minimalistisch design

Transcriptie

1 minimalistisch design een onderzoek naar de omgang van de minimalistische vormgeving met het domestieke alledaagse aan de hand van de figuren Judd, Pawson en Van Severen

2 afbeelding kaft Yves Klein, IKB 79, afbeelding achterflap Lucio Fontana, Concetto Spaziale, 1962.

3 minimalistisch design een onderzoek naar de omgang van de minimalistische vormgeving met het domestieke alledaagse aan de hand van de figuren Judd, Pawson en Van Severen scriptie ingediend ter behaling van de academische graad burgerlijk ingenieur-architect aan de universiteit gent faculteit: ingenieurswetenschappen vakgroep: architectuur & stedenbouw schooljaar promotor: wouter davidts co-promotor: fredie floré auteur: marieke van damme

4 minimalistisch design inhoudstafel

5 p. 8 inleiding ethiek der eenvoud p. 14 hoofdstuk 1 minimalisme 1.1 een moeilijk te vatten stijl onduidelijkheid van het prille begin foutieve naamgeving semantisch probleem 1.2 een concept met diepe wortels het motief eenvoud verhouding tot het ander meubilair en het interieur 1.3 samenvatting p. 36 hoofdstuk 2 de lange weg naar de huiskamer p. 48 hoofdstuk 3 kind van de Minimal Art 3.1 oorsprong van een internationale stijl 3.2 artistiek kunstkritisch programma 3.3 het spanningsveld Art-Non Art 3.4 betekenis voor het minimalistisch design 5

6

7 p. 66 hoofdstuk 4 vergelijkende studie 4.1 drie minimalisten? 4.2 de confrontatie de ene minimalistische keuken is de andere niet de ene minimalistische kast is de andere niet de ene minimalistische zetel is de andere niet samenvatting p. 110 hoofdstuk 5 besluit p. 114 hoofdstuk 6 biografie - hoofdpersonen p. 118 hoofdstuk 7 bronnen

8 inleiding ethiek der eenvoud

9 De ethiek der eenvoud die hedendaagse vormgeving en design kleurt, is duidelijk een kind van de Minimal Art. Doordat ze kunst als een alledaagse ervaring wil presenteren, balanceert de Amerikaanse kunstbeweging uit de jaren 60 op de grens tussen Art & Non-art. De kunsthistoricus lement Clement Greenberg schrijft in 1967: Minimal works are readable as art, as almost anything is today including a door, a table or a blank sheet of paper. 1 Door de werken van Donald Judd of Robert Morris Good Design te omschrijven, voorspelde hij dat ze op een dag salonfähig zouden zijn. Vandaag is het zover: de hedendaagse vormgeving - de meubels van Maarten Van Severen, de zetels van Molteni&C, zelfs de verpakking van Marlboro Light en Apple - zijn alle te klasseren onder de term minimalistisch design. Maar hoe komt het dat het klassiek ogend en elegant design van de Italiaanse firma Molteni&C over eenzelfde kam geschoren wordt als de speelse en springerige ontwerpen van de Japanse Kuramata? En waarom krijgt Van Severens ergonomische, kleurrijke Vitrastoel hetzelfde label als Sachs harde, houten stoelen opgebouwd uit loodrechte, elementaire vlakken? Het minimalistisch design oogt strak, maar lijkt verder weinig gemeenschappelijk te hebben. Door die ongrijpbaarheid ontsnapt het aan de conventionele beoordelingscriteria. Verdieping van thema s en kritische stellinginnamen lijken niet te passen in de lichtvoetigheid van de hedendaagse designwereld. Het huidige designlandschap typeert zich door de afwezigheid van een [ ] 9

10 kritiek van het gebruiksvoorwerp en het interieur, 2 zegt Bart Verschaffel in het artikel Over vormgeving. Toch komt hier al een eerste belangrijke vraag naar boven waarvoor staat het begrip minimalisme in de vormgeving? De term verwijst letterlijk naar zijn precedent, de Minimal Art. De vormentaal lijkt de meest evidente overeenkomst. Een eenvoudige geometrie, gladde oppervlakken en een gedetailleerde afwerking zijn de visuele uitkomsten van beide disciplines. Je mag je echter niet blind staren op de simplistische gelijkenis. De formele eenvoud van de Specific Objects, waarop verschillende critici de kunst afrekenen, is slechts een klein onderdeel van het kunstkritische programma. Minimal Art is de eerste kunstbeweging die buiten de grenzen van het object treedt. De omgevende ruimte, het vloerpatroon, de temperatuur, de lichtinval, zelfs het stof, bepalen mee de perceptie van het kunstwerk. Het kunstwerk wordt door de minimalisten van zijn voetstuk en uit zijn kader gehaald. Het is een symbolisch statement: kunst hoeft geen ongenaakbaar object te zijn, maar kan een wereldlijk ding zijn. De Minimal Art zoekt zijn weg naar het alledaagse, de buitenwereld. Ze zet de museumdeur op een kier, maar blijft zelf binnen. Greenberg gaf reeds de voorzet; hij duwde de objecten figuurlijk de tentoonstellingsruimtes uit. De hedendaagse minimalistische disciplines vormgeving, architectuur, mode, etc. lijken deze artistieke aanzet in dagdagelijkse realiteit omgezet te hebben. Het minimalistisch designobject vindt in zijn domestieke omgeving een reële tegenspeler. De witte achtergrondscène van de kunst verandert plots in een levendig en bewegelijk klankbord. Maar hoe gaat het strakke designobject met het gegeven van het alledaagse om? Kan het zich wel aanpassen aan volgepropte ruimtes, aan ouderwetse kastjes, aan opgestapelde vuile borden? Of heeft het strakke 10

11 decors nodig? Aan de hand van Donald Judd, John Pawson en Maarten Van Severen wordt in deze thesis een antwoord gezocht op de centrale vraag: hoe goed verdraagt het minimalistisch meubel het alledaagse? Hoeveel ruimte en wat voor ruimte heeft een minimalistisch object nodig? Omdat de drie gekozen ontwerpers het label minimalisme in mindere of meerdere mate afwijzen, geef ik de lezer in het eerste hoofdstuk een duiding over de stijl. Het begrip heeft meestal een negatieve bijklank en zijn essentie is moeilijk te vatten. Een kleine toelichting over wat minimalisme inhoudt, is cruciaal voor de verdere uitwerking van deze thesis. Bertoni, de criticus waarop ik mij in dit eerste hoofdstuk richt, stelt de stijl als heel open en verdraagzaam voor. Toch heeft hij een strakke visie over het minimalistisch designobject: het meubel past volgens hem niet zomaar in een doorsnee-interieur. Het eist aandacht en heeft ademruimte nodig. Het meubel vindt volgens hem zijn optimale biotoop in de minimalistische architecturale omgeving. Het minimalistisch meubel lijkt een speciaal en zelfs elitair object. Maar is dit effectief zo? Vervolgens bied ik de lezer een historisch kader. De beweging die in de jaren 80 opkomt, past niet in de springerige mainstream. Opnieuw lijkt de bijzondere status van het minimalistisch object zichzelf in de weg te staan. Door de twijfelende meubelproducenten duurt het even voordat het meubel zijn weg vindt naar de huiskamer. Eenmaal daar beland, wordt het geconfronteerd met een volledig nieuwe setting, een levendig decor. Deze staat haaks op de witte tentoonstellingsruimte van het artistiek minimalistisch kunstobject. In het derde hoofdstuk zoom ik in op de Minimal Art en haar kunstkritische programma. De kunst, waarvan de formele abstractie de meest kenmerkende eigenschap is, hanteert die 11

