Milieutoets ten behoeve van de Structuurvisie ondergrond 2.0 provincie Drenthe

Transcriptie

1 Milieutoets ten behoeve van de Structuurvisie ondergrond 2.0 provincie Drenthe Provincie Drenthe 18 december 2012 Definitief rapport 9X1641

2

3 Milieutoets structuurvisie ondergrond i - 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport 18 december 2012

4 INHOUDSOPGAVE 1 MILIEUTOETS STRUCTUURVISIE ONDERGROND Aanleiding en doel Methodiek Vergelijking geologische informatie Methodiek toetsing milieueffecten Afwegingen voor de structuurvisie Leeswijzer 5 2 VERGELIJKING GEOLOGISCHE INFORMATIE Olie- en gasvelden Zoutkoepels en zoutkussens Aquifers Overzicht belangrijkste verschillen 11 3 HEROVERWEGING EERDERE BEVINDINGEN OP BASIS VAN VERNIEUWDE INFORMATIE Toetsing aan gevoelige gebieden Gas- en olievelden Zoutkoepels Aquifers Geotechnische geschiktheid versus provinciale belangen 16 4 WINNING VAN ONCONVENTIONEEL GAS (OF OLIE) Ondergrondse verandering Beschrijving overige aspecten Effect aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten 22 5 GEOTHERMIE Ondiepe geothermie Ondergrondse verandering Beschrijving overige aspecten Effect aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten Ultradiepe geothermie Ondergrondse verandering Beschrijving overige aspecten Effect aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten 31 6 WARMTEBUFFERING (HOGE TEMPERATUUROPSLAG, HTO) Ondergrondse verandering Beschrijving overige aspecten Effect aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten 39 Blz. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport 18 december 2012

5 7 ANDERE VORMEN VAN ONDERGRONDSE OPSLAG Opslag gassen in kleine gasreservoirs Opslag gasolie in zoutcavernes 41 8 VERGELIJKING STRATEGISCHE ALTERNATIEVEN Opzet Toetsingskader Leveringszekerheid alternatief Ondergrond potentie Nut en noodzaak leveringszekerheid alternatief Klimaat alternatief Doelstellingen Mogelijke bijdrage aan de doelstellingen Potentie klimaatalternatief Nut en noodzaak klimaat alternatief 60 9 CONCLUSIES Overwegingen voor structuurvisie Overige aandachtspunten De ladder van Drenthe 66 BIJLAGEN 1. Factsheets 2. Kaarten 3. Thermische effecten van een hypothetisch hoge temperatuuropslag (HTO) systeem 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december 2012 Definitief rapport

6 1 MILIEUTOETS STRUCTUURVISIE ONDERGROND 1.1 Aanleiding en doel Structuurvisie 2.0 De provincie Drenthe heeft als eerste provincie in Nederland een Provinciale Structuurvisie Diepe Ondergrond opgesteld. Deze Structuurvisie is opgesteld in 2010 op basis van de bestaande kennis en ervaringen. Momenteel is het Rijk gestart met het opstellen van een nationale Structuurvisie Ondergrond, STRONG, aangeduid als Rijksstructuurvisie. Naar verwachting zal deze in 2013 gereed zijn. In de Rijksstructuurvisie komen naast de onderwerpen uit de Provinciale Structuurvisie ook andere gebruiksvormen (toepassingen) van de ondergrond in meer of mindere mate aan bod. Het gaat om nieuwe gebruiksvormen. Dit zijn gebruiksvormen die voor Nederland nieuw zijn, maar elders in de wereld al in meer of mindere mate worden toegepast. Het vooronderzoek voor de Rijksstructuurvisie levert tevens aanvullende en/of nieuwe gegevens met betrekking tot de aanwezige ondergrondse structuren en daarbij de mogelijke benutting van de diepe ondergrond. Gezien deze ontwikkelingen heeft de provincie Drenthe besloten de provinciale structuurvisie voor de diepe ondergrond te updaten, aangeduid als Structuurvisie 2.0. Relevante procedure De Structuurvisie 2.0 bestaat uit een inhoudelijke uitbreiding van de bestaande structuurvisie. De provincie Drenthe heeft bij deze uitbreiding gekozen voor de uitgebreide procedure voor een beslissing. Hierbij worden belanghebbenden in de gelegenheid gesteld op de concept-structuurvisie 2.0 met een zienswijze te reageren binnen een periode van zes weken. Dit betekent dat voor de uitbreiding niet de uitgebreide procedure conform 3.4 van de Algemene wet bestuursrecht (Uniforme openbare voorbereidingsprocedure), wordt gevolgd. Er wordt geen plan-m.e.r. procedure doorlopen. In plaats daarvan is volstaan met een aanvullende milieutoets voor de nieuwe gebruiksfuncties. De Commissie voor de m.e.r. is bij de totstandkoming van de Structuurvisie 2.0 dan ook niet betrokken geweest. Doel van de milieutoets Onderhavige milieutoets levert milieu-input voor de afwegingen die in de Structuurvisie 2.0 gemaakt worden. De milieutoets dient 3 doelen: Het in beeld brengen en beoordelen van nieuwe geologische informatie die vanuit STRONG beschikbaar is gekomen. Daarbij wordt tevens aangegeven welke gevolgen de mogelijk nieuwe informatie heeft op de eerdere afwegingen in het Plan- MER. Het in beeld brengen van toepassingsmogelijkheden en mogelijke milieugevolgen van nieuwe gebruiksfuncties die voor de provincie Drenthe relevant zijn. Het gaat om: winning van onconventioneel gas (of olie); ultradiepe geothermie; ondiepe geothermie; warmtebuffering (hoge temperatuuropslag); Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

