Geachte mevrouw Franke,
|
|
- Nina Bauwens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Retouradres:, Aan de griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie T.a.v. mevrouw drs. M.C.T.M. Franke Postbus EA DEN HAAG 2500EA Onderwerp Rondetafelgesprek inzake de risico's van het boren naar schaliegas Geachte mevrouw Franke, In antwoord op uw uitnodiging van 20 juli jongstleden stuur ik u hierbij de standpunten van TNO voor het rondetafeloverleg inzake de risico s van het boren naar schaliegas op 14 september. Hoogachtend, Frank van Bergen Projectnummer Op opdrachten aan TNO zijn de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, zoals gedeponeerd bij de Griffie van de Rechtbank Den Haag en de Kamer van Koophandel Den Haag van toepassing. Deze algemene voorwaarden kunt u tevens vinden op. Op verzoek zenden wij u deze toe. Handelsregisternummer Bijlage: standpunten TNO
2 TNO STANDPUNTEN INZAKE SCHALIEGAS Uit een eerste verkennend onderzoek van TNO voor Beheer Nederland in 2009 blijkt 1 dat de Nederlandse ondergrond schaliegas bevat. Dit onderzoek is uitgevoerd op basis van bestaande geologische gegevens. Momenteel is nog niet bekend hoeveel gas aanwezig is en of dit technisch en economisch geproduceerd zou kunnen worden. Wanneer het gas in voldoende mate aanwezig is en gewonnen kan worden, zou het een significante bijdrage kunnen leveren aan de Nederlandse gasmarkt. Daarom is het van belang om de aanwezigheid van schaliegas in de Nederlandse ondergrond vast te stellen. De kennis over exploratie en winning van schaliegas vanuit de Nederlandse ondergrond is nog zeer beperkt. De kennis die in Amerika is opgedaan kan niet een-op-een wordt vertaald naar de Nederlandse situatie. Hoewel er veel kennis (o.a. bij TNO en de TU Delft) is van de geologie van de Nederlandse ondergrond en van productietechnologieën die gebruikt worden voor de winning van gas uit conventionele gasreservoirs, is nog meer kennis nodig over de specifieke eisen die aan de winning van schaliegas worden gesteld, vooral in het licht van veiligheid en eventuele gevolgen voor het milieu. Om de benodigde extra geologische informatie in te winnen en te bezien of op een specifieke locatie schaliegas aanwezig en winbaar is, zijn proefboringen (exploratieboringen) nodig. Na het boren wordt in het geval van schaliegas altijd gebruik gemaakt van de fraccing technologie. Fraccing technologie is een bestaande en bekende technologie, ook in Nederland. In ons land is deze tot nu toe echter slechts toegepast bij conventionele winning. Voor schaliegesteente is een andere uitvoering van de hydraulic fracturing technologie nodig (type en hoeveelheden chemicaliën, hoeveelheden water en zand, toegepaste druk, etc.). Hier is al wel veel ervaring mee opgedaan in het buitenland, maar nog niet in de schalielagen van de Nederlandse ondergrond. Een eerste exploratieboring met fraccing is behalve een proefboring voor het betreffende specifiek project ook een toetsing van de effectiviteit van de bestaande technologie voor schaliegas in Nederland in het algemeen. Exploratieboringen in Groot Brittannië hebben aangetoond dat hydraulic fracturing van schalielagen zou kunnen leiden tot geïnduceerde aardbevingen, zij het met een lage magnitude. Aanbevelingen Wij bevelen aan om de bestaande fraccing technologie zoals uitgevoerd in conventionele gasvelden in Nederland te vergelijken met fraccing toegepast in boringen naar schaliegas, om inzichtelijk te maken of er additionele risico s zijn. Tijdens de eerste boringen bevelen wij aan de impact op de Nederlandse ondergrond te monitoren (geïnduceerde seismiciteit, kwaliteit van grondwater en bodem). Hierbij is de nulmeting vooraf aan het boren essentieel. 1
3 Na evaluatie van de metingen van de eerste exploratieboringen moet de noodzaak van monitoring van volgende exploratieboringen heroverwogen worden. Transparantie over de resultaten is noodzakelijk voor toegepaste wetenschap, publieke acceptatie en een positieve grondhouding ten aanzien van toekomstige besluitvorming over schaliegaswinning. Belangrijk is dat een onafhankelijke instantie zich kan uitspreken over de veiligheid en milieu aspecten van schaliegaswinning op basis van de ervaringen die wordt opgedaan en de beschikbare kennis over de Nederlandse ondergrond i.r.t. gaswinning. Winning van schaliegas is nog niet aan de orde, hiervoor moet een aparte winningsvergunning worden afgegeven. Desondanks bevelen wij aan om te toetsen of de huidige voorwaarden voor olie- en gas winning moeten worden aangepast aan de specifieke eigenschappen van schaliegaswinning (met name in relatie tot het groot ondergronds areaal dat moet worden aangeboord).