12 vormentaal om in de eerste instantie andere aspecten bloot te leggen. Zo laat het kunstobject zich vooral lezen in termen van plaats, breekt het met het persoonlijke en het transcendente en zoekt het zijn betekenis in de ervaring. Twee verschillende disciplines met elkaar vergelijken is geen evidentie; beiden beantwoorden ze aan hun eigen inherente normen en wetten. Toch probeer ik in dit derde hoofdstuk te onderzoeken in hoeverre de conceptie van de Minimal Art overgedragen kan worden naar de designdiscipline. Aan de hand van drie case studies toets ik in het laatste hoofdstuk de theorie aan de praktijk. Een keuken, een kast en een zetel van Pawson, Judd en Van Severen worden tegenover elkaar gezet in een domestieke omgeving. Enerzijds illustreert de vergelijkende studie hoe breed minimalisme te interpreteren valt, welke aspecten door de drie vormgevers algemeen gerespecteerd worden en welke haaks op elkaar staan. Anderzijds wordt gekeken hoe de meubelen op de alledaagse realiteit van het wonen reageren. Is het minimalistisch meubel echt een lastig object dat speciale aandacht eist? 12

13 Eindnoten 1 C.. Greenberg, Recentness of Sculpture, 1967, in: Battcock (red.), Minimal art: a critical anthology, p B. Verschaffel, Over vormgeving, in: De Witte Raaf. 13

14 hoofdstuk 1 minimalisme it is not the detail of a particular style that matters, it s the sensibility behind it. John Pawson

15 Wat betekent het begrip minimalisme eigenlijk? Waar staat het voor in het hedendaagse design? Populistische, trendy lifestyle-magazines hanteren het begrip veelvuldig maar beperken zich meestal tot het signaleren van trends en nieuwe producten. In algemene overzichtswerken zoals de Dictionnaire international des arts appliqués et du design, The Design Encyclopedia of Design van de 20 e eeuw komt de term minimalisme zelfs niet voor. Professionele, gedegen artikelen, studies en boeken die de essentie van het minimalisme behandelen, zijn een zeldzaamheid. De term 1 minimalisme wordt in de jaren 60 voor het eerst gebruikt. De vroege werken van Amerikaanse kunstenaars zoals Donald Judd, Carl Andre en Sol Le Witt kenmerken zich door een doorgedreven abstractie. Met de tentoonstellingen Black, White and Gray en Primary Structures in het midden van de jaren 60 vestigt de Minimal Art zich als belangrijke kunstbeweging. Hun werken zijn simpel en minimaal. De naamgeving ligt dan ook voor de hand. Gedurende de laatste veertig jaar is de minimalistische attitude in diverse disciplines geïnfiltreerd. Ascetische werken uit architectuur, kunst of design die het overtollige radicaal schrappen en vormen tot hun essentie terugbrengen, worden alle in de categorie samengebracht. De hedendaagse betekenis heeft niet enkel betrekking op de plastische kunsten maar refereert 15

16 in het algemeen ook naar esthetische ideeën die eenvoud of vormelijke reductie omvatten. 1.1 een moeilijk te vatten stijl onduidelijkheid van het prille begin The term Minimalism has not always been used in a favourable sense [ ] and even today it may be the cause of some confusion and ambiguity. 2 Met deze woorden begint Juan Carlos Rego Minimalism: Design Source. De hedendaagse verwarring en ambiguïteit zijn geen recent probleem. Bij de Minimal Art was er al geen absolute inhoud, geen beginmanifest dat een samenhangende, duidelijke visie formuleert. 3 De definitie van de kunststroming is vanaf het begin onduidelijk geweest: gaat het over beeldhouwkunst of schilderkunst? Beide of geen van beide? Is het een enkele vorm of een modulaire rij? Zijn de werken helder polychroom, zoals Donald Judd pleit, of onbuigzaam Black, White, and Gray, zoals de gelijknamige tentoonstelling uit 1964 suggereert? Reflecteert het de coole gevoeligheid van een hele generatie van jongere artiesten (zoals Pop Art-artiest Andy Warhol, die zijn toevlucht neemt tot serieproducties en wiens harde design elke emotie mist?) Artiesten, curatoren en critici debatteren eindeloos en komen elk tot een eigen definitie. De kunstcriticus Barbara Rose omschrijft de nieuwe kunst als een sensibility made manifest in a variety of media. 4 Ook James Meyer 5 ziet de beweging eerder als een debat rond abstractie, dan als een stijl. Het theater van Robert Wilson, de muziek van Philip Glass en Michael Nyman, de literatuur van Raymond Carver, de danschoreografieën van 16

17 Willian Fursythe en Lucinda Childs, de ontwerpen van Giorgio Armani, Issey Miyake, Yohij Yamamoto en Calvin Klein zijn allen minimalistisch. Daarnaast duikt de term ook op in de architectuur, de cinema, de vormgeving en de grafische vormgeving. De aanvankelijke vaagheid wordt vandaag nog meer versterkt by the plurality of expressive phenomena that embrace this idea, the lack of any substantial links and evident dialogue between one sector and another, the different periods in which they were conceived and their extraordinary geographical spread. 6 Minimalisme is dus veeleer een strategie, een attitude. Zowel een meubelstuk van Donald Judd uit de jaren 70 als de metalen en glazen tafel uit de jaren 30 van Asnago en Vender zijn minimalistisch. In zijn boek Minimalist design stelt Bertoni dan ook dat de term has become such a widely used euphemism that it vulgarisation now prescinds from a verification of its precise legitimacy foutieve naamgeving Omdat de atypische kunstbeweging zichzelf nooit gedefinieerd heeft, ontstaat er een uitgebreid assortiment van benamingen. In een drang naar categorisatie klasseren de critici hun werk onder de aanvankelijk spottende naam Minimal Art. De kunstenaars die met de term geassocieerd worden, keren zich openlijk van dit label af. Vooral de reductie die onlosmakelijk met de stijl verbonden wordt, stuit kunstenaars en designers tegen de borst. Want zoals Sofia Cheviakoff schrijft, wil [ ] deze stijl de essentie van de dingen bereiken, en niet het niets. 8 Ook benamingen zoals Cool Art, Mini Art, Rejective Art en Imageless Pop 9 werpen dezelfde bezwaren op. Deze termen, stelt van Isacker, bewijzen het onbegrip tegenover de kunstbeweging. De letterlijke referentie aan het vormelijke aspect die de naamgeving suggereert, houdt namelijk het gevaar in van een zinloos a postpriori 17

