Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9&;10

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9&;10 Samenvatting door K woorden 20 februari ,1 1 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 9.1 De Industriële revolutie # Van thuiswerkplaats naar fabriek Door een verandering in de aard van de economie begon de Engelse economie in de tweede helft van de 18e eeuw fors te groeien. De kleinschalige en handmatige productie, die kenmerkend is voor de agrarisch-urbane samenleving, veranderde in de gemechaniseerde productie van de industriële samenleving. In de agrarisch-urbane samenleving rond 1700 woonde 80% op het platteland en om wat bij te verdienen werkte men als spinners of wevers voor koopman-kapitalisten. Liverpool Manchester Ontwikkeling steden door de industriële revolutie De groei in de tweede helft van de 18e eeuw werd veroorzaakt door een aantal met elkaar samenhangende factoren: 1) De opbrengsten van de landbouw stegen spectaculair door de toepassing van wetenschappelijke kennis en de introductie van nieuwe gewassen en betere landbouwwerktuigen. 2) Doordat er meer voedsel beschikbaar was en een verbeterde gezondheidszorg begon de bevolking snel te groeien. De vraag naar voedsel nam toe en dat was gunstig voor de boeren en meer mensen betekende ook meer vraag naar allerlei producten. 3) De koloniën leverden steeds meer goedkope grondstoffen waardoor met name de textielnijverheid groeide. De winsten uit landbouw en handel werden nu gebruikt om de textielproductie te verbeteren en de productie te laten plaatsvinden in speciale fabrieken. Daar konden ook de nieuwe machines een plaats vinden, zoals het waterframe van Arkwright bijvoorbeeld. De productie vond in grote aantallen plaats en waren van een constante kwaliteit. De machines op waterkracht werden steeds meer vervangen door machines op stoomkracht en in 1782 slaade James Pagina 1 van 12

2 Watt er in de stoommachine zo te verbeteren, dat deze op grote schaal kon worden ingezet. Dat leidde tot verstrekende gevolgen omdat ook in andere bedrijfstakken stoommachines werden gebruikt. Zo werden de mijnbouw en de ijzerindustrie de belangrijkste peilers van de groei van de economie. Paralel daaraan ontstonden fabrieksteden met honderdduizenden inwoners en werden om de grondstoffen en eindproducten af te voeren, door het hele land kanalen en spoorwegen aangelegd. De industrialisatie had ook sociaal grote gevolgen 1) De maatschappelijke indeling in klassen en standen veranderde. a) het aantal fabriekseigenaren nam toe. Deze werden bijzonder rijk en kregen in de loop van de 19e eeuw steeds meer politieke macht. b) de tot dan toe klassieke elite (de adel,militairen en rijke kooplieden) vond die nieuwe groep eigenlijk maar indringers. 2) Er ontstond een nieuwe sociale groep de arbeidersklasse. a) hun leef- en arbeidsomstandigeheden waren beroerd. b) men maakte lange werkdagen. c) vrouwen en kinderen moesten meewerken. d) het bestaan was zeer kwetsbaar en werd men ziek dan had men geen inkomsten. e) een verbetering van de leefsituatie leek er niet in te zitten. f) behoorlijk onderwijs was er niet. 3) De middenklasse werd versterkt a) fabrieken boden ook werk aan boekhouders en ingenieurs. b) in de steden was er behoefte aan onderwijzers, ambtenaren en winkeliers. c) voor deze klasse nam de welvaart toe door de dalende prijzen van allerlei eerste levensbehoeften, zoals kleding, die machinaal werd geproduceerd. d) de groei van de middenklasse vertaalde zich in een groeiend zelfbewustzijn en een streven naar politieke invloed. In de industriële samenleving ging de staat zich intensiever met de samenleving bemoeien. (Bijvoorbeeld werd het onderwijs nu niet meer alleen overgelaten aan kerkelijke of particuliere organisaties. De verlichtingsfilosofen hadden al eerder gewezen op het belang van goed onderwijs). 1) Voor de middenklasse werden door de overheid zelf scholen opgericht. 2) De overheid nam maatregelen ter verbetering van de leefsituatie in de steden door de afvalverwerking te verbeteren,voor goed drinkwater te zorgen, rioleringen aan te leggen, de energievoorziening te verbeteren en de infrastructuur te verbeteren. Door al die gevolgen spreken we van een Industriële revolutie. Pagina 2 van 12

