hoge dichtheid opgaand groen, lichte massawerking (fijn verdeeld)

Transcriptie

1 Landschap en cultuurhistorie ir. L.J. Keunen / drs. B.J.G. van Snippenburg 1 Inleiding De opwekking van duurzame energie, in het bijzonder door zonnepanelen en windturbines, heeft invloed op het cultuurlandschap in de regio Achterhoek. Die invloed is bovendien anders in verschillende cultuurlandschappen. Daarbij speelt enerzijds de topografische en anderzijds het opgaand groen een belangrijke rol. Nader uitgewerkt gaat het daarbij om: - aanwezigheid van een dan wel een orthogonale topografische ; - aanwezigheid van houtwallen, singels, struiken en bos; - van opgaand groen (grote complexen of juist fijn verdeeld). Wanneer we deze aspecten samenvatten in een matrix ontstaat het onderstaande beeld, waarbij moet worden opgemerkt dat de theoretische combinatie van een aan opgaand groen met een in wezen een contradictio in terminis is. Omdat een matrix alle mogelijkheden toont is deze echter ook getoond. rechthoekige De landschappen worden op basis van hun oorspronkelijke ingedeeld. Vervolgens wordt gekeken in hoeverre het huidige landschap overeenkomt met het oorspronkelijke. Deze analyse heeft primair betrekking op Winterswijk, Oude IJsselstreek, Oost Gelre, Aalten en Bronckhorst. De gemeente Berkelland is eerder geanalyseerd, en die informatie is erbij betrokken. 2 Indeling van de landschappen Voor de bepaling welke plek in de matrix de aanwezige landschappen dienen te krijgen, is het van belang te bepalen van welke situatie we moeten uitgaan. Landschappen veranderen door de tijd, en er zijn maar weinig landschappen die in de afgelopen eeuwen niet meerdere malen op de schop zijn gegaan. Het is daarom van belang een helder referentiepunt te nemen. Een veelgebruikt referentiepunt, dat wij ook hier gebruiken, is het landschap van ±1850. Dit moment vóór de industrialisatie en de uitvinding van kunstmest en prikkeldraad geeft het landschap weer zoals dat was voor de grote landschappelijke veranderingen van de moderne tijd. Het gebruik van een historisch landschapsbeeld als referentie is nadrukkelijk niet bedoeld als een poging het verleden te idealiseren en alleen maar achterom te kijken, maar als een raamwerk voor toekomstige kwaliteitsverhogende ontwikkelingen dat al vanuit verschillende beleidsterreinen én in de regionale visie op haar eigen manier zo wordt gebruikt. 1

2 De landschappenlagen uit de cultuurhistorische waardenkaart van Gelderland en Winterswijk zijn omgezet in een kaartbeeld waarin de van het landschap is weergegeven, aan de hand van bovenstaande matrix. Daarbij hebben we de aanwezige gebieden en daarmee verbonden landschapstypen verdeeld in 8 mogelijke combinaties: rechthoekige Elk landschapstype op de twee cultuurhistorische waardenkaarten is geplaatst op een plek in deze matrix, nadat gekeken is hoe elk landschapstype te typeren valt op het gebied van de aard van de (onregelmatig of orthogonaal), de dichtheid van het opgaand groen en de ervan. De analyse zal daarmee dus breder zijn dan louter de bepaling of we met open, halfopen of gesloten landschappen te maken hebben. Ook de schaalgrootte van het landschap wordt meegenomen. Als voorbeeld: een open es is weliswaar een groot, open landschap (typen 7 en 8), maar is totaal afwijkend van heide- en broekontginningen die een soortgelijke openheid kennen, maar door hun grootschaligheid en (en reliëf, overigens) onvergelijkbaar zijn met open essen. Zouden we alleen de termen open, halfopen of gesloten gebruiken, dan komt dat verschil niet uit de analyse naar voren. Definities Grootschalige open landschappen: landschappen zonder of met relatief weinig visuele barrières, met name ten aanzien van opgaand groen en een grootschalige orthogonale strcutuur. Voorbeeld: Wolfersveen; Kleinschalige, open tot halfopen landschappen: landschappen met visuele barrières, overwegend bestaand uit lijnvormige elementen; landschappen zonder of met weinig visuele barrières maar met een kleinschalige en. Voorbeeld: kampenlandschap rond Sinderen en het Aaltense Goor; Overwegend gesloten landschappen: landschappen met visuele barrières, overwegend bestaand uit gesloten massa s (bos, bebouwing). Voorbeeld: bebouwde kommen, Slangenburg. 3 Resultaten Verdelen we de landschapstypen uit de cultuurhistorische waardenkaart over de verschillende cellen in de matrix, dan ontstaat het volgende beeld: 2