7 opslag gassen in kleine gasreservoirs; opslag gasolie in zoutcavernes Het in beeld brengen van de mogelijke kansen en bedreigingen van de nieuwe gebruiksfuncties (en de nieuwe geologische informatie) aan provinciale belangen, zodat inzichtelijk wordt welke nieuwe mogelijkheden er zijn. Deze milieutoets sluit qua aanpak aan op het bestaande plan-mer voor de structuurvisie diepe ondergrond Drenthe. Dit is verder toegelicht in de volgende paragraaf. 1.2 Methodiek Vergelijking geologische informatie De geologische informatie waarop de Structuurvisie ondergrond van de provincie Drenthe is gebaseerd, is afkomstig van de Technische potentieelstudie Noord- Nederland uit 2009 (IF Technology en TNO). Er zijn twee belangrijke redenen, waarom uitsluitend deze bron is gebruikt: De studie geeft inzicht in de best beschikbare gegevens specifiek voor Noord- Nederland. Het gebruik van één duidelijke bron zorgt voor consistentie en transparantie. Zoals eerder genoemd werkt de Rijksoverheid momenteel aan STRONG. Als voorbereiding daarop loopt het project VRODO: Voorbereiding Ruimtelijke Ordening Diepe Ondergrond. Binnen VRODO stelt TNO een overzicht op van de geotechnische potenties van de ondergrond, veelal in de vorm van kaarten. De kaarten hebben een indicatief karakter en zijn regionaal richtinggevend. Daarmee zijn de VRODO-kaarten niet bedoeld voor besluiten over concrete projecten. In dergelijke gevallen is altijd aanvullend onderzoek vereist. De informatie die uit VRODO beschikbaar komt vormt de basis van de Rijksstructuurvisie STRONG. De vraag is, welke nieuwe inzichten er zijn en of eventueel nieuwe inzichten van invloed zijn op de uitspraken in de Structuurvisie ondergrond van Drenthe. In hoofdstuk 2 en 3 vindt daarom een vergelijking plaats van de gebruikte gegevens uit de potentieelstudie van 2009 en de VRODO gegevens van Gebruik van VRODO-gegevens In deze milieutoets is gebruik gemaakt van gegevens die beschikbaar zijn gekomen uit het VRODOproject. VRODO staat voor Voorbereiding Ruimtelijk Ordening Diepe Ondergrond en vormt de inhoudelijke basis voor de verdere uitwerking van de Rijksstructuurvisie Ondergrond (STRONG). De VRODO-gegevens die gebruikt zijn in deze milieutoets zijn in maart 2012 opgesteld ten behoeve van het werkproces van STRONG. Het zijn dus geen definitieve producten. De meest actuele informatie over (activiteiten in) de diepe ondergrond is te vinden op de website NL Olie & gas portaal: Hier zal ook een pagina komen met de openbare informatie/kaarten uit VRODO, waaronder de laatste versies van de kaarten die voor deze milieutoets zijn gebruikt. 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

8 1.2.2 Methodiek toetsing milieueffecten In deze milieutoets wordt aangesloten bij de toetsingsmethodiek uit het eerder opgestelde Plan-MER, ten behoeve van de Structuurvisie Ondergrond voor Drenthe (in deze milieutoets verder aangeduid als het Plan-MER ). In het Plan-MER is de toetsing van mogelijke milieueffecten van de gebruiksfuncties uitgevoerd in drie stappen: de mogelijke veranderingen in de diepe ondergrond; effecten aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten; bijdrage aan het beleid. Deze drie stappen zijn onderstaand kort toegelicht. Voor een meer uitgebreide beschrijving van deze methodiek wordt verwezen naar het Plan-MER. Ondergrondse verandering Doordat op grotere diepten geen normale milieuregels gelden, kan niet worden getoetst aan de standaard milieunormen. Toch hebben de ondergrondse gebruiksfuncties wel invloed op deze omgeving. Daarom is in beeld gebracht tot welke veranderingen de gebruiksfuncties leiden in de diepe ondergrond. Effect aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten Ondergrondse benutting kan twee soorten effecten rondom maaiveld (in de biosfeer) veroorzaken. Ten eerste zijn er directe gevolgen van de ondergrondse benutting, bijvoorbeeld door bodembeweging of mogelijke lekkage. Ten tweede zijn er ook indirecte gevolgen, doordat aanpassingen rond maaiveld nodig zijn om de ondergrondse benutting mogelijk te maken. Bijvoorbeeld doordat leidingen moeten worden aangelegd, putten worden geboord en installaties lawaai maken. De mate waarin dit tot overlast leidt, is afhankelijk van de omgeving waarin het plaatsvindt. Het effect aan maaiveld is bepaald door de ondergrondse structuren te combineren met gevoelige gebieden. Hierbij zijn ook de kwetsbare grondwatergebieden meegenomen. Dit geeft een beeld waar in de provincie de ondergrondse benutting meer of minder invloed heeft op gevoelige gebieden. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

9 Gevoelige gebieden In het Plan-MER zijn gevoelige gebieden gedefinieerd, op basis van de beleidsmatige stand van zaken op het moment dat het nieuwe omgevingsbeleid, de Omgevingsvisie, werd ontwikkeld. Als basis voor de gevoelige gebieden zijn de kernkwaliteiten van de provincie Drenthe gehanteerd, zoals die op dat moment in ontwikkeling waren. De Omgevingsvisie is inmiddels vastgesteld, en daarmee ook de definitieve invulling van de kernkwaliteiten. Om aansluiting te houden bij de systematiek uit het Plan-MER zijn bij de toetsing in deze milieutoets de gevoelige gebieden uit het Plan-MER gehanteerd. Hierdoor kunnen kleine verschillen tussen toetsingskader en vastgesteld beleid optreden. Een voorbeeld is archeologie. In het Plan-MER is nog gebruik gemaakt van de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW). Inmiddels is deze archeologische verwachtingskaart op gemeentelijk niveau verfijnd en daarmee meer betrouwbaar geworden. Het nieuwe omgevingsbeleid voor archeologie wijkt echter niet significant af van het beleid ten tijde van het opstellen van het Plan-MER. Wel dient bij de uitwerking van ruimtelijke opgaven waar archeologie speelt, niet meer de IKAW maar de nieuwe gemeentelijke kaarten als toetsingskader gebruikt te worden. In deze milieutoets is de term IKAW vervangen door de term Archeologie. Gezien de aard en omvang van de verschillen, is het hanteren van de gevoelige gebieden uit het Plan-MER niet van invloed op de conclusies van deze milieutoets. In een volgende update van de Structuurvisie kan het nieuwe omgevingsbeleid wel worden meegenomen. Naar verwachting zal het Omgevingsbeleid in 2015 weer worden ge-update. Bijdrage aan beleid (Nut en noodzaak via alternatieven) De derde stap beschrijft de consequenties van beleidsmatige keuzes voor ondergronds ruimtegebruik en is bedoeld de nut en noodzaak discussie over het benutten van de ondergrond te voeden. Naast reguliere delfstofwinning wordt het maatschappelijk nut van andere gebruiksvormen afgewogen. Als onderdeel van het Plan-MER zijn twee alternatieven afgewogen. De gebruiksfuncties kunnen leiden tot een grotere energieleveringszekerheid, waarbij de ondergrond als een soort accu fungeert. Het tweede alternatief brengt de mate waarin de klimaatdoelstellingen kunnen worden gerealiseerd in beeld. Via deze alternatieven sluit het Plan-MER direct aan op de beleidskeuzes in de structuurvisie Afwegingen voor de structuurvisie De keuzes in de Structuurvisie Ondergrond Drenthe zijn mede bepaald op de bevindingen in het Plan-MER. De toetsing aan nieuwe informatie en afweging van nieuwe gebruiksvormen, kan leiden tot bijstelling van de huidige structuurvisie. Zo wordt in de Structuurvisie de Ladder van Drenthe gebruikt, om een voorkeur voor verschillende benuttingsmogelijkheden te bepalen. In deze milieutoets wordt daarom expliciet aangegeven wat de bevindingen betekenen voor de Structuurvisie 2.0 van de provincie Drenthe. 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