3 # Kapitalisme en economisch liberalisme Het handelskapitalisme was door de Industriële revolutie veranderd in het moderne kapitalisme, waarin de particuliere ondernemers goederen en diensten produceren om zoveel mogelijk winst te maken. Daarbij maakt men gebruik van productiemiddelen zoals grond, gebouwen, machines en grondstoffen en de arbeid geleverd wordt door mensen die die productiemiddelen niet bezitten. Daarbij was ook van belang dat de 18e eeuwse mercantilistische economische politiek steeds meer kritek kreeg door onder meer de Schotse filosoof Adam Smith. Hij wordt wel de grondlegger van de klassieke economie genoemd. In zijn beroemde werk 'The Wealth of Nations' uit 1776 pleitte hij juist voor een zo groot mogelijke economische vrijheid, waarbij de enige taak van de overheid was te zorgen dat de economie goed kon functioneren. Dus geen overheidsinvloed. Als iedereen op kon komen voor zijn eigen belangen zou dat gunstig zijn voor de welvaart van een land. Adam Smith werd daarmee de grondlegger van het economisch liberalisme. Natuurlijk konden de handelaren en fabrikanten zich goed vinden in zijn ideeën en wilden ze niets meer weten van het mercantilisme en via het Engelse Parlement streefde men naar afschaffing ervan. Zo was er natuurlijk ook geen plaats meer voor gilden en deze werden dan ook in 1835 afgeschaft. Door het economisch liberalisme kwamen de arbeiders echter steeds meer in de knel, ook al nam hun welvaart in de 19e eeuw iets toe. De arbeids- en leefomstandigeheden waren soms zo slecht, dat het Engelse Parlement al voor 1850 besloot in te grijpen. 2 Nationalisme # Nationale gevoelens Het nationalisme gaat uit van de gedachte dat mensen tot verschillende volken behoren en dat elk volk een gemeenschappelijke geschiedenis, taal en cultuur heeft. Nationalisten hebben een sterke voorliefde voor de cultuur van het eigen volk en vinden het belangrijk dat dat volk één is en in een eigen - nationale - staat leeft. In de 19e eeuw kwamen die nationale gevoelens sterk naar voren. Voor een deel komen ze voort uit de Verlichting en de Franse Revolutie. Een inwoner van een land was niet langer 'onderdaan', van een vorst maar lid van een gemeenschap, een burger die zichzelf moest besturen en verdedigen. Ze moesten vooral eenheid uitstralen en samen sterk staan. Maar ook de Romantiek speelde in deze beeldvorming een rol. De romantiek was niet per se nationalistisch, maar de aandacht voor het volk paste wel heel goed bij de behoefte om gestalte te geven aan de onderlinge verbondenheid van de burgers. Juist in de 19e eeuw kwam overal in Europa een beweging op gang om de identiteit van het eigen volk vorm te geven. Regeringen stimuleerden deze natievorming krachtig. Door middel van het onderwijs in de landstaal en de vaderlandse geschiedenis werden verbondenheid en eenheid gekweekt. Technologische prestaties droegen bij aan Pagina 3 van 12

4 een gevoel van nationale trots. # Nationalisme in de politiek De politieke grenzen die binnen Europa in de loop van de geschiedenis binnen Europa waren getrokken, vielen niet altijd samen met taal- en cultuurgrenzen. Geen wonder dat nationalisten daar niet blij mee waren. Dat leidde in de praktijk dan ook tot drastische consequenties voor gebeiden waar 'volken' verdeeld waren over meerdere staten, bij voorbeeld in het Duitse taalgebied. In de lappendeken van Duits sprekende staten werd daarom gestreefd naar Duitse eenwording hetgeen in 1848 leek te slagen. Maar het oppermachtige Pruisen wilde alleen een Duitse eenheidsstaat onder Pruissiche leiding zonder democratische grondwet. Pas in 1871 slaagde Otto van Bismarck er in Duitsland tot een eenheidsstaat te smeden. Maar die staat leek echter niet op de door de nationalisten in 1817 of 1848 gewenste staat. De keizer bleef namelijk