18 esthetiseren van het minimalistisch object. 10 De nadruk komt enkel op de uiterlijke eenvoud, de vorm en de contouren te liggen. Ondermeer Fuchs, een liefhebber en dierbare vriend van Judd, probeert die foutieve betrachting wanhopig te ontkrachten. De kunstkritiek is een filosofisch debat geworden, waarvan de meeste deelnemers zelfs niet meer lijken te kijken, 11 schrijft hij. Zo wordt het artistieke programma niet ten volle beschouwd en kunnen de werken hun echte zijn niet blootgeven. Deze gereduceerde vormentaal beoogt eerst en vooral een ervaring, waarbij ervaren en reflectie centraal staan. De minimalistische kunstobjecten krijgen daarom in Fuchs teksten een uiterst nauwkeurige beschrijving. Elk ruimtelijk en conceptueel aspect afmetingen, lichtinval, overgangen, inplanting, zelfs de museumvloer en de witte tentoonstellingsmuren worden door de criticus beschreven. En dan nog schieten woorden tekort, want slechts vanuit de complete, lichamelijke ervaring kan een minimaal object naar behoren beoordeeld worden. De kunstenaar Sol Le Witt merkte ooit op dat niemand minimalisme heeft gedefinieerd of de grenzen ervan vastgesteld. Therefore I conclude that it is part of a secret language that art critics use when communicating with each other. 12 Carl Andre stelt in 1959: Minimal Art excludes what is not necessary. Twintig jaar later voegt hij daar aan toe: This is the only meaning that minimalism has for me. 13 Talrijke hedendaagse vormgevers schuwen eveneens het etiket minimalist. Maarten Van Severen and minimalism the two are inseparably linked. His strictly reduced forms refer to that radically abstract art of the early 1960s. Van Severen himself firmly rejects the label. Why? 14 vraagt Bucquoye zich in Forms of Flanders af. Volgens de ontwerper zelf heeft zijn oeuvre 18

19 met meer te maken dan alleen de eerste, zuiver visuele indruk. Zoals later duidelijk zal worden bestrijken zijn meubelen diverse facetten; zoals materiaal, functionaliteit en geur. Die hebben elk een afzonderlijk en een gemeenschappelijk leven. In die zin beschouwt de ontwerper zijn werk als maximalistisch. Ook de kunstenaar Richard Serra gebruikt dezelfde term wanneer hij over het werk van Donald Judd en de minimalistische kunstenaars in het algemeen spreekt. Maximalisme is volgens hem treffender, omdat met een minimum van materialen een maximaal bewustzijn van de toeschouwers verkregen wordt semantisch probleem De verschuiving van de begrippen minimalisme en minimaal in de loop van de 20 ste eeuw zorgden voor nog meer onduidelijkheid. De termen worden vandaag door en naast elkaar gebruikt, maar op ideologisch en esthetisch vlak verschillen ze enorm. In het interbellum staat het minimale synoniem voor de ideologie van de eenvoud: het minimale is zakelijk, functioneel, spaarzaam en gerationaliseerd, stellen Bart Verschaffel en Wouter Davidts, in de tekst Het concept van het minimale in de naoorlogse architectuur. Na de gruwel van de Eerste Wereldoorlog, is esthetiek om de esthetiek uit den boze. Die nieuwe visie heeft een belangrijk aandeel in het sociaal en maatschappelijk programma van de nieuwe zakelijkheid. Het regime van het minimale is dan ook het resultaat van economische spaarzaamheid en standaardisering van het productieproces. Het is echter meer dan alleen een sociaal en maatschappelijk ideaal. Ook op esthetische vlak manifesteert het zich: een object dat tot zijn functionele essentie is herleid, is meteen ook schoon. o 19

20 Tegenwoordig weegt de ethische factor in het minimale minder door. Het minimale is een stijl geworden, een esthetische strategie: het minimalisme. De soberheid van de zakelijkheid, is vervangen door een toestand van luxe en overvloed. De eenvoud staat chique. Minimalisme is tot de kunst van het weglaten omgevormd. De nieuwe visie is niet alleen luxueus, maar spitst zich toe op het niveau van het detail. Op een paradoxale manier schuilt in het minimalistische karakter [ ] een extreem verdichte detaillering, bijzonder gelaboreerde afwerking en luxueus materiaalgebruik. De esthetiek van het uitgepuurde is het resultaat van een bijzonder intensief en prijzig productieproces. 16 Deze uitspraak kan geëxtrapoleerd worden naar andere hedendaagse, minimalistische disciplines. Niet alleen minimalistische architectuur is paradoxaal, ook hedendaagse vormgeving, meubeldesign, mode behelzen deze dualiteit. Koolhaas slaat met zijn uitspraak minimum is maximum in drag de nagel op de kop: de eenvoud is een decoratief element geworden. In het werk van Pawson wordt dit duidelijk bewezen. Eenvoud heeft een morele dimensie, die altruïsme en spiritualiteit omvat, 17 beweert hij. Maar de ethiek waarover hij het heeft is geenszins sociaal geïnspireerd. Zijn vormgeving en architectuur typeren zich door dure materialen, kostelijke verwerkingsmethodes en prijzige detaillering. Visuele eenvoud met een prijskaartje. Ook Van Severen gaat niet vrijuit, ook zijn meubelen richten zich op de gegoede burger. 1.2 een concept met diepe wortels Door de naamgeving vormt de Minimal Art de directe voorloper van het minimalistisch design. De vormgevers uit de jaren 80 en 90 ontkennen 20