10 1.3 Leeswijzer De milieutoets bestaat uit de volgende hoofdstukken: Hoofdstuk 2 gaat in op de nu beschikbare informatie over de ondergrond en mogelijke benutting. Daarbij wordt de huidige kennis vergeleken met de gebruikte kennis bij het opstellen van het Plan-MER en de Structuurvisie in Hoofdstuk 3 beschrijft de gevolgen van nieuwe inzichten voor de getoetste gebruiksfuncties in het Plan-MER. In de hoofdstukken 4, 5, 6 en 7 wordt ingegaan op de verschillende nieuwe benuttingsmogelijkheden. Dit zijn respectievelijk de winning van onconventioneel gas (en olie), geothermie (zowel ultradiep als ondiep), warmtebuffering en de opslag van gassen in kleine gasreservoirs. Er wordt kort ingegaan op de opslag van gasolie in zoutcavernes. De bijbehorende factsheets zijn opgenomen in de bijlage. Hoofdstuk 8 beschrijft de afweging van beide strategische alternatieven. Hierbij zijn de nieuwe inzichten uit de voorgaande hoofdstukken gecombineerd met de eerder opgestelde afweging in het Plan-MER. Tot slot worden in hoofdstuk 9 de meest relevante overwegingen beschreven die kunnen worden meegenomen bij het opstellen van de Structuurvisie 2.0. Er zijn drie bijlagen bij deze milieutoets opgenomen: 1. De factsheets met basisinformatie over de nieuwe ondergrondse benuttingsmogelijkheden, in aanvulling op de factsheets uit het Plan-MER. 2. Kaarten, afkomstig uit het VRODO project, welke getoetst zijn aan de Drentse gevoelige gebieden conform de systematiek uit het Plan-MER 3. Een achtergrondstudie over mogelijke temperatuureffecten bij hoge temperatuuropslag. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

11 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

12 2 VERGELIJKING GEOLOGISCHE INFORMATIE In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de verschillen in geologische informatie tussen de VRODO-kaarten (uit 2012) en de kaarten uit het Plan-MER (uit 2009). Hiervoor wordt specifiek ingegaan op de drie relevante ondergrondse structuren: olie- en gasvelden (paragraaf 2.1), zoutkoepels (paragraaf 2.2) en aquifers of waterlagen (paragraaf 2.3). In paragraaf 2.4 is een overzicht gegeven van de belangrijkste verschillen. In hoofdstuk 3 is vervolgens een heroverweging opgenomen om te onderzoeken of de eerdere bevindingen uit het Plan-MER herzien moeten worden naar aanleiding van de nieuwe informatie. Deze laatste stap sluit aan bij de methodiek uit het Plan-MER en is bedoeld om inzicht te kunnen geven in de wenselijkheid van bepaalde gebruiksfuncties op bepaalde locaties. Zoals toegelicht in paragraaf worden de nieuwe gebruiksfuncties behandeld vanaf hoofdstuk 4 van deze milieutoets. Via de werkgroep van STRONG en VRODO zijn de TNO-kaarten voor de provincie Drenthe beschikbaar gesteld. Het betreft kaarten samengesteld in 2012, maar nog niet formeel gepubliceerd. De meest relevante kaarten zijn opgenomen in de bijlage. 2.1 Olie- en gasvelden Ten opzichte van de kaarten uit het Plan-MER, vallen in de VRODO-kaarten de volgende aspecten op: Alle gasvelden uit het Plan-MER zijn ook geprojecteerd op de VRODO-kaarten. De VRODO-kaarten tonen echter een aantal aanvullende kleine gasvelden in Drenthe: Witterdiep; Tiendeveen; Gieterveen (aangeduid als gas/olie veld); Vinkega (dit veld ligt grotendeels in Friesland en zal buiten beschouwing worden gelaten). Het olieveld Zweelo is niet meegenomen in het Plan-MER en de structuurvisie, maar wel geprojecteerd op de kaarten van de onderliggende Technische potentieelstudie en ook in de VRODO kaarten. De reden hiervoor is dat er geen ontwikkelplannen zijn voor Zweelo en het feit dat olievelden minder kansen bieden voor hergebruik voor bijvoorbeeld buffering van stoffen. Op de VRODO-kaarten is aangegeven dat de opslagmogelijkheden voor Zweelo onbekend zijn. Het gasveld Annerveen is aangeduid als gasveld waar ook olie in aanwezig is. Wat verder opvalt is de aanwezigheid van prospects ; op de VRODO-kaarten is de gehele provincie Drenthe als prospect aangeduid. Dit betekent dat in het hele gebied van Drenthe meerdere prospectieve structuren zijn onderkend (in het verleden en heden). Gezien de bedrijfseconomische gevoeligheid van deze informatie, wordt niet bij vermeld wat het aantal prospects of de omvang daarvan is, welke kans deze structuren op een succesvolle gas/olievondst bieden, en door wie deze structuren worden onderkend. De VRODO-kaarten geven dus een zeer globale aanduiding. De (mogelijke) aanwezigheid van prospects is altijd een aandachtspunt bij benutting van de diepe ondergrond. In de kaarten uit het Plan- MER, en daarmee ook in de structuurvisie, is niet expliciet rekening gehouden met prospects. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

13 In het Plan-MER is winning van onconventioneel gas niet meegenomen. Binnen het VRODO project is hier wel naar gekeken, door zeer globaal zoekgebieden voor onconventioneel gas (te weten schaliegas en steenkoolgas) aan te geven. Voor schaliegas zijn de schaliepakketten van de Posidonia schalie (uit het Jura-tijdperk) en Namurschalie (uit het Carboon) gekarteerd. Voor steenkoolgas is ook het Carboon (Namur) gekarteerd. Momenteel is nog geen ervaring met de winning van onconventioneel aardgas in Nederland, maar er zijn wel plannen voor een proefboring naar schaliegas. Ook naar de winning van steenkoolgas wordt gekeken. Voor de olie- en gasvelden wordt dus niet meer uitsluitend gekeken naar reservoirs met conventionele gasvoorkomens, maar tevens naar onconventionele gasvoorkomens. Kaarten In bijlage 2 zijn kaarten opgenomen. Kaart B.1 toont de ligging van olie- en gasreservoirs. Kaart B.4.1 en B.4.2 tonen de potentiekaarten voor onconventioneel aardgas, respectievelijk schaliegas en steenkoolgas. 2.2 Zoutkoepels en zoutkussens In het Plan-MER zijn 4 zoutkoepels geïdentificeerd die in aanmerking zouden komen voor benutting: Gasteren. Drouwen. Hooghalen. Schoonloo. Wat opvalt is dat op de VRODO-kaarten de zoutkoepel bij Hoogeveen ook mogelijk geschikt is voor benutting. Deze zoutkoepel is in het Plan-MER wel geïdentificeerd, maar niet weergegeven vanwege de grote diepte. Door de grote diepte is niet aannemelijk dat deze voor eventueel gebruik de primaire keuze zal zijn. Verder valt op dat de zoutkoepel bij Gasteren op de VRODO-kaarten zichtbaar groter is en de naam Anloo heeft. Iets dergelijks geldt ook voor Drouwen, die op de VRODO-kaarten Gasselte-Drouwen heet en ook zichtbaar groter is. Het verschil in grootte kan worden verklaard doordat de vorm van de doorsnede van zoutkoepels varieert in de diepte. De grootte van een zoutkoepel op een kaart hangt dus samen met de weergegeven diepte. Naast deze in totaal vijf zoutkoepels zijn op de VRODO kaarten ook enkele gebieden aangewezen met een lage potentie. Dit heeft te maken met de beperkte dikte van de aanwezige zoutpakketten. 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

