waarmee het een vergelijking ziet met onze eigen geest. Om een computeranalogie te gebruiken: wanneer onze hersenen de hardware zijn, zo is de geest het beste te vergelijken met de software [4]. Mentale toestanden zijn in essentie toestanden die een funktie hebben. Het funktionalisme gaat uit van een set aan kausale relaties die bepaald worden door: 1. Omgevingsfaktoren op het lichaam; 2. Relatie tussen geestelijke toestanden; 3. Lichaamlijke reaktie. Als voorbeeld eten van voedsel: ad 1. Fysieke noodzaak om tekorten aan te vullen; ad 2. Gevoel van honger, aan eten denken/verlangen; ad 3. Vergaren en eten van voedsel. Aanmaak van stoffen ter vertering van voedsel. De mentale toestanden zijn onontbeerlijk in het funktionalisme, omdat bijna elke mentale toestand in kausaal verband staat met verscheidene andere mentale toestanden. Bijv.: het is het bewustworden van honger dat ons besluit hier werk van te maken. Dit besluit heeft verdere konsequenties (wil ik Pizza eten, of heb ik behoefte aan iets anders... ). Uiteindelijk heeft dit dan gevolgen voor de uiteindelijke lichaamlijke reaktie.[1] Het funktionalisme gaat er van uit, dat niet alleen mensen een geest hoeven te hebben. Neem een buitenaards wezen dat op puur lichaamlijk vlak van ons verschilt (bijv. Silicium in plaats van koolstof als elementaire bouwsteen). Wanneer dit wezen funktioneel gelijk aan ons is, dan zal het ook zijn tekorten bij moeten vullen via het eten van voedsel. Voor zo n wezen zijn voedsel op kan eten, zal het eerst bewust moeten worden dat het weer tijd wordt om te eten. Het zal dus een gevoel/mentale toestand van honger (moeten) kennen. Ookal is die toestand, bezien in het licht van de fysieke kant, een andere dan van ons, vanuit een puur funktionele zicht zal deze toestand desondanks gelijk zijn aan onze mentale toestand van honger. Dit zou ook voor andere toestanden kunnen gelden (bijv. angst, om te voorkomen dat het buitenaardse wezen te veel gevaar loopt). Wat volgens het funktionalisme belangrijk is voor het hebben van geest, is niet de materie 3

4 waarvan een wezen gemaakt is, maar de struktuur van interne aktiviteiten, veroorzaakt door die materie.[1] Argumenten tegen het funktionalisme: 1. Afwezigheid van Qualia: Innerlijke ervaringen van onze mentale toestanden (Qualia) worden terzijde gelegd [wat een buitenaards wezen precies voelt bij honger is niet te achterhalen, alleen zijn verwante eigenschappen met mensen, de funkties ervan, worden het kenmerk]. De beleving is echter een essentiële eigenschap van onze mentale toestanden. Zo kan pijn als ondragelijk maar ook als prettig ervaren worden. Voor de wijze hoe een wezen vervolgens reageert, zijn die Qualia dus van wezenlijk belang. Een ander voorbeeld is die van een robot met een reuzencomputer wiens rekenkracht afkomstig is van de hersenen van alle inwoners van China. Dit superbrein is in staat om de robot dezelfde funkties uit te laten voeren als wij individuele mensen kunnen. Volgens het funktionalisme heeft het dan ook mentale toestanden. Echter, de intrinsieke ervaringen (van pijn, verlangen) zullen geheel anders zijn dan de onze.[1] 2. Natuur van de zintuiglijke Qualia: Het funktionalisme houdt geen rekening met de mogelijkheid dat zintuigen andere informatie naar de hersenen sturen, zolang de reaktie op die informatie maar dezelfde blijft. Wanneer ik bijvoorbeeld de zintuiglijke ervaring van een groene hemel heb [ik heb geleerd dat die kleur blauw heet], terwijl jij de zintuiglijke ervaring van een -normale- blauwe lucht hebt [en wij onze innerlijke belevingen nu eenmaal niet met elkaar kunnen vergelijken], en wij dezelfde onderscheidende observaties doen, is het niet te achterhalen of ik de kleuren anders beleef dan jij. In dit voorbeeld zijn wij funktioneel isomorf (funktioneel identiek) aan elkaar. Volgens het funktionalisme hebben wij dan dezelfde geestelijke toestand.