4 ACHTERGRONDINFORMATIE OVER RISICO S VAN HET BOREN NAAR SCHALIEGAS WAT IS SCHALIEGAS? Schaliegas is aardgas dat opgesloten zit in compacte, moeilijk doorlaatbare gesteentelagen in de ondergrond. Vanwege het hoge gehalte aan klei worden deze lagen ook wel schalies genoemd. WAT IS EEN EXPLORATIEBORING? Een exploratieboring (ook wel proefboring) wordt geplaats binnen een opsporingsvergunning. Het doel is te bekijken of op een specifieke locatie aardgas aanwezig is en of de winbare hoeveelheid groot genoeg is om tot een economisch rendabel project te komen. Voor het winnen van het gas is vervolgens een winningsvergunning nodig. Hoewel de verkregen informatie dus vooral iets zegt over de winbaarheid op die locatie, is deze ook van grote waarde bij het voorspellen van het potentieel in een groter gebied. WAAROM FRACCING TIJDENS DE EXPLORATIE? Bij een goed doorlatend gasreservoir is het meestal voldoende om de aanwezigheid van gas aan te tonen om de economische rendabiliteit te bepalen. In het geval van moeilijk doorlaatbare lagen moet er ook worden aangetoond dat het aanwezige gas in voldoende hoeveelheden geproduceerd kan worden. Productie uit deze lagen kan alleen plaatsvinden als de doorlaatbaarheid vergroot wordt door geïnduceerde breuken ( fracs ). Om de economische rendabiliteit van het reservoir te bepalen, moet de effectiviteit van het fraccen worden getest in een exploratieboring. DE SITUATIE IN DE VERENIGDE STATEN In de V.S. is er bezorgdheid over het effect van fraccing op het milieu, met name over de vervuiling van het grondwater door de bij fraccing gebruikte chemicaliën. In februari 2011 heeft de Environmental Protection Agency daarom een groot onderzoek aangekondigd dat dit gaat onderzoeken 2. In dit onderzoek worden gerapporteerde incidenten in detail onderzocht (retrospective case studies). Tot nu toe zijn nog maar enkele wetenschappelijke studies uitgevoerd. Deze wijzen erop dat de incidenten voornamelijk zijn toe te wijzen aan de ondeugdelijke uitvoering van het boren en fraccen. Veel boringen zijn zo snel en goedkoop mogelijk uitgevoerd. Hierdoor is bijvoorbeeld bespaard op het afschermen van grondwaterniveaus, waardoor er gas langs de putten in het grondwater kon lekken. Dit probleem is niet uniek voor schaliegasputten in de V.S., maar ook bekend voor slecht uitgevoerde conventionele gasputten. Echter, het grote aantal schaliegasboringen dat in korte tijd geboord is heeft de schaal van het probleem vergroot. VERSCHILLEN VERENIGDE STATEN EN NEDERLAND De technieken die worden gebruikt (boren, fraccen ) zijn niet nieuw in Nederland en er is in Nederland ervaring met de uitvoering en regulering van deze activiteiten. 2 Concept verwacht in 2012, afronding verwacht in 2014
5 In Nederland is veel zorg voor het afschermen van de grondwaterlagen in het ontwerp van de put en zouden vele van de putten zoals uitgevoerd in de V.S. niet worden toegestaan. De specifieke uitvoering van de fraccing activiteiten (bijv. hoeveelheden water, zand, chemicaliën en toegepaste druk tijdens fraccen ) kunnen variëren. In de V.S. is gekozen om deze informatie publiek te maken, in Nederland is dit niet het geval. De Nederlandse ondergrond is uniek door zijn samenstelling en geologische geschiedenis, waar we veel kennis van hebben. Een directe vergelijking met de ondergrond van de VS is hierdoor niet mogelijk. Problemen in Amerika zijn met name ontstaan tijdens de winning in plaats van tijdens de exploratie fase. Schaalvergroting tijdens de winning verandert het risicoprofiel. De komende jaren zullen in Nederland alleen exploratieboringen worden uitgevoerd en zal grootschalige winning van schaliegas niet aan de orde zijn. Risico s kunnen verkleind worden door goed toezicht, ondersteund door monitoring van de activiteiten bovengronds en ondergronds. Blad 5/5 WAT IS HET RUIMTELIJK BESLAG VAN DE SCHALIEGASWINNING? Er is een duidelijk verschil tussen het ruimtelijk beslag tijdens een exploratieboring en tijdens de winningsfase. Voor een exploratieboring is een boorlocatie nodig ongeveer ter grootte van een voetbalveld. Tijdens de winningsfase zal ondergronds een groot areaal (bijv. 5 bij 5 km) worden aangeboord. In de V.S. is in veel gebieden destijds voor gekozen om dit met veel boringen te doen die ieder een eigen voetbalveldje in beslag namen. Dit heeft ertoe geleid dat het ruimtebeslag van de gaswinning in sommige gebieden enorm is. Dit wordt ook in de V.S. steeds minder geaccepteerd. Nieuwe technologie maakt