14 Tabel 2.2 Plan-MER Gasteren Drouwen Hooghalen Schoonloo Overzicht zoutkoepels en zoutkussens in het Plan-MER en de VRODO-kaarten VRODO-kaarten Wordt hier als Anloo aangeduid, iets groter op de kaart Wordt aangeduid als Gasselte-Drouwen, iets groter op de kaart Vergelijkbaar Vergelijkbaar Hoogeveen (als diep zoutvoorkomen weergegeven) Enkele gebieden met lage potentie (niet dik genoeg) vooral ten noorden en westen van Hoogeveen ( Dwingeloo ) Grootschalige zoutwinning In het Plan-MER uit 2009 is mogelijke zoutwinning in Drenthe ten behoeve van de ontwikkeling van cavernes als gebruiksfunctie meegenomen. Naast relatief ondiepe zoutkoepels waarin mogelijk cavernes ontwikkeld kunnen worden, komen in Drenthe op grotere diepte zoutkussens voor. Vanwege de diepte zijn deze in potentie uitsluitend geschikt voor de winning van zout en niet voor het creëren van stabiele cavernes. In het Plan-MER is aangegeven dat bij grootschalige zoutwinning een risico op bodemdaling optreedt. Voor (grootschalige) zoutwinning is in de Structuurvisie uit 2009 beleid opgenomen. 2.3 Aquifers Kaarten In bijlage 2 zijn kaarten opgenomen. Kaart B.2 toont de ligging van zoutstructuren. De gegevens uit de VRODO-kaarten geven een meer gedetailleerd beeld van de mogelijkheden voor geothermie. Onderstaand wordt dit toegelicht. Aquifers in het Plan-MER De potentiekaart voor warmtewinning door geothermie uit het Plan-MER (figuur 6.2 uit het Plan-MER) is in feite een combinatiekaart van 3 verschillende geologische aquifers: de Vlieland Zandsteen uit het Jura/Krijt (de Rijnland Groep); de Detfurth, Volpriehausen en Solling zandstenen uit het Trias (de Hoofd- Bontzandsteen Groep); de Slochteren Formatie uit het Perm (de Boven-Rotliegend Groep). De potentiekaart voor elektriciteitswinning door geothermie uit het Plan-MER (figuur 6.3 uit het Plan-MER) is in feite een combinatiekaart van 2 verschillende geologische lagen: de Slochteren Formatie uit het Perm; de Kolenkalk Groep uit het Vroeg-Carboon. Door het gebruik van gecombineerde lagen, is in het Plan-MER geen onderscheid gemaakt tussen de geothermische potentie van individuele aquifers. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

15 Aquifers in de VRODO-kaarten De VRODO-kaarten geven wel inzicht in de geothermische potentie per aquifer. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen de volgende aquifers: Rotliegend Perm aquifers, potentie vooral in noord-drenthe. Trias aquifers, potentie vooral in oost- en zuid-drenthe. Jura-Krijt aquifers (Rijnland groep), potentie vooral in oost en midden-drenthe. Tertiair aquifers: (te) lage potentie door geringe diepte. Voor de mogelijke opwekking van geothermische elektriciteit geldt dit ook: De Slochteren Formatie uit het Perm; >120 graden in Rotliegend regionaal in het oosten van de provincie. Hierbij geldt als kanttekening dat deze kaart gebaseerd is op de diepteligging van de aquifers, en daarmee niets zegt over de dikte en doorlatendheid. Carboon: met uitzondering van west-drenthe komen mogelijk zandige aquifers voor in het Carboon. De verwachting bestaat dat deze gesteentelagen door fracken geschikt gemaakt kunnen worden voor ultradiepe geothermie. Met de inzichten uit de VRODO kaarten is het mogelijk aparte kaarten op te stellen voor de geothermische potentie van verschillende aquifers. Daarnaast kan ook onderscheid worden gemaakt in de techniek, zoals de winning met behulp van Enhanced Geothermal Systems (EGS, of ultradiepe geothermie, winning van geothermische elektriciteit middels fracken), klassieke geothermie met een puttendoublet voor warmteen elektriciteitsproductie en ondiepe geothermie voor warmteproductie. Kaarten In bijlage 2 zijn kaarten opgenomen. De kaarten B.3.1 tot en met B.3.5 geven de potentie voor klassieke geothermie weer voor verschillende geologische voorkomens (zogenaamde etages ). De kaarten B.3.6 tot en met B.3.8 geven de potentie voor ultra diepe geothermie weer. Uit recente onderzoeken naar geothermie en de VRODO-kaarten wordt tevens duidelijk dat er enkele risico s en beperking voor het toepassen van geothermie gelden: De gehele provincie Drenthe is in de VRODO-kaarten aangeduid als prospect van de NAM. Er bestaat een kans dat een prospect van de NAM nabij een geothermische zone ligt, of hiermee overlapt. Dit brengt een beperking met zich mee, omdat er altijd overleg zal moeten plaatsvinden. Indirect leidt dit tot een keuze of de gaswinning altijd voor de winning van geothermie gaat. Economische winbaarheid van het aardgas zal hier waarschijnlijk veelal de doorslag geven. Tevens zorgt het vorige punt voor een risico op het aantreffen van koolwaterstoffen tijdens een boring voor geothermie. Dit betekent dat er extra veiligheidsvoorziening getroffen moeten worden bij het boren. Als gevolg hiervan wordt de boring duurder, waardoor de haalbaarheid van een geothermie project nadelig wordt beïnvloed. In Drenthe zijn veel gasvelden aanwezig. Winning van geothermie kan plaatsvinden in dezelfde lagen als deze gasvelden. Mogelijk ontstaat interferentie, doordat de winning van geothermie het drukregime in een gasveld kan beïnvloeden. In principe is deze situatie ongewenst en daarom wordt binnen VRODO een interferentiezone van 4km vanaf de buitenkant van het gasveld aangegeven. 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