21 hun voorloper niet, maar de kunstbeweging als hun enige inspiratiebron bestempelen, zou een té eenzijdige these zijn. Verschillende fenomenen, gebaseerd op de idee van eenvoud en soberheid vormen een inspiratie en legitimatie voor het minimalisme. De moderne bewegingen en het modernisme, classicisme en neoclassicisme, het Westerse kloosterverleden en het oosterse ascetisme, de Internationale Stijl, de abstractietendens van de twintigste eeuw, specifieke onderdelen uit diverse culturen en individuen op verschillende niveaus en in verschillende mate hebben alle bijgedragen tot de vorming van een algemeen programma, dat eenvoud vooropstelt. In Minimum (1996), dat volgens Deyan Sudjic een manifest van het minimalisme is, schrijft Pawson: de idee eenvoud is een terugkerend ideaal, dat gedeeld wordt door vele culturen alle op zoek naar een levenswijze verlost van het dode gewicht van exces. [ ] Eenvoud heeft ongetwijfeld dimensies die verder gaan dan het puur esthetische: het kan gezien worden als de reflectie van een aangeboren, innerlijke kwaliteit, of als het vervolgen van het filosofische of letterlijke inzicht in concepten zoals harmonie, rede en eerlijkheid het motief eenvoud Eenvoud komt dus voort uit een kritiek op excessen en/of een nood aan essentie en eerlijkheid. Abstractie is doorheen de geschiedenis dan ook een terugkerend motief. Door de stijl als een conceptuele beweging te benaderen, zoals Meyer en Bertoni doen, krijgt ze een extraverte en tijdloze dimensie. Eenvoud is zowel de basis van vijftiende-eeuws Chinees porselein uit de Ming-dynastie als van het recentere Scandinavisch Good Design. 19 Het proces van de uiterlijke reductie manifesteert zich in diverse tijden, ruimtes en verschillende culturen. Door aan te tonen dat de stijl stevig 21

22 in het verleden verankerd is, legitimeert het minimalisme zichzelf. In Minimum bijvoorbeeld gebruikt Pawson een resem strakke beelden met een brede geografische en periodieke spreiding, om de lezer van de sterkte van simplicity te overtuigen. En hoewel Van Severens meubelen duidelijk van deze tijd zijn, stammen ook zij uit de kennis van generaties lange, praktische aanpassingen. Zijn vormgeving is geen mode, noch een trend. Ze is een historische synthese, schrijft de journalist Meplon. 20 In The Shaker world: art, life, belief plaatst de auteur John Kirk het design van the Shakers 21 in een grotere omkaderende, Amerikaanse vormgevingsattitude. De behoefte om met een minimum aan middelen de essentie te vatten, vertoont volgens hem parallellen met de Minimal Art. Naast de foto van een Shaker kast-deur-lade-wand-geheel wordt Judds Untitled uit 1981 geplaatst. Beide voorwerpen lijken een frivool spel van toevalligheden, repetitie en diversiteit. Toch is niks minder waar: de Shaker kast volgt uit een pragmatische houding die elke millimeter nuttig wil gebruiken, Untitled is een zoektocht naar precieze ruimtelijk verhoudingen. Het naast elkaar plaatsen is geen poging om de invloed van de Shakers op hedendaagse kunst te demonstreren, schrijft de auteur, noch is het de bedoeling om de gelijkenis van de simpele overeenkomst te vieren. What the Shakers and these contemporary artists have in common is a way of conceiving and organizing objects, and they share the knowledge that limited forms have a power to evoke an experience beyond the means employed. 22 Kirks redenering moet het echter opnemen tegen de sterke, visuele impact van de simpele overeenkomst. Het treffende beeldmateriaal illustreert namelijk de iconische kracht van de rechte lijn, eerder dan de Amerikaanse, praktische aanpak. 22

23 afbeelding 1 Shakermeubilair, Canterburry, New Hampshire,1837. afbeelding 2 Donald Judd, Untitled,

24 Toch bevestigt Kirk vanuit een geschiedkundig standpunt, onafhankelijk van het kunstkritische discours Bertoni s theorie. De Amerikaanse methode, die operatief pragmatisme en vormelijke eenvoud combineert, wordt ook door de Italiaanse criticus als argument aangebracht. Maar Bertoni trekt de gedachte echter over geografische grenzen. Fenomenen uit verschillende tijdperken en uit verschillende culturen vormen volgens hem de voorganger van het minimalisme. Tadao Ando bevestigt tijdens de voordracht The quiet revolution (2001) de impact van de Romaanse architectuur en het artistieke, Amerikaanse minimalisme op zijn eigen werk. Onder andere in de verfijnde interieurs van E.W. Godwin, het delicaat vormgegeven meubilair van C.R. Mackintosh 23, het Europese modernisme en de vormgeving van de Bauhaus zijn duidelijk sporen aanwezig van de oosterse, ascetische traditie. 24 Bruno Munari, AG Fronzoni en Enzo Mari zweren bij de fundamentele rol van het modernisme, terwijl de Scandinavische Good Design duidelijk herkenbaar is in het oeuvre van Hannes Wettstein en Jasper Morrison. Dit is slechts een kleine greep uit het gamma, verschillende gelijkaardige voorbeelden kunnen aangehaald worden. Minimalisme bouwt dus voort op verschillende invloeden, personen en culturen die om ethische, politieke, religieuze of esthetische redenen met de idee eenvoud flirten. Only the really new can be truly traditional. 25 Er kan natuurlijk opgemerkt worden dat elke stijl of beweging beïnvloed is door alles wat eraan vooraf gaat. In paragraaf zal echter aangetoond worden dat de minimalisten niet enkel hun inspiratie en legitimatie uit het verleden halen. Ze eren hun voorgangers door hun tijdloze ontwerpen in eigen werken op te nemen. Minimalisme opent zichzelf naar het verleden en verruimt daarmee nogmaals zijn grenzen. 24

25 Hoewel de sobere vormgeving doorheen de geschiedenis meermaals opduikt, krijgt de kunst van het weglaten slechts alzijdige herkenning in de Minimal Art. Zoals de naamgeving reeds doet vermoeden, heeft deze internationale stijl zoals Juan Carlos Rego het artistieke minimalisme noemt een veel directere invloed op de hedendaagse minimalistische vormgeving. De stroming wordt door voorgaande beschouwing weliswaar historisch onderbouwd verhouding tot het ander meubilair en het interieur Het minimalisme wortelt in een rijke geschiedenis. Minimalisme probeert het verleden niet wanhopig van zich af te schudden en tendeert geen nieuw tijdperk aan te vangen. Integendeel, de minimalist gebruikt de vormgeving van zijn voorgangers maar al te graag in zijn minimalistische interieurs. Zo wordt bijvoorbeeld Donald Judd door de criticus Barbara Bloemink als één van de eerste Amerikaanse verzamelaars van Europees design omschreven. Zijn ateliers en huizen zijn gevuld met praktische objecten, voornamelijk stoelen, van significante ontwerpers, zoals Gerrit Rietveld, Marcel Breuer, Ludwig Mies van der Rohe en Alvar Aalto. Deze objecten, zoals de case study zal tonen, vatten gewoon post naast zijn minimalistische vormgeving en tussen zijn kunstwerken. Ook Pawson neemt meubilair van o.a. Josef Hoffmann, AG Fronzoni en Mies van der Rohe in zijn architectuur op. De architect koestert echter vooral een voorliefde voor Hans Wegners bekendste stoel, de Y-chair 26 uit 1950, die in de meeste van zijn ontwerptekeningen en architecturale fotoreportages opduikt. Ik ben niet gek op meubelen. Maar de Y-chair is alles wat een stoel hebben moet: licht, sterk, elegant en hij heeft een mooie lijn die perfect past bij de architectuur, 27 aldus Pawson. Een ander vaak terugkomend meubel is Thonets meest klassieke stoel 28 uit Dit tijdloos object wordt vaak als een technisch perfect object gezien, dat zich 25