het mogelijk om het hele ondergrondse areaal aan te boren met horizontale putten vanuit één locatie. In de V.S. zijn er nu voorbeelden van boorlocaties van enkele voetbalvelden groot waarin een totaal van 35 horizontale putten zijn geboord. Het ligt in de lijn der verwachting dat er steeds meer boringen mogelijk zijn vanuit een steeds kleinere boorlocatie. Dit lijkt een vereiste indien toekomstige winning in Nederland plaats zou vinden. De onderlinge afstanden van deze boorlocaties zouden dan zo n 5-15 km zijn. WAT IS HET RISICO OP AARDBEVINGEN? In de V.S. viel in één gebied een toename in tremors (< 3.3 op schaal van Richter) samen met toegenomen booractiviteiten, deze kon echter niet gerelateerd worden aan het fraccen maar mogelijk wel aan de injectie/opslag van afvalwater van gasputten in de ondergrond. In het Verenigd Koninkrijk hebben twee tremors plaats gevonden die gerelateerd lijken te zijn aan het fraccen van een schaliegasput. Hiernaar vindt momenteel nader onderzoek plaats.
Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus EC DEN HAAG 2500EC. Geachte heer Jongerius,
Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA Utrecht Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus 20101 2500 EC DEN HAAG 2500EC Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 28 982 Liberalisering energiemarkten Nr. 132 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA 's-gravenhage
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2010 2011 Aanhangsel van de Handelingen Vragen gesteld door de leden der Kamer, met de daarop door de regering gegeven antwoorden 22 Vragen van het lid Van
Nadere informatieOnderzoek naar houding en kennis van Nederlandse burgers ten aanzien van schaliegas
Onderzoek naar houding en kennis van Nederlandse burgers ten aanzien van schaliegas Inhoudsopgave 1. Doelstelling 2. Onderzoeksverantwoording 3. Samenvatting 4. Resultaten 5. Bijlagen (open antwoorden,
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken. De Minister van Economische Zaken. Directie Energie en Omgeving. Postbus EK DEN HAAG
/ Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving Postbus 20401 2500 EK DEN
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
Staatstoezicht op de Mijnen Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving
Nadere informatieHierbij bieden wij u het rapport Recent developments on the Groningen field in 2015 aan (rapportnummer TNO-2015 R10755, dd. 28 mei 2015).
Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA Utrecht Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus 20401 2500 EC DEN HAAG 2500EC Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus
Nadere informatieLEZING SCHALIEGAS,NEW EMMERGY, EMMEN, HENK DUYVERMAN, CUADRILLA NL
LEZING SCHALIEGAS,NEW EMMERGY, EMMEN,30.10.2013 HENK DUYVERMAN, CUADRILLA NL IN HET NIEUWS!! IN HET NIEUWS!!! PROFIEL CUADRILLA Belangen in Engeland, Nederland en Polen Specialist in boren naar schaliegas
Nadere informatieMededeling. Onderwerp Resultaten onafhankelijk onderzoek schauegas
PROVINCIE FLEVOLAND Mededeling Onderwerp Resultaten onafhankelijk onderzoek schauegas Doel van deze mededeling: Afdoen van de toezegging dat de staten zullen worden geïnformeerd over de uitkomsten van
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving t.a.v. Postbus 20401 2500 EK
Nadere informatieDatum 13 juli 2015 Betreft Beantwoording vragen en commissieverzoek over productiewaterinjectie
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieSchaliegas in Europa. Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron
Schaliegas in Europa Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron Agenda Introductie schaliegas Wat is het eigenlijk & hoe wordt het gewonnen Wat zijn de risico s De Schaliegas Revolutie
Nadere informatieSPREKER DR. HENK DUYVERMAN, DIRECTEUR CUADRILLA
SPREKER DR. HENK DUYVERMAN, DIRECTEUR CUADRILLA PROFIEL CUADRILLA Belangen in Engeland, Nederland en Polen Specialist in boren naar schaliegas 200 jaar ervaring State of the art apparatuur Start met boren
Nadere informatieBasisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland
Basisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland H1. Aardgas in Nederland Een Nederlandse energiebron Aardgas is de belangrijkste energiebron van Nederland. Het voorziet in bijna de helft van onze
Nadere informatieHierbij doe ik u toekomen het Jaarverslag 2010, Delfstoffen en aardwarmte in Nederland en het Jaarverslag 2010 van Energie Beheer Nederland B.V.
> Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal voor Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 30 2594 AV Den
Nadere informatieSamenvatting. Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant
1 Samenvatting Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant De gemeenten Breda, Tilburg en Helmond hebben in samenwerking met de Provincie Noord-Brabant, Brabant Water en
Nadere informatie2. Bij herziening van bestemmingsplannen beschermde maatregelen tegen proefboringen en winning van schaliegas opnemen. F. Buijserd burgemeester
A U, Gemeente Nieuwkoop College van Burgemeester en Wethouders BUI 1111111111 III mui G' 3.1463 nieuwkoop raadsvoorstel portefeuillehouder G.A.H. Eikhuizen opgesteld door Ruimtelijke Ontwikkeling S Grondbedrijf
Nadere informatieDe mogelijke effecten van het boren naar en het winnen van schaliegas op de Nederlandse leefomgeving Robin Hummel
De mogelijke effecten van het boren naar en het winnen van schaliegas op de Nederlandse leefomgeving Robin Hummel R.C.A. Hummel. Alle rechten voorbehouden. Overzicht Doel van het onderzoek Wat is schalie(gas)
Nadere informatiegeografi e Schaliegas in Nederland: potenties en risico s
geografi e Schaliegas in Nederland: potenties en risico s Aanscherping accountancyregels EU Durfkapitaal blijft in de Randstad Stadstuinen: dorp op de Kop van Zuid Columbus en de platte aarde Wereldoriëntatie
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 33 952 Schaliegas Nr. 32 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 10 juli
Nadere informatieVan Schoonebeek tot schaliegas. Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015
Van Schoonebeek tot schaliegas Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015 Aardbevingen in Groningen Van Schoonebeek tot schaliegas Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13
Nadere informatieGasproductie in Nederland
Schaliegas Winning in Nederland Een Introductie Rien Herber KNAW Minisymposium 12 Juni 2013 Gasproductie in Nederland Slochteren Slochteren Offshore Offshore Land Land Gas Consumptie (41.5 BCM) industrie
Nadere informatieQ&A (ultradiepe) geothermie in Utrecht
Q&A (ultradiepe) geothermie in Utrecht Algemeen Wat is (ultradiepe)geothermie? Bij geothermie (aardwarmte) wordt de warmte die in de aarde is omhoog gehaald en gebruikt. Door een boring onttrekken we die
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
> Retauradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Bezoekadres Henri Faasdreef 312 Directie Energie en Omgeving 2492 JP Den Haag T 070 379 8400
Nadere informatieInfomoment Schaliegas 16 juni 2014
Infomoment Schaliegas 16 juni 2014 Infomoment schaliegas Agenda Inleiding Wat is schaliegas? Wat is mogelijke impact bij opsporing en winning? Standpunt ikv. Limburg gaat klimaatneutraal Het Nederlands
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken. De Minister van Economische Zaken Bezoekadres Henri Faasdreef 312
Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Bezoekadres Ministerie van Economische Zaken Henri Faasdreef 312 Directie Energie en Omgevina
Nadere informatieRaadsmemo. Datum: 29 oktober 2013. Gemeenteraad van Hof van Twente. Kopie aan: mr. ing. B.J. Sijbom. Steenkoolgas en schaliegas
Raadsmemo Datum: 29 oktober 2013 Aan: Gemeenteraad van Hof van Twente Kopie aan: Van: Voor informatie: Onderwerp: mr. ing. B.J. Sijbom R. Hazenkamp Steenkoolgas en schaliegas 1. Aanleiding In het vragen
Nadere informatieInformatiebladen aardwarmtewinning
Informatiebladen aardwarmtewinning Voorwoord, disclaimer 1. Beschrijving a. Algemeen b. Winning met aardwarmtedoubletten c. Warmtekrachtcentrales (EGS) 2. Potentieel in Nederland a. Vergunningen b. Geotechnische
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA s-gravenhage. Datum. Geachte Voorzitter,
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieSamenvatting. Figuur 1: Onderzoeksgebied in paars
Samenvatting Geothermie duurzame energiebron De lat voor verduurzaming in de woningbouw, tuinbouw en industrie ligt hoog. Het blijkt uit onderzoek en praktijk dat geothermie een zeer kosteneffectieve manier
Nadere informatieOndergrondse Ruimte in Beeld