oppermachtig. Ook in Italië zou een lage strijd gevoerd worden, op het Italiaanse schiereiland waren meerdere staten ontstaan, voordat Italië in 1870 een onafhankelijke eenheidsstaat werd. Italiaanse eenwording Maar sommige staten vielen juist uit elkaar zoals het Ottomaanse Rijk. Binnen het Ottomanse Rijk woonden veel volken die ontevreden waren over de Turkse overheersing en het recht op zelfbeschikking op begonnen te eisen. Dat speelde zich ook af binnen Oostenrijkse keizerrijk waar tal van volkenregelmatig in opstand kwamen. In 1815 hadden de overwinnaars in Wenen besloten dat de Nederlanden een koninkrijk moesten vormen, als sterke macht tegen Frankrijk. De zuidelijke Nederlanden kwamen daartegen in 1830 in opstand en in 1839 ontstond daaruit België. Dat het nationalisme ook onaangename kanten had bleek uit het feit, dat door het opkloppen van vaderlandslievende gevoelens staten tegenover elkaar kwamen te staan. Nationale trots ging ook een rol spelen bij het veroveren van koloniën door de Europese staten. Juist dat leidde tot grote internationale spanningen en zou een van de dieperliggende oorzaken zijn van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. 3 Modern Imperialisme # Modern Imperialism Al eerder was het kolonialisme ontstaan aan het einde van de vijftiende eeuw en in de zestiende eeuw als gevolg van de ontdekkingsreizen die vanaf toen vanuit Europa werden ondernomen. Zij die terugkeerden spraken over de grote rijkdommen die door handel met de nieuw ontdekte gebieden konden worden verkregen. Zo ontstond er tussen de Europese landen toen al een strijd. In de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkelde zich een nieuw soort imperialisme, mede als uitvloeisel van de Industriële revolutie. Dat had een aantal oorzaken: 1) Het was voor landen die aan het industrialiseren waren belangrijk om over voldoende grondstoffen te kunnen beschikken. Dat deed men via handel, maar ook dwong met de inlandse bevolking om een deel van hun oogst te leveren aan de kolonisator. Dit noemen we een wingewest (zoals bijvoorbeeld Nederland in Ned-Indië het Cultuurstelsel invoerde). Ook vestigden zich westerse ondernemers zich in de koloniën om daar plantages, mijnen en boorinstallaties te exploiteren. Pagina 4 van 12

5 2) De koloniën diende ook als afzetgebieden voor de producten die in het moederland werden geproduceerd. 3) Een groot overzee rijk gaf politiek en militair aanzien. Er was dus sprake van een direct verband tussen het moderne imperialisme en het nationalisme. 4) Vanuit Europa leefde ook de gedachte dat de volken 'beschaving' moest worden bijgebracht. Daarbij ging men dan wel weer uit van Europese superioriteit. Het christelijk geloof moest worden verspreid en de Europese beschaving. Dat werd ook wel 'white man's burden' genoemd. De strijd om de ontwikkeling van wereldrijken kende ruwweg twee fasen. In de eerste fase vocht men vooral om Azië. Nederland en Groot-Brittannië breidden hun bezittingen in Indië en India uit en zochten nieuwe wegen om die te exploiteren. Frankrijk veroverde gebied in Indochina, het latere Vietnam, Laos en Cambodja. De VS deed dat op bescheiden schaal door de Filipijnen op Spanje te veroveren. Landen zoals Italië, Duitsland en België hadden weinig of geen koloniën en nu ontstond er in de tweede fase een wedloop met Frankrijk en Engeland om gebieden in Afrika te veroveren.in kwamen de Europese landen in Berlijn bijeen om afspraken te maken, hoe men Afrika onderling zou verdelen. Bismarck, de Rijkskanselier van Duitsland, stemde ermee in om aan Koning Albert van België Kongo Vrijstaat als kolonie te geven. Op het Amerikaanse continent waren de ontwikkelingen iets anders verlopen. De Engelse koloniën aan de Oostkust verklaarden zich al in 1776 onafhankelijk van het moederland Engeland. Midden- en Zuid-Amerika waren van oudsher Spaanse en Portugese koloniën waar vooral plantages werden gesticht. De moederlanden beperkten zich veelal tot het innen van belastingen. Begin 19e eeuw hadden onafhankelijksbewegingen in het midden van Amerika en in Zuid Amerika succes. Spanje en Portugal verloren hun gezag en ontstonden er landen als Mexico, Argentinië en Brazilië. # De gevolgen van het moderne imperialisme Welke gevolgen had het moderne imperialisme voor de onderworpen volken? 