[1] 2.3 Eliminativisme Volgens het eliminativisme bestaat de geest niet, alleen hersenprocessen bestaan. Dat wij de geest toch waar lijken te kunnen nemen is een illusie. Eliminatie van ons denken over de geest zal noodzakelijk worden gemaakt door een ontwikkelde neurologie.[1] Het eliminativistische materialisme kan bij haar motivatie voor eliminatie putten uit de lessen die de geschiedenis kunnen leren. Zo dachten in de achtiende en negentiende eeuw geleerden dat warmte een speciaal soort materie (kalorie) was, die opgenomen kan worden in lichamen zoals ook water opgenomen kan worden door een spons. Deze warmte-materie kon van het ene lichaam naar een ander vloeien. De warmte-materie is nooit gevonden. In plaats daarvan is de gedachte aan een dergelijke materie geëlimineerd, 4

5 omdat nu algemeen bekend is dat de bewegingsenergie van atomen, waaruit een lichaam bestaat, voor de warmte verantwoordelijk is. Een ander voorbeeld is het verbrandingsproces. Vroeger wist men dat bij het verbranden een geestachtige substantie (flogiston genaamd) vrijkomt. Was dat flogiston eenmaal verdwenen, restte van de ontzielde overblijfselen enkel as of roest. Met de wetenschappelijke kennis die wij nu hebben [verbranding is een chemische reaktie van een brandstof met zuurstof waarbij warmte vrijkomt], kon de flogiston-theorie niet meer bestaan; zij werd geëlimineerd.[1] Onze koncepten van de geest (geloof, verlangen, ervaring, angst, pijn, vreugde, etc.) wachten volgens het eliminativisme eenzelfde lot, wanneer de neurologie voldoende ver gevorderd is. De verklaringen voor gedrag zullen gevonden kunnen worden in neurologische toestanden, die een veel betere verklaring kunnen geven, dan onze huidige theoriën. Naast de grote fouten uit het verleden, is een ander argument vóór eliminativisme, dat in onze koncepten van de geest in de laatste 2000 jaar weinig tot geen vorderingen gemaakt zijn, die de werking van de geest en het gedrag van individuen kunnen verklaren. Zo weten wij bijvoorbeeld nog steeds niet waar slaap voor nodig is. Dat dit niet alleen de rust dient, bewijst dat iemand die de gehele dag enkel rust, toch slaap nodig heeft. Ook weten wij nog steeds niet hoe leren ons doet ontwikkelen van zuigeling tot kundige volwassene. Het zelfde geldt voor de basis achter intelligentie, de werking van het geheugen en het zijn van geestelijke ziekten.[1] De geest is niet te reduceren tot bepaalde hersenprocessen. Afhankelijk van de kontext spelen de hersenprocessen zich af op verschillende plaatsen in variërende konfiguraties. Hierdoor beschikken wij over een groot associatievermogen, waardoor we dingen op verschillende manier kunnen beleven.[5] Onze huidige koncepten van de geest zullen niet te reduceren zijn tot hersenprocessen, iets wat zowel het epifenomenalisme als ook het funktionalisme wel denken.[1] Volgens mij zijn de hersenen niet ontworpen om zichzelf te zien. Hier wordt immers geen enkel doel mee gediend, omdat het gaat om overleven en het anderszins aanpassen aan de omgeving. Als voorbeeld: Waarom zou ik, wanneer ik naar een boom kijk, in plaats van die boom (ook) de hersenprocessen van dat moment (welke neurale gebieden aktief zijn, welke neurotransmitters in gebruik, welke kausale verbanden bestaan tussen de verscheidene gebieden in de hersenen, etc.) waar moeten nemen? Het verschil tussen lichaam en geest komt mijns inziens goed tot uiting in vergelijking tussen computer en de GUI (graphical user interface): i.p.v. mikro-elektronische schakelingen nemen wij een virtuele bureaubladomgeving waar, met kleurtjes, in te drukken knopjes, tekstvelden en hele sterrenstelsels als achtergrondplaatjes. Ook hier is de hardware niet ontworpen om aan de gebruiker zichtbaar te zijn; het is immers niet haar uit te voeren funktie. We zien niet met onze ogen, maar met onze hersenen (ogen zijn evolutionair afkomstig uit de hersenen) Introspektie is dan feitelijk onmogelijk 5