16 Omgekeerd kan gaswinning leiden tot drukverlaging in een onderliggend aquifer en daarmee geothermie in de omgeving van het gasveld beïnvloeden. 2.4 Overzicht belangrijkste verschillen Onderstaande tabel geeft per geologische structuur de belangrijkste verschillen tussen de informatie uit 2009 en 2012 weer. Geologische structuur Belangrijkste verschillen in 2012 ten opzichte van 2009 Gasvelden 4 nieuwe (kleine) gas- en olievelden zijn weergegeven. Rol van mogelijke aanwezigheid van prospects voor aardgas/olie prominent aanwezig. Naast reservoirs is nu ook gekeken naar lagen waarin mogelijk onconventioneel gas aanwezig is. Zoutkoepels Diepere zoutkoepel bij Hoogeveen is toegevoegd (was al bekend, maar is niet opgenomen in het Plan-MER). Potentie benoemde zoutvoorkomens voor grootschalige zoutwinning mogelijk groter. Aquifers Onderscheid tussen verschillende aquifers die mogelijk geschikt zouden kunnen zijn voor geothermie. Hierdoor is het mogelijk onderscheid te maken tussen verschillende vormen van geothermie, te weten ultradiepe, klassieke en ondiepe geothermie. Interferentiezones van 4 km rondom gasvelden. Aanwezigheid aardgas prospects vormt een belemmering (juridisch) en een risico (aantreffen van koolwaterstoffen). In het volgende hoofdstuk wordt een heroverweging van de eerdere bevindingen uit het Plan-MER uitgevoerd op basis van de nieuwe inzichten uit VRODO. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

17 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

18 3 HEROVERWEGING EERDERE BEVINDINGEN OP BASIS VAN VERNIEUWDE INFORMATIE In hoofdstuk 2 is beschreven welke nieuwe geotechnische inzichten er vanuit de VRODO-kaarten zijn voortgekomen, ten opzichte van de gegevens die zijn gebruikt bij het opstellen van het Plan-MER. In dit hoofdstuk wordt een heroverweging uitgevoerd, om te onderzoeken of de vernieuwde informatie uit hoofdstuk 2 ook consequenties heeft op de bevindingen uit het Plan-MER. Deze heroverweging is opgebouwd uit twee delen. In paragraaf 3.1 wordt eerst een ruimtelijke toets uitgevoerd voor de nieuwe gegevens die in hoofdstuk 2 zijn beschreven. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen de nieuwe gas- en olievelden, zoutkoepels en aquifers. Vervolgens wordt in paragraaf 3.2 beschreven of de nieuwe informatie mogelijk kan leiden tot strijdige belangen tussen het Rijk (de VRODO-kaarten en in het verlengde hiervan de Rijksstructuurvisie Ondergrond) en de provincie Drenthe (de bevindingen van het Plan-MER en de structuurvisie ondergrond van Drenthe). 3.1 Toetsing aan gevoelige gebieden Gas- en olievelden Voor de 3 nieuwe gasvelden in Drenthe en het olieveld Zweelo is ook een inschatting gemaakt van de ligging ten opzichte van gevoelige gebieden in Drenthe. Dit is gedaan op basis van de kaarten uit het Plan-MER. Voor de inschatting is de 3-stappen methodiek uit paragraaf uit het plan-mer gevolgd. Voor de vier velden geldt dat nog geen olie- of gaswinning plaatsvindt. De bevindingen zijn weergegeven in onderstaande tabellen. Stap 1: Overlap gevoelige gebieden Deze eerste stap is uitgevoerd aan de hand van de combinatiekaarten uit bijlage 2. De resultaten zijn weergegeven in onderstaande tabel. Kaarten In bijlage 2 zijn kaarten opgenomen. De kaarten C.1.1 tot en met C.1.5 zijn de combinatiekaarten die de olie- en gasvelden spiegelen aan de gevoelige gebieden zoals gedefinieerd in het Plan-MER. Zoete grondwatervoorraad Natuur Landschap en Bodemwaarden Woonkernen cultuurhistorie Tiendeveen 0% 0 10% 0% 10 50% 0 10% Witterdiep 0 10%, kleine 0 10% 0% 10 50% 0% uitloper Drentse Aa Gieterveen 0% 0% 100% 0% 0% Zweelo (olie) 0% 10 50% 10 50% 100% 10 50% Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

19 Uit de tabel blijkt dat de mate van overlap vooral Gieterveen (100% overlap met landschap) een aandachtspunt vormt. Het olieveld Zweelo overlapt volledig (100%) met bodemwaarden. Voor de kleine gasvelden Tiendeveen en Witterdiep blijkt dat deze zich aan maaiveld in minder gevoelig gebied bevinden, zodat ondergrondse benutting hier met minder beperkingen kan plaatsvinden. Stap 2: Classificatie effecten De bovenstaande inschatting van de overlap met gevoelige gebieden leidt tot de volgende effect classificatie. Gaswinning Injectie CO 2 -opslag Aardgasbuffering Biogasbuffering formatiewater Tiendeveen Witterdiep Gieterveen Zweelo (olie) --- (oliewinning) N.v.t. N.v.t. N.v.t. N.v.t. Stap 3. Wenselijkheid van gebruiksfuncties per gasveld In deze derde stap zijn eerst de karakteristieken van de gasvelden in beeld gebracht, op basis van de informatie die vanuit VRODO beschikbaar is. Peiljaar gaswinning Potentie gasopslag (billion cubic meters) Potentie CO2- opslag (Mton) Aandachtspunten bij opslag Tiendeveen Onbekend Geen gegevens Geen gegevens Onbekend Witterdiep 2016 Geen gegevens <2,5 Mton Gemiddelde permeabiliteit Gieterveen Onbekend Geen gegevens <2,5 Mton Onbekend Zweelo (olie) Onbekend Geen gegevens Geen gegevens Oude putten aanwezig (voor 1976) Met de voorgaande informatie over de benuttingsmogelijkheden van gasvelden kan een totaalbeeld worden verkregen van de wenselijk van gebruiksfuncties per gasveld. Dit is weergegeven in onderstaande tabel. Gaswinning Injectie CO 2 -opslag Aardgasbuffering Biogasbuffering formatiewater Tiendeveen - /? /? - /? /? - /? /? -- /? /? - /? /? Witterdiep - /? /? - /? /? - / - /? -- /? / p - /? /? Gieterveen --- /? /? --- /? /? --- / - /? --- /? /? --- /? /? Zweelo (olie) --- /? /? N.v.t. N.v.t. N.v.t. N.v.t. Door (1) het gebrek aan gegevens, (2) de ligging in gevoelig gebied en/of (3) de aanwezigheid van technische knelpunten (bijvoorbeeld een geringe opslagcapaciteit) hebben alle beschouwde gasvelden een oranje kleur gekregen. Dit betekent dat op dit moment moeilijk in te schatten is of - en zo ja voor welke gebruiksfuncties - de 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