1) De mensen kregen te maken met Euroepse politieke machthebbers. Engeland werkte met een indirect bestuur. Inlandse vorsten en bestuurders bleven daarbij in India op hun plaats, maar moesten wel de orders doorgeven die ze van Engelse ambtenaren kregen. De inheemse sociale hiërarchie bleef daardoor intact. Ook Nederland werkte met dit systeem in Nederlands-Indië. De Fransen daarintegen voerden een dirtect bestuur in hun koloniën. Dat was duurder en kwam de winstgevendheid van een gebied niet ten goede, maar gaf wel meer zekerheid. 2) De inheemse bevolking werd intensief ingeschakeld bij de economische activiteiten van het moederland. Een voorbeeld was het Cultuurstelsel in Nederlands-Indië. Men was verplicht op 20% van de grond, voortaan koffie, suiker, thee en indigo voor de wereldmarkt te produceren. Daardoor kwam de productie van rijst onder druk te staan met hongersnood als gevolg. De winsten van het Cultuurstelsel werden bijvoorbeeld gebruikt voor de aanleg van de Nederlandse spoorwegen. 3) Een deel van de inheemse bevolking werd ingeschakeld bij het bestuur en in het leger. Zo werden soldaten uit de Molukken ingedeeld in het Koninklijk Nederlands Indisch Leger, de KNIL. Onderling werden daardoor de tegenstellingen vergroot. Pagina 5 van 12

6 4) De grenzen van de landen werden dusdanig getrokken dat men geen rekening hield met de leefgebieden van de verschillende bevolkingsgroepen. Dat leidde in veel gevolgen tot conflicten tussen bevolkingsgroepen toen de nationale staten ontstonden in Afrika. 5) De inwoners van de koloniën kwamen in aanraking met de West-Europese cultuur. Zowel op materieel als immaterieel gebied. Denk aan rechtspraak, geloof en de aanleg van de infrastructuur Restauratie en liberale revoluties Met Restauratie wordt de periode bedoeld tussen 1814 en 1830 en was een reactie op de democatische revoluties van de 18e eeuw en de Napoleontische tijd. De gebeurtenissen in Frankrijk lieten zien dan abstracte begrippen als 'vrijheid'en 'mensenrechten' geen stabiliteit boden. De begrippen werden misbruikt om het volk op te stoken. Juist de voorspelde vrijheid van de burgers zou aangetast door het ingrijpen van Franse militairen. Inderdaad raakt het revolutonaire Frankrijk in 1792 in oorlog met de omringende staten en beroverde het daarna verscheidene gebieden. In 1799 kwam zo Napoleon Banaprte als sterke man naar voren die vrijwel heel Europa onderwierp en uiteindelijk in Rusland verslagen werd in De invloed van Napoleon in Europa was groot geweest. Napoleon streefde naar een mengeling van revolutionaire daden en autoritair bestuur. 1) Hij had in de veroverde staten een eind egemaakt aan allerlei eeuwenoude privileges van de adel. 2) Traditionele vorsten werden evrvangen door nieuwe staatshoofden( vooral familieleden van Napoleon) 3) Er werden nieuwe grenzen getrokken, nieuwe wetten uitgevaardigd en neiuwe bestuursfuncties ingevoerd. Nu Napoleon was verslagen werd geprobeerd om zo veel mogelijk alles terug te draaien, ook wel restaureren genoemd. Tevens probeerde men nieuwe revoluties te voorkomen. Tijdens het zogenaamde Congres Van Wenen werden de landen het er samen over eens dat vorsten die door Napoleon waren verdreven, in hun oude rechten moesten worden hersteld. Maar ook meost het machtsoverwicht tussen de grote staten worden hersteld, daarom werd Frankrijk omringd met enkele nieuwe sterke Pagina 6 van 12