Ondergrondse Ruimte in Beeld Op weg naar een onderbouwde beslissing S.F. van Gessel TNO Advisory Group Economic Affairs Bouwstenen Bouwstenen TNO TNO Structuurvisie Structuurvisie Overheid Overheid Realisatie
Nadere informatiePROVINCIE FLEVOLAND. Verbeek. drs T. van der Wal. Provinciale Staten van Flevoland D.t.v. de griffier mevrouw A. Kost INTERN
Postbus 55 8200 AB Lelystad Provinciale Staten van Flevoland D.t.v. de griffier mevrouw A. Kost Telefoon (0320)-265265 Fox (0320)-265260 E-ma;7 provincie@flevoland.nl Website www.flevoland.nl INTERN Verzenddafum
Nadere informatieTechnische commissie l[jqjgpp (jg^ggjpg
03 l[jqjgpp (jg^ggjpg M cn > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en mgeving T.a.v. Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Postadres Postbus 20401 2500 EK
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage. Datum 8 juni 2011. Stand van zaken winning van schaliegas
> Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal voor Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 30 2594 AV Den
Nadere informatieLes Ons gas raakt op
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Ons gas raakt op Werkblad Les Ons gas raakt op Werkblad Aardgas bij Slochteren In 1959 deed de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in opdracht van de regering een proefboring
Nadere informatieTechnische commissie. Datum 25 APR 2017 Tcbb-advies winningsplan Pieterziji-Oost. Geachte Minister,
Postbus Technische commissie > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Techrnsche commissie Aan de Minister van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving Postadres T.a.v. V 20401 Postbus 20401
Nadere informatieDatum 15 mei 2017 Betreft Beantwoording vragen over de informatievoorziening over de gasboring in Heerenveen
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage. Datum 25 januari 2013 Betreft Gaswinning Groningen-veld
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieVermilion Oil & Gas Netherlands BV Aardgas productie Oppenhuizen. MFC t Harspit Oppenhuizen 26 mei 2015
Vermilion Oil & Gas Netherlands BV Aardgas productie Oppenhuizen MFC t Harspit Oppenhuizen 26 mei 2015 PROGRAMMA 20.00 uur Opening 20.10 uur Presentatie 21.15 uur Vragen 22.00 uur Afsluiting 2 Inhoud Introductie:
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA 's-gravenhage
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieOpdracht Wat is schaliegas? Fossiel methaan: dubbel slecht voor het klimaat
Opdracht Noem alle benamingen van leidingen, gecombineerd met telkens de benaming van het materiaal en het transportmiddel. Bereken zo mogelijk de maximale debietgrootte. 2.11 Schaliegas Wat is schaliegas?
Nadere informatieWe boren (te?) diep op zoek naar aardwarmte
We boren (te?) diep op zoek naar aardwarmte De belangstelling voor de winning van aardwarmte groeit. Maar toezichthouder SodM ziet een jonge onervaren sector. Op sommige plekken is een verhoogd risico
Nadere informatieSchaliegas: vies, veilig, voordelig?
Lesbrief GeoGids september 2013 Schaliegas: vies, veilig, voordelig? Kinderen moeten levenslang zwijgen over schaliegas Twee Amerikaanse kinderen van 7 en 10 jaar mogen de rest van hun leven nooit meer
Nadere informatieSchaliegas in Nederland. Karin Weisenborn STV Mahieu Advocaten
Schaliegas in Nederland Karin Weisenborn STV Mahieu Advocaten wat is schaliegas? aardgas opgesloten in kleisteenlagen in de ondergrond kleisteen: compact winning mogelijk door: horizontaal boren fraccen
Nadere informatieSchaliegas: Wat is het? Hoe werkt het?
Schaliegas: Wat is het? Hoe werkt het? Rien Herber Ruimte voor Ondergrond, 14-02-2013 Gasproductie in Nederland Slochteren Slochteren Offshore Offshore Land Land Gas Consumptie (41.5 BCM) industrie centrales
Nadere informatieBetreft: aanbieding schaliegasparagraaf voor in het Energierapport 2015
Begeleidende brief Emmeloord, 14 december 2015 Ministerie van Economische Zaken t.a.v. Minister H.G.J. Kamp Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Betreft: aanbieding schaliegasparagraaf voor in het Energierapport
Nadere informatieEen proefboring op zee, wat houdt dat in?