26 pretentieloos en los van elke modetrend presenteert. Architecten zoals AG Fronzoni, Campo Baeza en zelfs de futuristische Corbusier nemen het meubel graag in hun werken op. Het minimalistische meubel gedraagt zich dus tolerant tegenover zijn voorgangers. Zolang die vanuit eenzelfde eenvoud geconcipieerd worden, is er blijkbaar geen probleem. Maar de hedendaagse interieurs zijn volgepropt met overbodige objecten. Ze maken de ruimte onleesbaar. Het westerse interieur is overbevolkt en in de war, schrijft Bertoni. Het minimalistische object kan er niet in overleven. Het heeft ademruimte nodig. In de ontblote interieurs van de minimalistische woonarchitectuur komt het designobject het best tot zijn recht, stelt de criticus verder. Meestal bevindt zich daar slechts het hoogst noodzakelijke, de elementaire objecten van het leven: een bed, een stoel, een kast en een tafel. Door die vrijgemaakte leegte krijgen de objecten een verhoogde graad van aandacht, de belangstelling die ze verdienen. Hun positie kan bijgevolg niet langer aan het toeval overgelaten worden. Minimalistische meubels vragen om een duidelijke ruimtelijke plaatsing. Ze worden subarchitectuur binnen de architectuur, als een geschaalde versie van eenzelfde nood. Bertoni vergelijkt de minimalistische vormgeving dan ook graag met het onbewegelijk, houten meubilair dat in de abstracte geometrische interieurs uit de veertiende en vroege vijftiende eeuw opduikt. In the same way that minimalist architecture is deeply anchored to the ground, minimalist furniture also aspires to become immobile. 29 Het minimalistische meubel wordt in de juiste setting een onbewegelijk deel van zijn ruimer geheel. Letterlijk door in de muurvlakken op te gaan, figuurlijk door hun doordachte plaatsing. 26

27 afbeelding 1 Hans Wegner, Y-Chair, afbeelding 2 Michael Thonet, Chair 14,

28 Bertoni s beschrijving doet minimalistisch design als een speciaal en zelfs elitair meubel overkomen. De open benadering die hij ons voorschotelt, blijkt slechts op te gaan in de juiste settingen met de juiste antagonisten. Van der Laans meubilair en Pawsons uitgekiende sofa s, stoelen en zware houten tafels worden als voorbeeld aangehaald. Zelfs Van Severens Blue Bench en Arnout Vissers Red Cross zouden aan Bertoni s wetten gevolg geven. Deze stelling vraagt om onderzoek. Deze thesis gaat daarom op zoek naar de werking van het meubilair in een levendige huishoudelijke omgeving, haar programmatorisch operatieterrein. Hoe reageert het minimalistisch meubel wanneer het in contact komt met het alledaagse? Heeft Bertoni gelijk door te stellen dat een strak vormgegeven object niet naast een ouwelijk kastje of een verdwaald paar schoenen past? 1.3 samenvatting James Meyer en Franco Bertoni, twee autoriteiten op het vlak van minimalisme, zijn het er over eens: de term is nauwelijks gedefinieerd en doordat de verschillende volgelingen verscheidene media bespelen, weerstaan ze aan strikte vergelijking. Instead of a rigid minimalist monotheism, we could talk of a more tolerant syncretism [ ] and of an event that only united them a posteriori in ideal terms, stelt Bertoni in zijn boek Minimalist design. Slechts in enkele, geïsoleerde gevallen worden bruggen geslagen tussen de verschillende minimalistische disciplines. 30 Deze zeldzame, wederzijdse samenwerkingsverbanden situeren zich voornamelijk in de modewereld. Het minimalisme ontwikkelt zich echter sector per sector verder, argeloos en los van elkaar. Zelfs binnen één sector brengt het soms verrassend verschillende producten voort. 28

29 Enkel hun algemene vijand blijft dezelfde, stelt Bertoni: namelijk het exces, de valsheid en de onechtheid. Minimalisme is als aanvankelijk concept, althans een ethische uiting. Het is geen toeval dat minimalisme opduikt in die werelddelen met name de Verenigde Staten, Europa en Japan die het meest geplaagd worden door overvloed en zijn ziekteverschijnselen zoals valsheid, oneerlijkheid en een tekort aan transparantie. You can only liberate from too much, from the pointless and from excess. 31 De eenvoudige en sobere vormgeving van de Zen-filosfie en de ascetische houding van the Shakers zijn beiden het resultaat van een bewuste levenshouding en een ethiek. Ook de minimale vormgeving van de Minimal Art ontstaat vanuit een morele opvatting. Net zoals in de Pop Art reageren de minimalisten van het eerste uur aan de hand van useless objects, throwaways en de readymades tegen de Amerikaanse welvaarts- en consumptiemaatschappij. Robert Wilson ziet het artistieke minimalisme als een ethische reactie tegen horror of the supermarket. In een tijd van stress, prestatie en exuberantie, duikt een nieuwe vraag naar harmonie, kalmte en authenticiteit op. Dan komt het minimalisme als een sereen antwoord op excessen, als een oase van rust tegenover het bombardement van impulsen die eigen zijn aan het moderne leven, 32 schrijft Sofia Cheviakoff. Het minimalisme heeft door de keuze tot verwerping, een ethisch en politiek karakter. De moderne maatschappij kan zich niet aansluiten bij valse mythes en foute interesses. Het maakt zichzelf belachelijk als het enkel nietszeggende rijkdom en stompe oppervlakkigheid najaagt. Loos Ornament und Verbrechen uit 1908 beëindigt hij met de woorden Freedom from ornament is a sign of spiritual strength. Zijn ethische afkeer van het 29

30 overbodige en het ornament met zijn pompeuze effecten, zal later door anderen bevestigd worden. I detest everything that is superfluous, surplus, redundant, all forms of waste, not only of materials, labour or technology, but moral and ethical waste, 33 zegt AG Fronzoni enkele decennia later. Ironisch dat het minimalisme tegenwoordig verworden is tot een luxueuze en chique stijl, waarbij materiaal noch werk gespaard wordt. Ook Bertoni laat zich hier vangen in de romantische netten van het minimalisme. De sobere vormgeving die oorspronkelijk een duidelijk ethische bijklank had, is in een esthetische strategie veranderd. De soberheid is paradoxaal genoeg vervangen door een toestand van luxe en overvloed. Daarmee wordt Bertoni s theorie over de algemene vijand het exces, de valsheid en de onechtheid onderuit gehaald. Het hedendaagse minimalisme heeft de eens ethische esthetiek omgezet in een kunst van het weglaten, die zich vooral in een visuele iconografie manifesteert. Hoe komt het dat minimalisme zo n brede waaier van oeuvres dekt? Volgens Bertoni is minimalisme only left with the gaps in-between, which like clefts from a rock face, are irregular en not always suited to the birth of any new life form. 34 De stijl die ontstaan is vanuit een weigering van het excessieve leven, heeft weinig gemeenschappelijke vooropstellingen en wordt voor een groot deel persoonlijk ingevuld. Het is eerder een filosofie die een gigantische hoeveelheid aan oeuvres dekt, maar tegelijkertijd geen enkele ervan determineert. Minimalisme valt door zijn overkoepelende functie niet te definiëren in vaste, sterke beschrijvingen. De conventionele, normale beoordelingsmodellen zijn daardoor niet toepasbaar en zorgen ervoor dat slechts weinige critici de stijl onder de loep durven te nemen. Anderzijds bevrijdt die vrije visie het minimalisme uit de klauwen van 30