7 staten. Maar een echt herstel van het Oude Regime van voor 1789 bleek in de praktijk niet haalbaar. De Conservatieven wilden de oude machthebebrs terughebben. Maar er waren mensen die bleven geloven in een aantal idealen van de Franse Revolutie. Zij weigerden te accepteren dat emnsen op grond van hun geboorte wel macht kregen en anderen niet. Zij vonden dat de burgers bij het bestuur moesten worden betrokken en vonden zij enkele fundamentele rechten avn groot belang zoals: de vrijheid van meningsuiting, drukpers en vergadering. Deze rechten moessten in een grondwet worden vastgelegd. Vanwege de nadruk op de vrijheden werden deze mensen liberalen genoemd. Het voorkomen van nieuwe revoluties hield niet lang stand want al in 1830 ontstond er in Frankrijk en ook elders in Europa revoluites aangevoerd door liberale burgers die meer inspraak en politieke vrijheden wilden. Daarna vonden er in tal van landen in 1848 liberale revoluties plaats en Frankrijk werd in 1848 een Republiek waar mannen als eerste het algemeen kiesrecht kregen. In steeds meer landen moesten vorsten en adel hun macht afstaan aan de gegoede burgerij. # Het koninkrijk der Nederlanden De Fransen hadden ook op Nederland hun stempel gedrukt. In 1795 werd de oude Republiek vervangen door de Bataafse Republiek, een eenheidsstaat. Napoleon hief de Bataafse Republiek op en maakte van Nederland in 1806 een koninkrijk onder leiding van koning Lodewijk Napoleon, een broer van Napoleon. Deze werd geliefd en Napoleon besloot om in 1810 het koninkrijk weer op te heffen en Nederland tot een provincie van Frankrijk te maken. Na de nederlaag van Napleon wilden veel nederlanders dat er een Oranje aan het hoofd zou komen te staan. De zoon van de in 1795 naar Engeland gevluchte stadhouder Willem V werd gevraagd of hij niet koning zou willen worden. Hij stemde daarmee in en in 1814 werd hij als 'soevereine vorst 'ingehuldigd. In 1815 trad hij aan als Koning Willem I van de Nederlanden, nadat het Congres van Wenen had besloten om de voormalige Oostenrijkse Nederlanden bij Nederland te voegen (als buffer tegen Frankrijk). Niets leek meer op de oude Republiek. 1) Het grondgebied was groter maar ook bestuurlijk was er een eenheidsstaat ontstaan. Dat was al in 1795 bij het ontstaan van de Bataafse Republiek. 2) Door die eenheidsstaat golden voor iedereen dezelfde wetten en regels. 3) Daarnaast was er een constitutionele monarchie ontstaan, de koning was gebonden aan de grondwet. 4) In de grondwet werden ook enkele vrijheden zoals vrijheid van drukpers vastgelegd. 5) In de Republiek waren er geen verkiezingen, de elite verdeelden toen de bestuursbanen. Nu werden de koning en zijn ministers indirect gecontroleerd door het parlement dat door een deel van de bevolking was gekozen, Pagina 7 van 12

8 Censuskiesrecht waardoor alleen welgestelden mochten kiezen en gekozen in Provinciale Staten die vervolgens de leden van de Tweede Kamer kozen. Dat noemen we getrapte verkiezingen. De koning benoemde de leden van de Eerste Kamer 6) De koning had echter de macht om ministers te benoemen die aan hem verantwoording schuldig waren en kon het parlement naar huis sturen. Zijn bestuur werd verlicht absolutisme genoemd. Ook in de Nederlanden kwamen de burgers in opstand tegen de koning. Er was sprake van een regionale opstand want het katholieke zuiden voelde zich achtergesteld en spliste zich als België in 1830 af. Willem I erkende dat pas in Koning Willem II die zijn vader in 1840 had opgevolgd, werd zo bang voor een revolutionaire Opstand, dat hij instemde met de in 1848 gemaakte grondwet door de liberaal Thorbecke. In die grondwet werd de minsteriële verantwoordelijkheid ingevoerd en de koning werd onschendbaar. De minsters waren nu verantwoordig schuldig aan de Tweede Kamer en konden door de Tweede Kamer ontslagen worden. De grondwet regelde ook vrijheid van onderwijs, vereniging en vergadering. Alleen het kiesrecht zou nog censuskiesrecht blijven al werd dat steeds meer uitgebreid. 