Een proefboring op zee, wat houdt dat in? GDF SUEZ E&P Nederland B.V. voert regelmatig proefboringen uit naar gas op zee. Deze proef boringen worden uitgevoerd op een milieu- en veiligheidstechnisch verantwoorde
Nadere informatieBeoordeling effectstudie Schaliegaswinning
Beoordeling effectstudie Schaliegaswinning Advies Commissie m.e.r. 19 september 2013 / rapportnummer 023 114 Samenvatting van de bevindingen van de Commissie De Minister van Economische Zaken (EZ) heeft
Nadere informatieStaatstoezicht op de Mijnen Ministerie van Economische Zafcen
t-.:i Staatstoezicht op de Mijnen Ministerie van Economische Zafcen > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving T.a.v. mevrouw M.A.C. Van
Nadere informatieAdviesverzoek aan SodM. Ministerie van Economische Zaken. De Minister van Economische Zaken
Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving T.a.v. Postbus 20401 2500 EK
Nadere informatieagendapunt 3.a.2 Aan College van Dijkgraaf en Hoogheemraden CONSULTATIE SCHALIEGAS Datum 19 maart 2013 Afstemming Bijlagen 1 Zaaknummer 31334
agendapunt 3.a.2 1051369 Aan College van Dijkgraaf en Hoogheemraden CONSULTATIE SCHALIEGAS Portefeuillehouder Berg, A. van den Datum 19 maart 2013 Aard bespreking Besluitvormend Afstemming Bijlagen 1 Zaaknummer
Nadere informatieHenry Hub Gas Prijs Ontwikkeling 24/04/14. De Pers. Gasproductie in Nederland. Wat is Schaliegas en Hoe wordt het Gewonnen?
Gasproductie in Nederland Wat is Schaliegas en Hoe wordt het Gewonnen? Rien Herber Marknesse 15 April 2014 Slochteren Slochteren Offshore Offshore Land Land Gas Consumptie (41.5 BCM) industrie centrales
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken Samenvatting
Ministerie van Economische Zaken Samenvatting Structuurvisie schaliegas 14 Samenvatting structuurvisie schaliegas Inhoud Schaliegas onderzoek naar een nieuwe energiebron 3 Schaliegas winnen in Nederland
Nadere informatieToelichting winningsplan Pieterzijl Oost
Juni 2017 Toelichting winningsplan Pieterzijl Oost Waarom deze toelichting? Het winningsplan Pieterzijl Oost is door NAM ingediend en volgt momenteel de instemmingsprocedure. Met deze toelichting wil NAM
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage
Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Factuuradres Postbus 16180 2500 BD Den Haag Overheidsidentificatienr 00000001003214369000 T 070 379 8911 (algemeen)
Nadere informatieSchaliegas in Nederland
Schaliegas in Nederland door Mart Zijp, Geologische Dienst Nederland - TNO mart.zijp@tno.nl Schaliegas is aardgas dat opgesloten zit in kleisteenlagen in de ondergrond, ook wel schalies genoemd. Uit een
Nadere informatieInformatiebladen olie- en gaswinning
Informatiebladen olie- en gaswinning Voorwoord, disclaimer 1. Beschrijving a. Ontstaansgeschiedenis b. Conventionele winning c. Niet-conventionele winning (schaliegas en steenkoolgas) 2. Potentieel in
Nadere informatieAnnick de Vries Rathenau Instituut
1 Vul hier de titel in Annick de Vries Annick de Vries Rathenau Instituut Den Haag,13 november 2013 2 Vul hier titel in Annick de Vries Agenda Samen Winnen: aanbevelingen Besluitvormingsstrategieën Lessen
Nadere informatieDatum 5 februari 2019 Betreft Vragen naar aanleiding van het bericht 'Schadelijke lekkage dreigt bij duurzame aardwarmte'
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401
Nadere informatieBetreft: Zienswijze Concept Notitie Reikwijdte en Detailniveau planmer structuurvisie schaliegas.
Aan: Bureau Energieprojecten, Inspraakpunt conceptnotitie structuurvisie schaliegas, Postbus 23, 2290 AA Wateringen. Bijlage 1: Belangrijkste breuken in Zuid Nederland Afzender: Datum: Betreft: Zienswijze
Nadere informatieBestemmingsplan "Partiele herziening verbod voor winning van schaliegas en schalie-olie, gemeente Zwijndrecht"
Bestemmingsplan "Partiele herziening verbod voor winning van schaliegas en schalie-olie, gemeente Zwijndrecht" Gemeente: Zwijndrecht Datum: februari 2015 Fase: vastgesteld bestemmingsplan TOELICHTING HOOFDSTUK
Nadere informatieOlie, gas en aardwarmte in Nederland Aanvragen voor vergunningen voor opsporing en winning
Olie, gas en aardwarmte in Nederland Aanvragen voor vergunningen voor opsporing en winning Voor het opsporen en winnen van delfstoffen of aardwarmte is een daartoe strekkende vergunning nodig van de Minister
Nadere informatierj, provinsje fryslân provincie fryslân Friese Koers De heer J. Hiemstra Leeuwarden, 27 augustus 2013 Verzonden, 133 SEP. 2013
provincie fryslân postbus 20120 8900 hm leeuwarden tweebaksmarkt 52 telefoon; (058) 292 59 25 telefax: (058) 292 51 25 1 1 Friese Koers De heer J. Hiemstra www.fryslan.nl provincie@fryslan ni www.twitter.com/provfryslan
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 33 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2012 Nr.