31 modetrends en behoedt het de stijl van vergankelijkheid. Minimalisme is de langste vorm van -ismes van de twintigste eeuw, gaat Bertoni verder. Hierbij maakt hij een vergelijking met de avant-gardistische bewegingen. Zij zweren het verleden af en plaatsen hun activiteiten in de context van een toekomst. Minimalisme, daarentegen, claimt geen wedergeboorte en wil geen nieuw tijdperk beginnen. Hun activiteiten bevinden zich in de realiteit van het heden. Het is een stroming die spontaan, flexibel, gevarieerd en uitgespreid over tijd en ruimte. In Minimalist Design slaagt Bertoni erin de lezer volledig te overtuigen van zijn standpunt, maar zoals Sofia Cheviakoff in Minimalismus opmerkt schuilt in het betoog van de criticus en in het minimalisme in het algemeen één grote contradictie: De paradox is dat minimalisme tijdloosheid nastreeft, maar gelijktijdig een voorbijgaande mode is. 35 Bertoni lijkt in zijn vurig, romantisch en verheerlijkend pleidooi dat feit over het hoofd te hebben gezien. Kort samengevat, het minimalisme is eerder een concept dan een stijl. Dit verklaart waarom de stroming niet onder de conventionele beoordelingsmodellen valt, dit verklaart ook de brede waaier aan diverse uitkomsten en oeuvres. Het is een visie die wortelt in een rijk verleden en zijn afkomst niet afwijst. De eenvoud is doorheen de geschiedenis meestal het antwoord geweest op exces en overdaad, vandaag de dag is de stijl paradoxaal genoeg een luxueuze trend geworden, een esthetische strategie. De eenvoud staat chique. Minimalisme is tot de kunst van het weglaten omgevormd. Zoals Bertoni het voorstelt, lijkt het minimalistisch meubel bovendien een elitair object, dat speciale ruimtelijke eisen stelt en zich niet zomaar aan een gewoon doorsnee-interieur aanpast. 31

32 Eindnoten 1 De term wordt volgens Bloemink voor het eerst in 1927 door David Burliuk gebruikt, een schilder die minimalisme definieert als reducing of the minimum ingredients for the sake of discovering the ultimate, logical destination of painting in the process of abstraction. Volgens Bertoni duikt het begrip voor het eerst op in 1937 bij de kunstenaar John Graham. Vreemd genoeg halen beide critici eenzelfde citaat aan. Het begrip krijgt in elk geval meer status door het essay Minimal Art (1966) van de gerespecteerde criticus Richard Wollheim. 2 J. Rego, Introduction, in: E. astillo Castillo (red), Minimalism: design source, p De criticus Juan Carlos Rego merkt op dat Donald Judds essay Specific Objects uit 1965 vaak als minimalistisch manifest benaderd en later ook zo gelezen werd. Toch was dit nooit Judds intentie. De beweging is het resultaat van een naderhand opgelegde naam en niet van op voorhand uitgezette intenties. 4 B. Rose, ABC Art, 1965, in: J. S. Meyer, Minimalism, Themes and movements, p Wanneer het over minimalisme gaat, vormt de historicus Meyer een belangrijk kritisch referentiepunt. Zowel in Minimalist Design, Minimalism:Design Source en Design Art is zijn literatuur opgenomen. Het lijkt dan ook logisch dat ze beïnvloed worden door zijn standpunt. Vooral Rego laat zich sterk beïnvloeden door de criticus mening. 6 F. Bertoni, Minimalist design, p Ibidem 8 L. Gomez en [E.A.], Minimalismus, p Ondanks gemeenschappelijke karakteristieken met de Pop Art, 32

33 zoals het gebruik van ordinaire huisverf, anonieme ontwerpen en voorkeur voor vlakke schilderkunst, schrijft Rego, wordt Minimal Art in 1966 gedefinieerd als Imageless Pop, omdat het alle vormen van commentaar, representatie of referentie weigert. Verder zijn de objectievere termen ABC Art (door Barbara Rose), Primary Structures (door Frank Stella), Literalism en Literal Art in de eerste jaren courant. 10 P. Van Isacker, Over de relatie object-ruimte in de minimal art, p Vrije vertaling naar: R. Fuchs, Donald Judd (Artist at Work), in: N. Serota, Donald Judd, p Sol Le Witt, Paragraphs on Conceptual onceptualart, 1976, in B. Bloemink en J. Cunningham, Design art, p Carl Andre, geciteerd in: F. Bertoni, Minimalist architecture, p M.E. Bucquoye, In Style, in: L. Daenens, M. De Kooning, [e.a.], Forms from Flanders, p B. Verschaffel en W. Davidts, Het concept van het minimale in de na-oorlogse architectuur. 16 Ibidem. 17 Vrije vertaling naar: J. Pawson, Minimum, p Ibidem 19 De term Good Design, die Greenberg in zijn artikel Recentness of Sculpture gebruikt, valt geenszins te warren met de hier aangehaalde Scandinavische Good Design-beweging. Greenberg gebruikt het begrip om zijn afschuw voor de Minimal Art uit te drukken. Voor hem is het namelijk geen kunst meer, maar goed gemaakt design. De Scandinavische Good Design is een zeer humane en sociaal geïnspireerde beweging, die voet aan 33