3 3

4 Aalten Doetinchem Oude IJssestreek Oost Gelre Brockhorst Rechthoekige 1 Hn3 Hn4 Kd2a Kd2b Tn2 Tn3 2 Hd2a Hn2 Kb1a Kn2 3 Gb1 Kb2 Kn1a Kn3 Rd1 Rs1 Rs4b 4 Rs2b Tb1a Tb1b Ru5 Ru1 Ru4 Tb1c Td1 Tn1 Tn4 5 7 Fn1 Hd1 Kd1 Mb1 6 8 Hn1 Rk5 (open gebieden of gebieden met heel geringe dichtheid aan houtsingels of bosjes) Winterswijk Rechthoekige 1 Kn2 2 Hd2 Hn2 3 Gb1 Hn1s Kb3a Kb4 4 Kb2a Kn1a Kn1c Kn1s Kn3 Kn4 5 7 Kd1 Mb1 6 8 Hn1 (open gebieden of gebieden met heel geringe dichtheid aan houtsingels of bosjes) Het resultaat van deze oefening hebben we afgebeeld op kaartbijlage 1. Daarbij valt vooral op dat relatief veel landschappen tot type 3 behoren. Hierbij gaat het de facto om het min of meer klassieke Achterhoekse coulissenlandschap: kleinschalige landschappen met bosjes en houtsingels, en onregelmatig gestructureerd. Enkele wat grotere deelgebieden van de jonge landbouwontginningen hebben een sterk afwijkend uiterlijk dan de typering waar dit landschapstype is ingedeeld. De typering op provinciaal niveau levert in dit onderzoeksgebied geen homogeen type op. Het gaat hier met name om Het Goor tussen Aalten en Lichtenvoorde. Deze deelgebieden hebben daarom, in afwijking van de algemene typering van dit landschapstype, de klasse gekregen. 4

5 Verder is het zo dat sinds het opstellen van de cultuurhistorische waardenkaart van Gelderland met name het stedelijk gebied rondom Doetinchem uitgebreid is. Het gaat hier bijvoorbeeld om het woongebied Wijnbergen, Wehl Heideslag en bedrijvenpark A18. Deze stedelijk uitbreidingen zijn in de kaarten behorend bij deze notitie niet opgenomen. Ten behoeve van een eenvoudige typering hebben we de 8 typen nadien in enkele min of meer samenhangende groepen samengenomen: - grootschalige open landschappen: 8 - kleinschalige, open tot halfopen landschappen: 3, 4, 7 - overwegend gesloten landschappen: 1, 2 Bebouwde gebieden hebben we afzonderlijk aangeduid. Het resultaat van deze clustering is verwerkt in kaartbijlage 2, met dien verstande dat we na de clustering nog de kleine snippers van grootschalige open landschappen hebben heringedeeld bij kleinschalige, open tot halfopen landschappen, omdat ze door hun omvang niet als grootschalig te beschouwen zijn. Historische gebied Bebouwd gebied Gesloten landschappen Kleinschalige landschappen Grootschalige landschappen Aalten 9% 0% 80% 11% Berkelland 5% 5% 60% 30% Bronckhorst 4% 16% 63% 17% Doetinchem 26% 13% 56% 6% Oost Gelre 10% 1% 52% 37% Oude IJsselstreek 9% 2% 84% 4% Winterswijk 8% 5% 58% 29% Regio 8% 7% 64% 21% 100% Lanschapstypen per gemeente 80% 60% 40% 20% 0% Aalten Berkelland Bronckhorst Doetinchem Oost Gelre Oude IJsselstreek Winterswijk Regio bebouwd gebied kleinschalige, open tot halfopen landschappen overwegend gesloten landschappen grootschalige open landschappen Uit de diagrammen is duidelijk op te maken dat Doetinchem relatief veel bebouwde kom kent, en ook relatief veel (historisch gezien) gesloten landschappen. Aalten kende dit soort landschappen juist 5