20 gasvelden in aanmerking zouden kunnen komen en wat hier de gevolgen van zouden kunnen zijn. In de VRODO-kaarten is ook een classificatie gemaakt van de opslagmogelijkheden van deze gasvelden. Hieruit blijkt dat het veld Witterdiep mogelijk interessant is voor CO 2 - opslag en weinig interessant voor gasbuffering. Echter, door de geringe opslagcapaciteit van <2,5 Mton is het veld minder interessant voor CO 2 -opslag. Voor Tiendeveen, Gieterveen en Zweelo is aangegeven dat de opslagmogelijkheden ongeschikt of onbekend zijn. De nieuwe velden leiden daarmee niet tot significante nieuwe inzichten voor de Structuurvisie ondergrond van Drenthe Zoutkoepels Met betrekking tot de zoutkoepels wordt hieronder het zoutvoorkomen nabij Hoogeveen getoetst aan de ligging van gevoelige gebieden. Kaarten In bijlage 2 zijn kaarten opgenomen. De kaarten C.2.1 tot en met C.2.5 zijn de combinatiekaarten die de zoutstructuren spiegelen aan de gevoelige gebieden zoals gedefinieerd in het Plan-MER. Zoete Natuur Landschap en Bodemwaarden Woonkernen grondwatervoorraad cultuurhistorie Hoogeveen 0% 0 10% 0% 50% 0% Volgens de methodiek uit het Plan-MER (paragraaf 6.6.1) leidt dit tot de volgende scores: Zoutwinning Gasbuffering Hoogeveen Aquifers Bij eventuele ontwikkeling van het zoutvoorkomen bij Hoogeveen is de aanwezigheid van bodemwaarden (en mogelijk ook natuur) een aandachtspunt. Vanuit de VRODO-kaarten zijn geen gegevens bekend over de omvang en capaciteit van de zoutkoepel bij Hoogeveen, waardoor een vraagteken is opgenomen. Vanwege deze onbekendheid is geen kleur toegekend. In de Structuurvisie 2.0 van Drenthe zal aandacht besteedt worden aan het zoutvoorkomen bij Hoogeveen. De ruimtelijke ligging van bodemlagen die geschikt kunnen zijn voor geothermie uit de VRODO-kaarten is niet wezenlijk anders dan in het Plan-MER. Dit betekent dat er geen nieuwe inzichten zijn met betrekking tot de gebieden met de meeste potentie voor geothermie. Een toets van de VRODO-kaarten aan de ruimtelijke kwaliteiten van Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

21 Drenthe is niet nodig, omdat deze niet onderscheidend zal zijn van toetsing die reeds is uitgevoerd (zie Plan-MER paragraaf 6.7). Zoals eerder aangegeven is er met de VRODO-kaarten wel meer inzicht verkregen in de geschiktheid per aquifer. Deze informatie leidt niet tot veranderde inzichten in de Structuurvisie ondergrond van Drenthe. 3.2 Geotechnische geschiktheid versus provinciale belangen In de VRODO-kaarten is voor alle gasvelden in Drenthe de mate van geschiktheid voor ondergrondse aardgasbuffering (underground gas storage, UGS) en CO 2 -opslag aangegeven, uitsluitend gebaseerd op geotechnische eigenschappen. Dit leidt vanuit Rijkswegen tot een overzicht van de geschiktheid van deze ondergrondse structuren. In de kaarten voor de Structuurvisie zijn, naast geotechnische eigenschappen, ook de belangen van de provincie Drenthe meegewogen om een uitspraak te doen over gewenste strategische inzet van gasvelden. Dit heeft in de Provinciale Structuurvisie geleid tot een overzicht van de wenselijkheid van ondergrondse benuttingsvormen. Bijvoorbeeld voor CO 2 -opslag en UGS geldt dat de impact aan maaiveld sterk verschilt. De ruimtelijke impact van CO 2 -opslag is beperkt door gebruik te maken van bestaande locaties en putten. De impact van een UGS is groter, doordat de installaties groot en zichtbaar zijn. De uitkomsten van een afweging op ondergrondse mogelijkheden (zoals in de VRODO-kaarten) kan dus een andere voorkeur opleveren dan een afweging waarbij de impact op een mogelijk kwetsbare omgeving is meegewogen (zoals bij de provinciale structuurvisie). Verschil in conclusies Voor enkele gasvelden blijkt dat er mogelijk sprake is van strijdige belangen tussen het Rijk en de provincie. Gasselternijveen: volgens VRODO-kaarten mogelijk geschikt voor UGS en CO 2 - opslag, maar volledig in gevoelig gebied, dus onwenselijk vanuit de Provinciale Structuurvisie. Nijensleek: mogelijk geschikt voor UGS, maar volledig in gevoelig gebied. Roden: mogelijk geschikt voor UGS, maar volledig in gevoelig gebied. Hetzelfde geldt voor de zoutkoepels Hooghalen, Schoonloo, Drouwen en Gasteren, die volledig in gevoelig gebied liggen waarmee vanuit provinciaal belang benutting onwenselijk is. Voor aquifers (geothermie) geldt dat de potentie zoals deze in het Plan-MER is gepresenteerd niet verschillend is van de VRODO-kaarten. De bevindingen uit het Plan- MER over geothermie blijven daarom relevant. 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

22 4 WINNING VAN ONCONVENTIONEEL GAS (OF OLIE) Winning van onconventioneel gas vindt in Nederland nog niet plaats. Wel zijn enkele exploratievergunningen aangevraagd en verleend. In Noord-Brabant en Flevoland wordt gekeken naar schaliegas en in verschillende delen van Overijssel en Gelderland wordt mogelijke winning van steenkoolgas onderzocht. Hoewel er meerdere vormen van onconventioneel aardgas zijn (schaliegas, steenkoolgas, tight gas), is onconventioneel aardgas niet anders dan conventioneel aardgas. De schalie- en steenkoollagen waarin aardgas aanwezig is, zijn zelfs de moedergesteenten voor het aardgas dat momenteel gewonnen wordt in Noord- Nederland. Onconventioneel aardgas is dus normaal aardgas, zoals Nederland dat al decennia kent. Er is echter een belangrijk verschil in de manier waarop onconventioneel aardgas wordt aangetroffen. Conventioneel aardgas bevindt zich in een reservoir met relatief grote poriën, waar het gas via een put gemakkelijk uit stroomt. Onconventioneel aardgas zit opgesloten in slecht doorlatende gesteentelagen. De winning van onconventioneel aardgas wordt daarom gekenmerkt door het stimuleren van de doorlatendheid van de formatie waarin het aardgas zich bevindt. Dit wordt ook wel fracken genoemd. Een ander gevolg van de slechte doorlatendheid van de gashoudende formatie is dat relatief veel putten nodig zijn om het gas te kunnen winnen. Voor olie gelden dezelfde verschillen tussen conventionele en onconventionele voorraden. Vooralsnog wordt de winning van onconventionele olie in Nederland niet overwogen. Daarom wordt vanaf hier alleen gesproken over onconventioneel gas. Onder de Mijnbouwwet wordt geen onderscheid gemaakt tussen het winnen van conventioneel of onconventioneel aardgas. Fysieke ingrepen aan maaiveld De winning van onconventioneel gas zal worden voorafgegaan door een proefboring. De proefboring is inclusief het fracken van de gesteentelaag met vloeistof. Indien deze proefboring succesvol is, kan worden overgegaan tot winning van het gas. Dit leidt tot fysieke ingrepen aan maaiveld. Voor een economisch haalbare winning zijn meerdere productielocaties nodig. Op elke locatie worden meerdere productieputten horizontaal door de gashoudende laag geboord. Voor de aanlegfase en operationele fase zijn diverse milieuaspecten van belang, zoals geluidhinder, aantasting van het landschap en externe veiligheid. De waterkwantiteit en-kwaliteit ten behoeve van het fracken en de behandeling van deze waterstromen vormen ook belangrijke aandachtspunten. Afhankelijk van de gebruikte technieken is het ook mogelijk dat methaan ontsnapt en in de atmosfeer terecht komt. Methaan heeft een zeer sterk broeikaseffect in vergelijking met CO 2. Dit is vooral van belang bij situaties met een open opslagsysteem voor de waterstromen die tijdens het fracken ontstaan. In Nederland lijkt een dergelijk open systeem niet waarschijnlijk. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