2 Emancipatie # De strijd van slaven en vrouwen De idealen van de revolutietijd waren begin 19e eeuw in Europa nog nauwelijks werkelijkheid geworden. Alleen een kleine groep welgestelde mannelijke burgers hadden toegang gekregen tot het landsbestuur. Een meerderheid van de bevolking had geen invloed op het bestuur en werd op economisch en sociaal vlak achtergesteld. Dat was niets nieuws, maar sinds de democratische revoluties werd dat egzien als onrecht. In de 19e eeuw ontstond structureel verzet tegen allerlei vormen van ongeljkheid tussen mensen. Minderheden streefden naar emancipatie, is gelijkberechtiging. Een eerste vorm van menselijke ongelijkheid was de slavernij. Tegen de onrechtvaaardigheid van de slavernij was al eerder protest aangetekend, en kort na 1800 werd de slavenhandel afgeschaft. Maar pas in 1833 maakte het Engelse Parlement een eind aan de slavernij in de koloniën en de Fransen in In de VS zorgde de burgeroorlog ervoor dat uiteindelijk door president Lincoln de slavernij werd afgeschaft. De tweede vorm van ongelijkheid was die tussen mannen en vrouwen. Vrouwen streefden naar meer vrouwenrechten, dat we feminsme zijn gaan noemen. Pagina 8 van 12

9 Vrouwen hadden geen kiesrecht, mochten alleen met toestemming van hun man een huis kopen, mochten zelf geen echtscheiding aanvragen en werden voor hetzelfde werk altijd minder dan mannen. In de VS organiseerden Amerikaanse femisten in Seneca Falls een eerste vergadering voor vrouwenrechten met als belangrijkste punt kiesrecht voor vrouwen. Het algemeen mannenkiesrecht was in de VS al ingevoerd. Vrouwen hoopten door het kiesrecht op een verbetering van hun maatschappelijke positie. Het zou nog tot 1920 duren voordat Amerikaanse vouwen naar de stembus mochten. In Europa ontstond vanaf 1870 naar Amerikaans voorbeeld ook een emancipatiebeweging die we de Eerste Feminstische Golf zijn gaan noemen. Vrouwen meestal afkomstig uit de hogere middenklasse zetten zich in voor het algemeen kiesrecht voor vrouwen. In Nederland werd dat in 1919 ingevoerd. Tegelijk streed men ook tegen andere vormen van maatschappelijke ongelijheid. De derde vorm van maatschappelijk onrecht was de ongelijkheid tussen arm en rijk. # De strijd van de arbeiders Door het kapitalisme en economisch liberalisme waren er grote verschillen tussen arm er rijk ontstaan. Dit probleem noemen we de sociale kwestie. Liefdadigheid of het stuk maken van machines leverden geen bijdrage tot de oplossing van het probleem. Arbeiders probeerden door middel van vakbonden de handen in elkaar te slaan en door middel van onderhandelingen over arbeidsvoorwaarden hun positie te verbeteren. Maar volgens sommigen was dat niet voldoende. Er diende een structurele verbetering van het lot van de arbeiders te komen. Een beweging die zich daarvoor ging inzetten noemen we het socialisme. Binnen het socialisme tekenden zich twee stromingen af. De ene stroming wilde de veranderingen bereikken via parlementaire weg, de sociaaal-democcraten genoemd, en streefde dus naar algemeen kiesrecht voor iedereen. Verandering door evolutie. Daartegenover stond een groep die alleen nog maar heil zag in een revolutie omdat een vreedzame oplossing niet mogelijk was. Van die groep was Karl Marx de belangrijkste. Volgens Marx werden de rijken steeds rijker en de armen steeds armer. Dat moest onvermijdleijk leiden tot een 'klassenstrijd'. De uitgebuite onderklasse, het proletariaat, zou in opstand komen tegen de heersende klasse, de bourgeoisie. Deze opstand of revolutie zou uiteindelijk leiden tot de omverwerping van de kapitalistische samenleving, waarin alle productiemiddelen gemeenschappelijk bezit zouden zijn en niemand meer gebrek zou leiden. Marx noemde zijn leer communisme. In 1848 publiceerde Marx samen met Friederich Engels 'Het Communistisch Manifest' waarin ze de proletariërs opriepen zich te verenigen en de maatschappelijke orde omver te werpen. Liberale politici zagen dat de scheve welvaarts -en machtsverdeling op den duur onhoudbaar zou zijn. Tegen het einde van de 19e eeuw zien we dan ook dat overheden wetten invoerden die kinderarbeid verboden, onderwijs, Pagina 9 van 12