6 weer niet. Verder kennen Berkelland, Oost Gelre en Winterswijk relatief veel vanouds grootschalige open landschappen. 4 Waardering De landschapstypen van de cultuurhistorische kaart zijn gewaardeerd op basis van drie kenmerken: gaafheid, fysiognomie en bijzondere kenmerken. Hierbij wordt het huidige landschap vergeleken met het referentiepunt. Gaafheid heeft dan betrekking op de (verkavelings)-patronen. Fysiognomie betreft de openheid van het landschap. Onder bijzondere kenmerken wordt verstaan in hoeverre die ruimtelijke structuren of elementen (nog) aanwezig zijn die het landschap zijn duidelijk eigen karakter geven. Deze methodiek is gebruikt door Bureau Overland voor de gemeente Winterswijk en is door ons overgenomen voor de overige gemeenten. In de gemeente Winterswijk hebben deze kenmerken een waardering gekregen van ten hoogste respectievelijk een score van 4, 3, 4. Voor de overige gemeentes is dat respectievelijk een score van 4, 3, 3. In verband met de gebruikte methodiek voor de waardering van de landschapstypen hebben we een correctie ingevoerd van +1 voor alle jonge landschapstypen. De som van de scores voor de drie kenmerken plus een eventuele correctie levert een totaalscore op voor de cultuurhistorische waardering van dit landschapstype. Deze totaalscore loopt in theorie van 0 tot 12. De waardes 1, 2, 11 en 12 komen in de praktijk niet voor. Op basis van deze totaalscores is een classificering gemaakt in 6 klassen, lopend van 0 tot en met 5, met bijbehorende waarderingen volgens onderstaande tabel. Het resultaat hiervan is te vinden in kaartbijlage 3. Totaalscore Klasse Waardering 2 0 geen 3 t/m 5 1 zeer laag 6 2 laag 7 3 middelmatig 8 4 hoog 9 5 zeer hoog Let op: de kaartbeelden zijn vooral bedoeld om grote lijnen te zien. Er is, noch voor de openheids - kaart noch voor de cultuurhistorische waarderingskaart, op het niveau van het individuele kadastraal perceel naar grondgebruik gekeken. Er is vooral, met het samenspel van individuele percelen op het netvlies, op basis van het historisch ontginningstype beoordeeld. De openheids -kaart geeft een beeld van hoe het landschap er rond 1850 uitzag qua verkavelings en de aanwezigheid van opgaand groen en de daarvan. Voor de jonge ontginningen is het (latere) moment van ontginning als uitgangspunt genomen. De cultuurhistorische waarderingskaart geeft een beeld van in hoeverre het huidige landschap nog overeenkomt met het landschap op het referentiemoment. De waarderingskaart is bedoeld als nuancering van het belang van de typeringskaart. Dat iets tot een historisch type behoort, wil nog niet zeggen dat het ook gaaf in die toestand overgeleverd is. Een voormalig kleinschalig halfopen landschap kan nu namelijk grootschalig open zijn. Dat gegeven zie je terug op de waarderingskaart. Gebruikte kaarten: - Histland Gelderland; Provincie Gelderland/Bureau Overland - Cultuurhistorische Waardenkaart Winterswijk; Gemeente Winterswijk - Cultuurhistorische Waardenkaart Berkelland; Gemeente Berkelland - TMK 1850; Map5.nl - Bonnekaarten ca 1900, ca 1925, ca 1949; Map5.nl 6

7 7