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres
Nadere informatie09B: Energie in de toekomst
09B: Energie in de toekomst Dr. Boris Jansen Universiteit van Amsterdam Universitair Docent Aardwetenschappen Opleidingsdirecteur Future Planet Studies Coördinator 1 e jaars vak Energietransities 1 FPS
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken en Klimaat De heer E.D. Wiebes Inspraakpunt winningsplan Waalwijk-Noord Postbus AE VOORSCHOTEN
Ministerie van Economische Zaken en Klimaat De heer E.D. Wiebes Inspraakpunt winningsplan Waalwijk-Noord Postbus 248 2250 AE VOORSCHOTEN Brabantlaan 1 Postbus 90151 5200 MC 's-hertogenbosch Telefoon (073)
Nadere informatieDat leidt ertoe dat het gesteente als het ware iets in elkaar wordt gedrukt. Bodemdaling treedt heel geleidelijk en over een lange periode op.
Bodemdaling Vraag: Er wordt voor de omgeving van de boring een te verwachten bodemdaling afgegeven van maximaal enkele centimeters. Bij een andere locatie van Vermilion in de omgeving is de bodemdaling
Nadere informatieGeachte leden van de raad,
Aan De gemeenteraad Van Ronald Ho-Sam-Sooi Datum 23 juni 2015 Onderwerp Moties inzake schaliegas tijdens het afgelopen VNG jaarcongres Zaaknummer 359410 Geachte leden van de raad, In een brief van 12 mei
Nadere informatieDatum 26 januari 2017 Betreft Beantwoording vragen over de plannen van NAM om de put Vries-10 in Assen op te starten
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres
Nadere informatieNotitie bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte
Notitie bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte Aanleiding In bijna alle van de tot op heden in Nederland geboorde aardwarmteputten is naast warm water ook opgelost gas en in een enkel geval olie aangetroffen.
Nadere informatieEven voorstellen. Auke Barnhoorn
Even voorstellen Auke Barnhoorn Universitair Docent in Petrofysica Department of Geoscience and Engineering Faculteit van Civiele Techniek en Geowetenschappen TU Delft 8 jaar in buitenland gewoond Nu 5
Nadere informatiem Staatstoezicht op de Mijnen
m Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken en Klimaat Ministerie van Economische Zaken en Klimaat Directie Energie en Omgeving T.a.v.
Nadere informatieDatum 18 juni 2018 Betreft Beantwoording vragen naar aanleiding van ontwerpinstemmingsbesluit winningsplan Pieterzijl Oost
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401
Nadere informatieBeantwoording vragen over gasboringen op Terschelling
Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Datum Betreft - 7APR. 2015 Geachte
Nadere informatieEigendom bijvangst koolwaterstoffen bij aardwarmte
(Deze notitie is de integrale versie van de Notitie bijvangst Ministerie EZ van april 2014 en ook onder andere op de site van Platform Geothermie te vinden.) Aanleiding In bijna alle van de tot op heden
Nadere informatieOpsporing en winning van aardwarmte
Opsporing en winning van aardwarmte Aardwarmte in Nederland Principe aardwarmte ardwarmte Soorten aardwarmte normale aardwarmtewinning: doublet T = Tp-Ti Tp=70 C Ti=30 C Soorten aardwarmte Mijnwaterproject
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 400 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2013 Nr.
Nadere informatieZienswijze Ontwerp Structuurvisie Ondergrond November 2016
Zienswijze Ontwerp Structuurvisie Ondergrond November 2016 Gemeenten Marum 20-12-2016 Inhoud Inleiding... 3 A. Algemeen... 4 A1. Visie op de ondergrond provincie Groningen... 4 B. Visie op duurzaam, veilig
Nadere informatieLeeswijzer Actualisatie Winningsplan Bergen II
Leeswijzer Actualisatie Winningsplan Bergen II Oktober 2017 Inhoud 1. TAQA in de regio Alkmaar... 2 2. Winning aardgas sinds 1972: het winningsplan... 2 3. Trillingen... 3 4. Bodemdaling... 4 5. Overige
Nadere informatieSchaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak!
Schaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak! Presentatie bewonersavond De Mortel Frank de Boer Eindhoven, donderdag 23 oktober 2014 1 Profiel Cuadrilla Engels bedrijf, opgericht in 2007 Specialist
Nadere informatieDoor Peter Polder, Ko van Huissteden en Willem Jan Atsma. Totstandkoming rapport
Review rapport Witteveen+Bos 'Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland' Door Peter Polder, Ko van Huissteden en Willem
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus EK DEN HAAG 2500EK Geachte heer Jongerius,
Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA Utrecht Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG 2500EK20401 Energie Princetonlaan 6 3584 CB
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Direc t.a.v. Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Staatstoezicht
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Factuuradres Postbus 16180 2500 BD Den Haag Overheidsidentificatienr 00000001003214369000 T 070 379 8911 (algemeen)
Nadere informatieEconomische analyse voorbeeldwinning schaliegas. Rapport t.b.v. structuurvisie schaliegas
Economische analyse voorbeeldwinning schaliegas Rapport t.b.v. structuurvisie schaliegas AUTEUR(S) EBN DATUM 27 oktober 214 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Ontwikkelconcept... 3 3. Voorbeeldwinning Schaliegas...
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 529 Gaswinning Groningen-veld Nr. 1 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2013 2014 22 112 Nieuwe Commissievoorstellen en initiatieven van de lidstaten van de Europese Unie Nr. 1858 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BUITENLANDSE ZAKEN
Nadere informatieUltradiepe geothermie voor de industrie GEO XL. 12 september 2017 Egbert Klop
Ultradiepe geothermie voor de industrie GEO XL 12 september 2017 Egbert Klop Inhoud Het wat van ultradiepe geothermie Het waarom van ultradiepe geothermie voor de industrie Het hoe van het GEO XL-concept
Nadere informatieAdviesverzoek. taatstoezicht op de Mijnen.linisterie van Economische Zaken. De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken
- Stelt - Is taatstoezicht op de Mijnen.linisterie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Bezoekadres Directie
Nadere informatieAanvraag. instemming winningsplan. ingevolge. Mijnbouwwet artikel 34
Aanvraag instemming winningsplan ingevolge Mijnbouwwet artikel 34 Geadresseerde Ministerie van Economische Zaken Directie Energieproduktie Postbus 20101 2500 EC Den Haag Voorkomen: L7-G gelegen op het
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 34 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) en het Diergezondheidsfonds (F) voor het jaar
Nadere informatieAardbevingen en gaswinning. Bernard Dost KNMI
Aardbevingen en gaswinning Bernard Dost KNMI Aardbevingen in Nederland (1300-2013) Natuurlijke aardbevingen Rood: 1980-2013 Roze: 1904-1980 Licht roze: 1986
Nadere informatieGASWINNING IN STEENWIJKERLAND
GASWINNING IN STEENWIJKERLAND Geothermie in Luttelgeest 12 juni 2018 ONDERDELEN Introductie Omgevingsdienst Aanleiding presentatie Gaswinning en procedures Gaswinning Wanneperveen Gaswinning Eesveen Geothermie
Nadere informatieOnderwerp: Beantwoording van de schriftelijke vragen van het raadslid A. Bonte (GroenLinks) over schaliegas.
Rotterdam, 5 november 2013. Onderwerp: Beantwoording van de schriftelijke vragen van het raadslid A. Bonte (GroenLinks) over schaliegas. Aan de Gemeenteraad. Op 4 oktober 2013 stelde het raadslid A. Bonte
Nadere informatieVermilion Energy Netherlands BV. Plaatselijk belang Skoatterwâld 9 februari 2017
Vermilion Energy Netherlands BV Plaatselijk belang Skoatterwâld 9 februari 2017 1 Vermilion Energy Inc. Vermilion Energy Netherlands BV is een volledige dochteronderneming van het Canadese bedrijf Vermilion
Nadere informatie8621 Geraadpleegd. J. Zwaneveld; F. Kers, D. Viveen
VOORSTEL AAN BURGEMEESTER EN WETHOUDERS & BEANTWOORDING ARTIKEL 40 VRAGEN Van: B. Wouda Tel.nr. : 8621 Geraadpleegd consulent Datum: 26 september 2013 Afd.: Ruimte Beleid en Projecten Financieel: Tekenstukken:
Nadere informatieVermilion Informatieavond aardgasproductie Langezwaag
Vermilion Informatieavond aardgasproductie Langezwaag Datum: 27 Januari 2015 Plaats: Café De Knyp, De Knipe Inleiding De informatieavond vond plaats in het café De Knyp te De Knipe. De avond werd geopend
Nadere informatie