34 de grond krijgt rond de jaren 20. Figuren zoals Klaare Kint en Hans J. Weger zien design als een manier om een beter leven te creëren en spelen zo op de basisnoden van de mens in. 20 Vrij naar C. Meplon, Vluchtige opname in de tuin, in: M. Van Severen, Maarten Van Severen: werken, p The Shakers zijn te situeren in de Nieuwe Wereld, rond het einde van de 19de eeuw. Ze zijn een zijtak van de Religious Society of Frieds (of de Quakers), die ontstonden in Manchester, Engeland in de vroege 18 de eeuw. Net zoals andere schismatieke sektes, promoten ze een strikte interpretatie van de Bijbel en leven volgens strenge gedragsregels, zoals kuisheid, soberheid en zindelijkheid. Voor verder informatie verwijs ik naar: J. T. Kirk, The Shaker world: art, life, belief. 22 J. T. Kirk, The Shaker world: art, life, belief, p Bertoni stelt dat zelf in de springerige levendigheid van de Art Nouveau reeds duidelijke signalen van een nieuwe vormelijke eenvoud gevonden kunnen worden. Vooral geometrische basisvormen laten de criticus tot dit besluit komen. Zonder de invloed van het oosters ascetisme, is Mackintosh afwijking van de statige schotse architectuur moeilijk te begrijpen. 24 Dat de eenvoudige esthetische principes goed ingeburgerd zijn in de oosterse maatschappij, heeft veel te maken met het feit dat het in eerste instantie een volkse en geen aristocratische levensopvatting is. Het Boeddhisme vormt de grootste beweegreden tot die sobere levensstijl. Stelregels zoals Wabi, Sabi en Shibui zijn allen principes, waarbij rijkdom en overvloed afgezworen worden. Pawson vermeldt in Minimum het begrip wabi (vrije vertaling: een manier van leven in armoede en beperking) regelmatig. Wabi behelst het bereiken van vergeestelijking zonder materieel 34

35 bezit. 25 T.S. Eliot, geciteerd in: H. Ypma, London Minimum, p Samen met de Chinese Chair uit 1943 en 1949, is de Y-chair één van Wegners best verkopende ontwerpen. De naam is gebaseerd op de Y- vormige constructie van de rug van de stoel. Beide stoelen zijn geïnspireerd door het oosters ascetisme. Wederom een ontwerper die zijn inspiratie en heil in dezelfde bewegingen der eenvoud zoekt. Ook bij Wegner staan begrippen als abstractie en eenvoud centraal. 27 J. Pawson, geciteerd in P. Swimberghe, De Chinese Deen, in: Weekend Knack, p In 1841 bedenkt Michael Thonet een technisch, eenvoudig principe: door stoom te gebruiken, kan hij beukenhouten stokken makkelijk buigen. Hij ontwerpt een stoel van uiterst eenvoud, die geen precedenten kent. Door de tijdloosheid en eenvoud van het object, wordt het tot op de dag van vandaag nog steeds geproduceerd en gekopieerd. 29 F. Bertoni, Minimalist design, p De wederzijdse samenwerkingsverbanden zijn zeldzaam en situeren zich voornamelijk in de modewereld. Zoals de wisselwerking Pawson en Calvin Klein, Armani en Silvestin, Gabelini en Sander, Pawson en Silvestrin, Miyake en Kuramata, Wilson en Glass, Gabelini en Sander 31 F. Bertoni, Minimalist design, p L. Gomez en [E.A.], Minimalismus, p F. Bertoni, Minimalist design, p Ibidem, p L. Gomez en [E.A.], Minimalismus, p

36 hoofdstuk 2 de lange weg naar de huiskamer when is the rest of the furniture coming? Doris Saatchi over mensen hun eerste reactie bij het zien van haar minimalistisch interieur

37 De weg naar de huiskamer loopt voor het minimalistisch meubel niet van een leien dakje. De eerste strakke vormgevingsexperimenten overtuigen de meubelproducenten niet. Zij vrezen voor onvoldoende interesse bij de consument en weigeren bijgevolg het meubilair te produceren. Het minimalistisch design lijkt opnieuw een speciaal object met speciale noden. Bertoni schijnt gelijk te krijgen. Het duurt een aantal jaren voor de geografisch verspreide experimenten samen komen en langzaam in een populaire trend veranderen. Het is niet eenvoudig om de ontwikkelingsgeschiedenis van zo n atypische stijl te beschrijven. Net zoals in de kunstbeweging ontbreekt hier een duidelijk of absoluut beginpunt, geografisch of tijdsgebonden. In de meeste overzichtswerken wordt een overzicht niet eens opgenomen. Daarom is het belangrijk een korte duiding te geven. Volgend hoofdstuk baseert zich op Bertoni s boek Minimalist Design. Zoals eerder vermeld wordt het begrip minimalisme door de criticus zeer breed geïnterpreteerd, waardoor soms onverwachte designers in de categorie geduwd worden. 1 Na de Golden Sixties, typeert ook de vormgeving van de jaren 70 en 80 zich door exuberante vormen en excessieve consumptie. Toch merk je in de speelse, kleurrijke en pompeuze contouren van de jaren 80 reeds de eerste versoberingen op. In Londen duikt een protagonistische minimalistische vormgevingsbeweging op, London Minimum. 2 Architecten zoals Eva Jiricna, 37

38 Armstrong & Chipperfield, Stanton & Williams, Pawson en Silvestrin reduceren gebruiksvoorwerpen tot een pure, eenvoudige vorm. Baden, douches, toiletten, etc. verliezen hun traditionele ergonomische vorm en worden omgezet tot strakke, geometrische figuren. Hun oeuvre is innovatief, maar tegelijk sterk beïnvloed door de Minimal Art en de oosterse tradities. Volgens de criticus Herbert Ypma vormt de opkomst van Londen Minimum geen verbijsterende ommekeer. De minimale vormgeving is volgens hem deel van het nationale erfgoed. De Britse passion for utility is een terugkerend motief: van de Londense, classicistische soberheid onder het regime van George I-V tot de standaardisatie van de Industriële revolutie. Ongeveer gelijktijdig duikt in Zwitserland een parallelle beweging op, die zich Minimal Tradition laat noemen. Zij vormt één van de hoogtepunten voor eenvoudig design. De strakke vormgeving is duidelijk geïnspireerd door het Bauhaus en Ulm School. Terwijl de Zwitserse beweging zich door omgeving en ecologische materialen laat inspireren, gaat haar Londense tegenspeler extremer te werk. De radicale minimalistische innovaties worden bij de meubelproducent twijfelend ontvangen. De eenvoud van de ontwerpen zet namelijk een rem op de variërende modetrends van de industrie. Zo wordt de basis van hun bestaan ondermijnd. Producenten houden zogezegd meer van ontwerpers zoals Philip Starck, wiens ontwerpen en vocabulaire constant evolueren en zo de productie voeden, meent Bertoni. Bovendien vrezen de producenten door de speciale status van het minimalistisch meubel voor een grote afzetmarkt en weigeren ze bijgevolg het meubilair te produceren. Door die weigering blijft de minimalistische vormgeving de eerste jaren een afgezonderde, gescheiden zoektocht. Het wordt op enkele afgezonderde 38