6 omdat de geest niet bestaat. De geest is het virtuele beeld dat ons brein ons geeft Argumenten tegen het eliminativisme 1. Een belangrijk argument tegen het eliminativisme is het argument van introspektie. De geest bestaat omdat die direkt waarneembaar is via angst, pijn, vreugde, etc. De eliminativist verweert zich met het antwoord dat dit argument dezelfde fouten maakt als eerder gemaakt werd met de flogistontheorie of het behekst zijn door van de Satan. 2. Een ander argument is, dat geloof, verlangen, pijn, kennis, etc. geen betekenis kunnen hebben wanneer de geestelijke toestanden niet echt bestaan. Volgens het eliminativisme kan die betekenis wel degelijk bestaan, alleen moet de oorzaak ergens anders gezocht worden, namelijk in hersenprocessen.[1] 3 Konklusie Epifenomenalisme Epifenomenalisme kan volgens mij geen verklaring zijn voor het ervaren van de geest, omdat de epifenomenale geest een impotent bijverschijnsel is van hersenprocessen, zonder invloed op de hersenen en die dientengevolge niet waargenomen kunnen worden. Een tweede reden waarom ik het dualistische epifenomenalisme onwaarschijnlijk acht, is dat het komplexer is dan het monistische materialisme. Terwijl het epifenomenalisme niet veel toevoegt (de geest doet verder niets, hij zou ons hoogstens een indruk kunnen geven hoe het met onze hersenprocessen gesteld is), is om wille van eenvoud te kiezen voor het monisme. Funktionalisme Het funktionalisme gaat uit van de Qualia [wat feitelijk ervaren wordt] niet toe doet. Alleen de funktioneel verwante eigenschappen tellen. Het punt nu is, dat koncepten van de geest samenhangen met de feitelijke ervaringen ervan. Het ervaren van bijvoorbeeld pijn zorgt voor een al dan niet passende reaktie. Wat valt dan te denken van mentale toestanden als verdriet, verlangen en liefde, waarbij de funktie die het vervult volledig steunt op de Qualia? Verder houdt het funktionalisme geen rekening met de mogelijkheid dat bij verschillende mensen de zintuigen andere gegevens naar de hersenen zenden (of de hersenen ze anders ervaren), zolang de bron van waarneming en de reaktie erop dezelfde is. Ook in dit geval is het duidelijk dat het waargenomene anders ervaren wordt. Omdat het bestaan van de geest juist verondersteld wordt door de Qualia, die waargenomen kunnen worden door introspektie, kan een stroming die de Qualia negeert mijns inziens nooit met een goed antwoord komen met wat de geest inhoudt. 6

7 Eliminativisme Het eliminativisme gaat ervan uit dat de geest niet bestaat en dat het ervaren van de geest op een illusie berust. Geestelijke materie zal dan ook nooit gevonden worden. Het enige dat bestaat zijn de fysieke hersenprocessen. Volgens mij is dit zeer aannemelijk, omdat hersenen niet zichzelf kunnen waarnemen (behalve bij hoofdpijn, maar dat noemt niemand geestelijk, tenzij daar een gevoel van lusteloosheid bij komt, maar dat is dan weer geen waarneming aan de hersenen). Wanneer in de toekomst de neurologie steeds verder ontwikkeld wordt, zal steeds meer blijken dat de gedachte aan een non-fysieke geest het gevolg was van een gebrek aan wetenschappelijke informatie en een verkeerde interpretatie van wat op dat moment bekend was. Referenties [1] Paul M. Churchland. Matter and consciousness, revised edition. A Bradfort Book, [2] [3] Daniel C. Dennet. Consciousness explained. [4] will/online/churchland fun eli eval files/ v3 document.html. [5] Martin van der Laan. We denken vanuit ons lijf. Trouw, page 13 en 15, zaterdag 13 december