10 volksgezondheid en volkshuisvesting verbeterden en dat het kiesrecht steeds meer werd uitgebreid. Rond 1920 hadden de meeste Europe se landen het algemeenkiesrecht voor mannen ingevoerd en zaten er socialistische afgevaardigden in het parlement. Op sociaal-economisch gebied bestond er echter nog grote ongelijkheid, niet alleen in Nederland maar ook in de rest van Europa. 3 Naar een verzuilde samenleving # "Tegen de revolutie het evangelie" Tot 1795 golden Katholieken, joden en niet-calvinistische protestanten als tweederangsburgers. Tijdens de Bataafse revolutie kwam er officieel een einde aan de discriminatie op godsdienstig gebied. Dat werd daarna nog eens bevestigd door de grondwetten van 1815 en De Nederlandse elite bleef protestants en voor katholieken was het niet eenvoudig om een eigen plek te vinden. Dat de Rooms-katholieken weer bisschoppen konden benoemen was een teken dat de Nederlandse samenleving rond 1850 aan het veranderen was. De toenemende geloofsvrijhed had drie gevolgen: 1) Onder katholieken kwam een emancipatieproces op gang. Er werden nieuwe bisschoppen aangesteld, maar katholieken begonnen zich ook zelfbewuster te manifesteren ook op politiek gebied. 2) Er ontstonden nieuwe calvinistische geloofsrichtingen. Er ontstonden naast de gematigde, 'hervomde' variant van het protestantisme nieuwe, strenggelovige, 'gerefomeerde' kerken. 3) Bovenstaande ontwikkelingen hadden ook hun invloed op de politiek. Al in 1849 kwam Guillaume Groen van Prinserer in de Kamer als vertegenwoordiger van het othodoxe (rechtlijnige) calvinsime. Hij en zijn aanhangers veroordeelden het liberalisme als een 'gifappel' aan de boom van de Franse Revolutie. Zijn aanhangers gingen zich 'anti-revolutionairen 'noemen en bepleiten een politiek op christelijke grondslag. Het was het begin van het confessionalisme, een politiek stroming die het geloof centraal stelde. # Een land van minderheden De verschillende levensbeschouwingen hadden de neiging zich op te sluiten in hun eigen gemeenschappen. In dat kader was de strijd voor de eigen scholen van groot belang. Volgens de liberalen moest de overheid zorgen voor goed onderwijs, godsdienstig neutraal (openbaar) onderwijs voor alle Nederlanders. Zonder dwang daarom was de vrijheid van onderwijs ook in de grondwet opgenomen. Ouders mochten zelf scholen oprichten als zij hun kinderen niet meer naar de openbare scholen wilden sturen. Het waren de anti-revolutionairen die met de grondwet in de hand voor eigen rekening 'scholen met de Bijbel' gingen Pagina 10 van 12

11 op richten. De katholieken zouden hen volgen. Over dit bijzondere onderwijs ontstond een groot conflict: de schoolstrijd. Toen de regering in 1878 met een nieuwe onderwijswet kwam, wilde men het onderwijs daarmee verbeteren, maar daardoor werd het onderwijs ook duudrder. De ongesubsidieerde bijzondere scholen dreigden daardoor onbetaalbaar te worden. Albert Kuyper, de nieuwe leider van de Anti-revolutionairen wist dat hij de eigen achternban achter zich moest verenigen in deze strijd. Hij richtte daarom in 1879 de eerste politieke partij van Nederland op, de 'Anti-Revolutionaire Partij (AR). Ook de katholieken begonnen zich politiek te organiseren. Anti-revolutionaire en katholieke kamerleden sloten een verbond tegen de liberalen en samen streefden ze naar financiële gelijkstelling van het bijzondere onderwijs. De levensbeschouwelijke verdeeldheid van de samenleving bleek ook uit de Verzuiling. Protestanten en katholieken trokken zich terug in de eigen organsaties. Elek groep kreeg zijn eigen kranten, vakbonden en gezelligheidsverenigingen. Ook de socialisten gingen hun achterban op deze manier organiseren. De liberalen vormden een algemene zuil Zo waren er vier zuilen ontstaan en was Nederland een land van 'minderheden' geworden. Alleen aan de top van de zuilen had men contact met elkaar. De situatie zoals in Nederland kwam in andere landen van Europa niet voor, omdat daar vaak één overheersende godsdienst was. Daardoor kwamen sociale verschillen daar meer op de voorgrond. Waarom hadden de tegenstellingen tussen nederlandse katholieken en protestanten in de 19e eeuw niet geleid tot een burgeroorlog of het uiteenvallen van het land. 1) Er was in Nederland een traditie van tolerantie ten aanzien van andersdenkenden. Al tijdens de Opstand was geloofsvrijheid een belangrijk goed geweest in de Republiek, als anderdenkenden zich maar niet nadrukkelijk manifesteerden. 