39 gevallen na uitgesloten van de industrialisatie en de massaproductie. Reeds in 1964 ontwerpen designers zoals AG Fronzoni 3 en Enzo Mari 4 meesterlijk eenvoudige voorwerpen. Maar de meubelfabrikanten weigeren echter mee te werken aan hun radicale voorstellen en willen niet als medium optreden. De productie wordt pas in overweging genomen, wanneer talrijke designers en bureaus afzonderlijk van elkaar de vraag meermaals stellen. In 1984 begint Donald Judd samen te werken met de kleine Zwitserse firma Lehni AG uit Dübendorf. De kunstenaar, die op dat moment met metaal experimenteert, laat een serie meubels produceren. Zijn autoriteit en de aanwezigheid van minimalistisch design in sommige van zijn kunstwerken prikkelen het publiek. De omgeving wordt zich langzaam bewust van de minimalistische designtendens, maar Judd zorgt niet voor de grote doorbraak. Werken van andere designers, zoals Bruno Munari 5, Max Bill 6 en Dieter Rams 7 worden door een handvol bedrijven opgevolgd. [ ] these masters of a simplicity whose roots delve back to the great European rationalist tradition received almost the same level of attention given to a race on the verge of extinction, a mix of apparent support and fundamental disinterest, 8 stelt Bertoni. Het rationalistische aspect van hun werk past echter niet in de mainstream springerige lichtvoetigheid van de jaren 80. De vraag naar hun werk daalt. Slechts enkele bedrijven en ontwerpers zetten de minimalistische tendens met succes door. Het Italiaanse bedrijf Driade, bijvoorbeeld, produceert sinds het begin van de jaren 70 goedkoop meubilair dat elke uiterlijke complexiteit afzweert. Ook het meer strikt-minimalistische werk van de veelzijdige, Japanse ontwerper Shiro Kuramata 9 blijft bij Cappellini in productie. Vitra 39

40 afbeelding Donald Judd, Lehni AG-meubilair, installation view, A/D Gallery, New York. 40

41 brengt in 1987 de Tabula Rasa-tafel van de Ginbande groep succesvol op de markt Deze versplinterde bewegingen zullen pas in de jaren 90 iets betekenen, stelt Bertoni. Op enkele meubelbeurzen, voornamelijk in Milaan en Keulen, komen de verschillende lijnen samen. Een nieuwe generatie designers maakt haar debuut. Hun vormgeving typeert zich door een vereenvoudiging die zich duidelijk afkeert van de exuberante mainstream van de voorgaande jaren. In 1994 ontstaat onder andere Droog Design. 10 De designers leggen zich minder toe op de creatie van nieuwe objecten, maar gaan de bestaande erfenis opnieuw interpreteren. Doordat ze niet alleen meubelstukken ontwerpen maar ook accessoires en zelfs stoffen op de markt brengt, is het een van de eerste groepen die er echt in slaagt om de eenvoudige ontwerpen met succes te verkopen. Op de tentoonstelling ter ere van hun 10-jarig jubileum simply droog, years of creating, innovation and discussion tonen ze hun oeuvre aan de hand van zes thema s. Eenvoud is een van die thema s, maar de resterende onderwerpen hergebruik, tactiliteit, ervaring, het onvermijdelijk ornament en vertrouwd niet zo vertrouwd tonen dat eenvoud niet hun enige focus is. Als Droog Design minimalistisch is, stelt de lezer zich vanzelf de vraag waar Bertoni de grens legt. Het oeuvre van de groep wordt eerder gekenmerkt door een subtiele, ironische visie met een surrealistische ondertoon, dan door versobering. Bepaalde ontwerpen, zoals Red Cross (1997) van Arnout Visser, neigen naar minimale vormgeving. Maar andere klassiekers, zoals Milkbottlelamp (1991) van Tejo Remy lijken ver verwijderd van sobere abstractie. Op de vraag naar eenvoudige objecten spelen ook bedrijven zoals Cappellini, 41

42 Driade en Porro in. Deze houden de norm van het eenvoudige design hoog door hun ontwerpen toe te wijzen aan designers zoals Jasper Morrison 11 en Hannes Wettstein 12 en later ook aan pioniers zoals Claudio Silvestrin en John Pawson. Verschillende minimalistische vormgevingslijnen komen dus samen in de jaren 90. De designers gaan samenwerken met grote commerciële producenten, die het minimalistische voorstel zien als een manier om nieuwe sectoren van de markt aan te boren. Het concept dat vroeger in de marge stond, wordt plots een populaire trend. De eens twijfelende industrie ontvangt die met open armen. In Minimalist Design geeft de auteur drie hypotheses, die deze plotse wending proberen te verklaren. Een eerste hypothese ziet de versobering in de vormgeving als een reactie op de excessieve, decadente vormgeving van de jaren 80. Deze gedachte is het meest aanvaard, maar zij verliest uit het oog dat o.a. Donald Judd, AG Fronzoni, Robert Wilson en Dieter Rams al in de jaren 60 en 70 met minimalistisch design experimenteerden. Een tweede veronderstelling, die o.a. ook door Moniek E. Bucquoye in Forms of Flanders 13 naar voor geschoven wordt, stelt dat de bewustere levenshouding van de jaren 90 ten opzichte van het milieu, comfort, flexibiliteit, hergebruik en recyclage een belangrijke rol speelt in de opvattingen over duurzaamheid en eenvoud. Maar tegen deze hypothese gelden dezelfde bezwaren als de eerste. De derde stelling beschouwt minimalisme en eenvoud in het algemeen als een terugkerend fenomeen, een constant category of aesthetics, always capable of alternating with the aesthetics of ornamentation and excess, in a pendular movement that is also influenced by economic fluctuations. 14 Deze 42

43 laatste stelling blijkt op de meeste sympathie te kunnen rekenen onder critici, al valt spontaan de opmerking dat je niet mag overclassificeren. Als we de ontwikkelingsgeschiedenis van de minimalistische vormgeving naast die van de minimale kunst leggen, dan valt op dat het design pas echt voet aan de grond krijgt in wat James Meyer het neo-minimalisme noemt. Met het kunstwerk The Maze and Snares of Minimalism uit 1993, maakt de kunstenaar Carl Andre 15 een spottende samenvatting van de minimalistische stijl. De kunstenaar suggereert dat minimalisme niet langer een avant-garde stijl is. Doordat de beweging door musea geadopteerd is, gaat ze de annalen van de kunstgeschiedenis in. Net zoals andere avant-garde ontwikkelingen van de jaren 60 conceptualisme en Pop Art bijvoorbeeld wordt minimalisme tegenwoordig gezien als een belangrijke ontwikkeling voor de kunst van de 20 ste eeuw. Toch is het ironisch, stelt James Meyer, dat bij de vestiging van minimalisme als historische beweging, de stijl een nieuwe adem krijgt. De laatste decennia hebben jonge artiesten zoals Roni Horn en Charles Ray de geometrische en de seriële woordenschat hergeïnterpreteerd. Presented nearly thirty years after his first show, Andre s Maze marks the closing of one chapter and the opening of another, the slippage of historical Minimalism into a contemporary neo-minimalism