23 Figuur 4.1 Luchtfoto van een boorlocatie voor schaliegas in Engeland (bron: cuadrillaresources.nl) De productietijd van een put ligt in de orde van 15 jaar, waarbij het waarschijnlijk is dat de put gedurende deze periode meerdere malen moet worden gestimuleerd door middel van fracken. Bij het fracken zal rekening gehouden moeten worden met bestaande breukzones, in verband met mogelijke bodemtrillingen. Bodemdaling kan optreden, maar gezien de eigenschappen van het gesteente zal eventuele bodemdaling relatief gering zijn. In bijlage 1 worden de kenmerken van onconventionele aardgaswinning beschreven. Deze vorm van ondergrondse benutting leidt tot de onderstaand beschreven effecten. Hierbij wordt eerst ingegaan op de mogelijke veranderingen in de ondergrond (paragraaf 4.1). Daarbij worden mogelijke effecten en risico s rond maaiveld beschreven, zoals mogelijke trillingen en bodembeweging. In paragraaf 4.2 wordt ingegaan op overige relevante aspecten voor de winning van onconventioneel gas. In paragraaf 4.4 vindt de toetsing plaats van het ondergrondse gebruik en de kwetsbare gebieden rond maaiveld, inclusief de kwetsbare grondwatervoorraden. 4.1 Ondergrondse verandering Mechanische veranderingen De winning van onconventioneel aardgas leidt tot mechanische veranderingen. Door fracken wordt het gesteente aangetast, er ontstaan kleine scheurtjes in het gesteente. 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

24 Verder kan het onttrekken van gas (en aanwezig water) van invloed zijn op het drukregime in de geologische formatie. Het gebied waar dit plaatsvindt, is relatief omvangrijk, langs het gehele horizontale deel van elke put. Daarnaast is een relatief hoge dichtheid aan putten nodig. Hierdoor is het effect over een groot gebied verspreid. Chemische veranderingen Aan de ene kant zorgt het onttrekken van gas voor een chemische verandering. Aan de andere kant zorgt het fracken ook voor een chemische verandering. Bij het fracken wordt een vloeistof bestaande uit water, zand en mijnbouwhulpstoffen in de ondergrond geïnjecteerd. Een deel van deze vloeistof wordt uiteindelijk ook weer gewonnen, omdat het terug de put in stroomt. Het overige deel blijft achter in de formatie. Afhankelijk van het type en de hoeveelheid mijnbouwhulpstoffen zijn toegepast, kunnen chemische veranderingen in het gesteente optreden, bijvoorbeeld door uitloging. Thermische veranderingen De geïnjecteerde vloeistof zal een lagere temperatuur hebben dan de omgevingstemperatuur van de geologische formatie. Dit zal niet leiden tot grote veranderingen, omdat de vloeistof deels wordt teruggewonnen en tevens de omgevingstemperatuur zal aannemen. Invloed bovenliggende lagen Tijdens het fracken ontstaan scheurtjes in het gesteente. De lengte van deze scheurtjes is van belang, omdat deze niet tot in andere formaties mogen reiken. De druk die wordt toegepast tijdens het fracken is hoog, maar lang niet hoog genoeg om scheuren te kunnen creëren die tot ondiepere lagen reiken (bijvoorbeeld drinkwaterlagen). Daarnaast zorgt het boren van putten voor een risico, omdat er mogelijk een verbinding ontstaat tussen diepere en ondiepere lagen. Dit geldt overigens voor alle diepe boringen, en de mijnbouwwetgeving is erop gericht de risico s te minimaliseren. Interactie andere gebruiksfuncties Winning van onconventioneel gas heeft indirect een link met andere gebruiksfuncties. De slecht doorlatende lagen, waarin het gas zich bevindt, kunnen namelijk een belangrijke barrière vormen, die verspreiding van bijvoorbeeld water tegengaat. Schalielagen of kleisteen lagen vormen vaak ook de afsluitende bovenlagen van gasreservoirs en aquifers. Het fracken van dergelijke slechtdoorlatende lagen kan dus van invloed zijn op de benutting van andere (onderliggende) lagen. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

25 Tabel 3.1 Overzicht veranderingen ondergrond onconventionele gaswinning (0 = neutraal, - = risico, -- = onomkeerbare verandering, --- = ontoelaatbare verandering) Effecten ondergrond Score Toelichting Mechanische veranderingen Chemische veranderingen Thermische veranderingen Invloed bovenliggende lagen Interactie andere gebruiksfuncties Door fracking ontstaan haarscheuren in het gesteente Tijdens het fracken worden diverse mijnbouwhulpstoffen geïnjecteerd, die deels permanent in de ondergrond zullen blijven De geïnjecteerde stoffen zullen de omgevingstemperatuur aannemen Er wordt een risico geïntroduceerd Niet direct, maar er is een risico dat interactie optreedt. Bodemtrillingen en -daling Er is een risico op bodemtrillingen (hier wordt de term (bodem)trilling gebruikt, wat een synoniem is voor aardbeving) doordat bij het fracken de gesteentelagen zodanig onder druk worden gezet dat er scheuring optreedt. Het is niet uit te sluiten dat deze trillingen aan maaiveld meetbaar zijn en in potentie tot schade kunnen leiden. De aanwezigheid van natuurlijke breukzones is hierbij van specifiek belang, omdat bodemtrillingen altijd plaatsvinden via dergelijke zones. Door de winning van gas kan een drukafname optreden, waardoor het gesteente als het ware in elkaar kan worden gedrukt onder het gewicht van bovenliggende gesteentepakketten. De mate van bodemdaling hangt daarom samen met de eigenschappen van het gesteente waaruit het gas wordt gewonnen. Onconventioneel gas zoals schaliegas bevindt zich in relatief dichte gesteentelagen. De samendrukbaarheid van deze lagen is relatief laag, waardoor de bodemdaling naar verwachting relatief gering zal zijn. Voordat de winning van onconventioneel gas daadwerkelijk plaatsvindt, zullen de risico s op bodemtrillingen en -daling in beeld moeten worden gebracht. Risico s De exacte risico s bij het winnen van onconventioneel gas in de Nederlandse context zijn nog niet helemaal duidelijk. Daarom is vanuit het Rijk een onderzoek aangekondigd naar de gevolgen van een dergelijke winning op de veiligheid van natuur, mens en milieu. De resultaten van dit onderzoek worden in 2013 verwacht. Op dit moment zijn de uitkomsten van het onderzoek dus nog niet bekend. Het risico op verontreiniging van grondwater door fracken is bijvoorbeeld een belangrijke onderzoeksvraag, alsmede het risico op bodemtrillingen en -daling. Voor meer informatie over dit onderzoek wordt verwezen naar de betreffende website van de Rijksoverheid: Beschrijving overige aspecten Sociaal-economische aspecten De winning van aardgas is economisch erg belangrijk voor Nederland. De conventionele gasvoorraden nemen langzaam maar zeker af. De schattingen over de potentie van onconventioneel gas voor Nederland lopen uiteen. De daadwerkelijke potentie van onconventioneel gas is nog niet exact aangetoond. In het Energierapport 2011 heeft het 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport

26 kabinet vastgesteld dat proefboringen naar onconventioneel aardgas erg belangrijk zijn om de rol van onconventioneel gas goed te kunnen inschatten: Om meer duidelijkheid te krijgen over de hoeveelheid en locatie van onconventioneel gas in Nederland moeten de onconventionele bronnen verkend worden via proefboringen en testen. De feitelijke kennis die dit oplevert, is nodig om de voorraden van onconventioneel gas meer onderbouwd te kunnen inschatten. De proefboringen zijn ook nodig om een goed idee te krijgen van de winbaarheid van het gas en de technieken die daarvoor nodig zijn. Op basis daarvan is het mogelijk om een goed beeld te vormen over de mogelijke impact van het winnen van onconventioneel gas op natuur, milieu en landschap. Marktpartijen nemen primair het initiatief tot proefboringen en testen. De overheid moet zorgen dat veiligheid voor mens en milieu is gewaarborgd. Recente ontwikkelingen rondom een proefboring naar schaliegas in Noord-Brabant hebben aangetoond dat er een hoge mate van maatschappelijke weerstand is tegen de winning van schaliegas. De belangrijkste reden hiervoor is de onzekerheid over mogelijke impact op mens, natuur en milieu. Zoals in de vorige paragraaf is aangegeven werkt de Rijksoverheid aan een onderzoek naar de mogelijke risico s en gevolgen van opsporen en winnen van schalie- en steenkoolgas in Nederland. De resultaten van het onderzoek worden in 2013 verwacht. Innovaties in de techniek In Nederland is nog geen ervaring met de winning van onconventioneel gas. Vooral in de Verenigde Staten is hier wel veel ervaring mee. De situatie in de VS is echter niet direct door te vertalen naar Nederland. Er is bijvoorbeeld een andere geologische bodemopbouw, de omgeving is anders en er heerst andere wetgeving dan in Nederland. Eventuele winning van onconventioneel gas in Nederland zal onder voorwaarde van innovaties in de techniek zijn. Er zal worden gezocht naar mogelijkheden om de impact op het milieu te minimaliseren, bijvoorbeeld door landschappelijke inpassing en het minimaliseren van het gebruik van grond- en mijnbouwhulpstoffen. Lange termijn effecten Voor de lange termijn zijn vooral de veranderingen in de ondergrond van belang, die gerelateerd zijn aan geologische processen. Mechanische veranderingen in de diepe ondergrond zijn permanent en kunnen zich vertalen in bodemdaling en/of trillingen aan maaiveld. Chemische veranderingen kunnen op de lange termijn ook tot permanente veranderingen in de samenstelling van het gesteente leiden. Mogelijk leiden veranderingen in de ondergrond ook tot aantasting van de scheidende werking van bepaalde bodemlagen. Milieutoets structuurvisie ondergrond 2.0 9X1641/R00002/IHA/Gron Definitief rapport december 2012

27 Leemten in kennis Op dit moment is nog niet duidelijk hoe de internationaal opgedane kennis en ervaringen bij de winning van onconventioneel gas kan worden doorvertaald naar de Nederlandse situatie. Daarom zijn er nog een aantal onzekerheden, zoals: De exacte potentie van onconventioneel gas is nog onzeker. Hoe een eventuele winning er precies uit zal zien (bijvoorbeeld het benodigde aantal locaties en putten) is nog niet bekend. Er zijn onzekerheden met betrekking tot de gevolgen van de exploratie en winning voor mens, natuur en milieu. Hoewel in Nederland wel ervaring is met fracken 1, is geen ervaring met het grootschalig fracken van onconventionele gasvoorkomens. Een andere onzekerheid die samenhangt met het fracken is het achterblijven van een deel van de frack vloeistof, met daarin mijnbouwhulpstoffen. Wanneer op grote schaal onconventioneel gas zou worden gewonnen, zouden grote hoeveelheden vloeistof benodigd zijn. Bij iedere frack-job blijft een deel van de gebruikte vloeistof in de ondergrond achter. Het cumulatieve effect van deze (chemische) veranderingen in de ondergrond is een belangrijk aandachtspunt. 4.3 Effect aan maaiveld getoetst aan ruimtelijke kaarten In de ondergrond van Drenthe zijn verschillende geologische formaties aanwezig die interessant kunnen zijn voor de winning van onconventioneel aardgas. Het gaat om de volgende lagen: Posidonia Schalie in de Jura, gebied rondom Hoogeveen (relatief klein gebied), zeer lokaal in zuidoosten van Drenthe, op m diepte. Namurschalie, in het Carboon, vooral in westelijke helft van Drenthe, vanwege een gunstige diepte van m of minder. Steenkoolhoudende lagen, ook in het Carboon Namur, niet te diep (tot 2.000m is gunstig). Alleen in het uiterste westen van Drenthe, richting het oosten wordt de diepte al snel groter. Kaarten In bijlage 2 zijn kaarten opgenomen. De basiskaarten voor onconventioneel gas zijn B.4.1 (schaliegas) en B.4.2 (steenkoolgas). De kaarten waarop de geschikte geologische formaties zijn weergegeven, zijn gecombineerd met de kaarten waarop de door de provincie Drenthe vastgestelde kwetsbare gebieden. Dit betreffen dezelfde kaarten, zoals gebruikt in het Plan-MER. De kaarten hebben betrekking op: Zoete grondwatervoorraad. Natuur. 1 In Nederland is wel ervaring met fracken, ten behoeve van de winning van conventioneel gas. De ervaringen zijn beschreven in: Factsheet NOGEPA (Nederlandse Olie en Gas Exploratie en Productie Associatie). Fracken nader toegelicht. Openbaar beschikbaar via 9X1641/R00002/IHA/Gron Milieutoets structuurvisie ondergrond december Definitief rapport