2) De verzuiling zelf schiep voorwaarden voor het vreedzaam naast elkaar leven. 3) De hoogste vertegenwoordigers van de zuilen zochten op een zakelijke manier naar oplossingen die voor de eigen achterban bevredigend waren. In 1917 werd de schoolstrijd beslist door onderling uit te ruilen. In ruil voor gelijkstelling van het openbaar en bijzonder onderwijs kregen mannen algemeen kiesrecht. Deze poltiek is men Pacificatie gaan noemen, het zodanig inrichten van de samenleving dat groepen met verschillende levensbeschouwingen zich voldoende gerespecteerd voelden. Dat hield oberigens niet in dat de zuilen niet regelmatig botsten met elkaar. Door middel van onenigeheid konden de leiders hun kiezers mobiliseren en een groter aandeel van de nationale koek opeisen. Confessionelen waarschuwden voor de goddeloosheid van de socialisten en moesten katholieken en protestanten afstand houden: "Twee geloven op een kussen, daar slaapt de duivel tussen". In Nederland was een pacificatiedemocratie ontstaan. 4 Wetenschap in de 19e eeuw Pagina 11 van 12

12 # De ontwikkeling van soorten in de 19e eeuw werd de bijbel nog steeds gezien als de door God geopenbaarde waarheid. Wie die waarheid ter discussie wilde stellen, ondermijnde volgens veel 19e-eeuwers het fundament van de samenleving. Er waren dus maar weinig mensen die openlijk afstand namen van de kerk en haar leer. Sommigen zagen de Bijbel niet alleen als morele leidraad, maar ook als een bron van kennis. Maar wetenschappers hadden zo hun twijfels over het scheppingsverhaal. Uit fossielen kon men opmaken dat vroegere plant- en diersoorten zich langzaam hadden ontwikkeld. Maar toen de onderzoeker Darwin in 1859 zijn boek publiceerde 'Over de oorsprong der soorten', bleek waarom soorten zich ontwikkelden. Levende wezens voeren een constante strijd om het bestaan. Dankzij kleine verschillen hebben sommige individuen een grote kans om te overleven (the survival of the fittist). Darwin noemde dat een natuurlijke selectie. Er was dus sprake van een evolutie. Darwin realiseerde zich dat de evolutietheorie zich moeilijk niet combineren met het traditionel beeld van God als de schepper. Soorten ontwikkelden zich niet volgens goddelijk plan maar door toevallige omstandigheden. De mens was uiteindelijk geëvolueerd uit apen. Het is duidelijk dat dit voor velen als een schok kwam. # Bijbelvast of van God los? Darwin was niet de enige die de geloofszekerheden ondermijnde. Al in de 18e eeuw hadden verlichtingsfilosofen aangegeven dat de mens zijn ratio diende te gebruiken en dat veel zaken wetenschappelijke verklaarbaar waren en niet de wil van God. Rond 1840 deed de Duitse filosoof Ludwig Feuerbach er nog een schepje bovenop. Hij stelde dat God niet de mens had geschapen, maar de mens God. De mens had dus God verzonnen. Feurebach geloofde slechts in wat hij kon zien. 'de mens is wat hij eet', zij hij, 'en niets meer'. Karl Marx ging nog een stap verder en beschref de godsdienst als 'opium voor het volk'. De belofte om na dit aardse leven een plaats te krijgen in de hemel was alleen maar bedoeld om de armen te onderdrukken en af te houden van een gerechtvaardigde opstand. Friederich Nietzsche zette in 1882 de volgende stap door te verklaren 'God is dood'. De nieuwe mens moest een trots zelfstandig wezen zijn, dat zelf bepaalde wat goed of slecht was. In de loop van de 20e eeuw kreegen het Darwinisme steeds meer aanhangers. Dit tot zorg van de kerken. Er trad een steeds verdere secularisering op en mensen verlieten de kerk. Deze secularisering werd ook verder aangewakkerd door de opkomst van de welvaartstaat en de ontwikkeling van de medische wetenschap. Tegelijkertijd ontstond er ook weer een tegenbeweging van mensen die juist op zoek gingen naar de fundamenten van hun geloof. Ze namen de Bijbel zeer letterlijk en dus ook het scheppingsverhaal en niet de evolutietheorie van Darwin. Pagina 12 van 12