Kinderwens bij mensen met een verstandelijke beperking

Transcriptie

1 Kinderwens bij mensen met een verstandelijke beperking Visie van de William Schrikker Groep Expertisecentrum William Schrikker Diemen, november 2010

2 Samenvatting Als William Schrikker Groep zijn we van mening dat wij een taak hebben wat betreft de kinderwens van mensen met een verstandelijke beperking. Wij trachten voorspelbaar leed ten gevolge van onverantwoord ouderschap te voorkomen. We vinden dat professioneel en ethisch handelen in dit opzicht betekent dat we het gesprek met cliënten met een kinderwens aangaan. Ontmoeten vinden we daarbij een sterker middel dan ontmoedigen. In dit visiedocument onderbouwen we onze visie en leggen we uit hoe we er in de praktijk vorm aan willen geven. Expertisecentrum William Schrikker november

3 Inleiding Net als veel andere burgers willen sommige mensen met een verstandelijke beperking graag een kind. Het maatschappelijk debat over de vraag hoe om zou moeten worden gegaan met die kinderwens gaat niet aan de William Schrikker Groep voorbij. Naar aanleiding van incidenten (bijvoorbeeld rondom de uithuisplaatsing van baby Hendrikus in 2009) laait de discussie iedere keer weer op en buitelen in de media vaak feiten, opvattingen, oordelen, visies en meningen over elkaar heen. Wij als medewerkers van de William Schrikker Groep worden ondertussen in ons werk geregeld geconfronteerd met de dilemma s in de praktijk. Ook wij vragen ons af: Kunnen mensen met een verstandelijke beperking een kind wel goed opvoeden en verzorgen? Wat als het mis gaat? Wat is mijn professionele verantwoordelijkheid? Wat is ethisch juist handelen? Niet altijd weten we wat we moeten doen als er sprake is van een kinderwens bij een cliënt. We vragen ons af wat onze taak en verantwoordelijkheid is en op basis waarvan wij onze positie moeten bepalen. Dat is complex, omdat het gaat om de afweging van veel belangen en omdat het bovendien raakt aan persoonlijke opvattingen. Ook de overheid speelt in deze discussie een rol. Het overheidsstandpunt rondom kinderwens (in 2006 geformuleerd) luidt: Als verantwoord ouderschap uitsluitend mogelijk is door een ondersteunend sociaal en professioneel netwerk moet de kinderwens ontmoedigd worden. De betrokken verstandelijk gehandicapte wordt krachtig afgeraden vader of moeder te worden. Actieve preventie of dwang acht het kabinet een brug te ver. De overheid legt dus een relatie tussen de kinderwens en de verwachte ondersteuningsbehoefte en dringt aan op krachtige ontmoediging zonder daarbij dwang te willen gebruiken (zoals gedwongen anticonceptie). Voor medewerkers van de William Schrikker Groep, maar ook voor andere betrokkenen zoals de cliëntenraad, de pleegouderraad en ketenpartners wordt in dit document beschreven en onderbouwd wat de visie van de William Schrikker Groep is op verantwoordelijkheid en professionaliteit als het gaat om kinderwens bij mensen met een beperking. Wij vinden het belangrijk om een visie te formuleren om daarmee een leidraad aan werkers te bieden bij het denken over dilemma s in de praktijk. Daarnaast helpt dit visiedocument om de stellingname van de William Schrikker Groep aan belangstellenden en betrokkenen uiteen te zetten. Voor ons blijft overigens onverminderd overeind staan dat mensen met een beperking volwaardige burgers zijn 1. In dit visiedocument kijken we eerst naar wat we weten over ouderschap van mensen met een beperking, daarna kijken we naar het wettelijk kader waarbinnen wij moeten werken en tot slot gaan wij in op wat de kennis en het wettelijk kader betekenen voor ons handelen in de praktijk. 1 Dit visiedocument richt zich op de kinderwens van mensen met een verstandelijke beperking omdat dat de cliënten zijn die het grootste deel van de doelgroep van de WSG vormen. Voor andere cliënten met ernstige chronische problemen die de opvoeding beïnvloeden (psychiatrische problematiek, ernstige criminaliteit, verslavingsproblematiek) gelden, deels met een andere onderbouwing, dezelfde uitgangspunten. Expertisecentrum William Schrikker november

4 Feiten Wat weten we over ouderschap bij mensen met een beperking? In de eerste plaats dat slechts een klein deel van de mensen met een verstandelijke beperking kinderen krijgt, naar schatting circa 5%. Het gaat dan vooral om mensen met een lichte (incidenteel ook een matige) verstandelijke beperking. Uit onderzoek naar ouderschap bij mensen met een verstandelijke beperking uit 2005 blijkt dat het IQ van de ouder(s) geen voorspellende waarde heeft wat betreft het risico op opvoedproblemen. Een IQ van bijvoorbeeld 60 bij een ouder, leidt niet per definitie tot meer problemen dan een IQ van 75. Andere factoren, zoals de kwaliteit van het ondersteunende netwerk en de bereidheid van de ouders om hulp te accepteren, hebben veel meer invloed op de kwaliteit van de opvoeding. Ouderschapscompetenties zijn daarnaast niet statisch, maar kunnen aangeleerd worden. Bovendien moeten ze bekeken worden vanuit beide ouders samen; de partners kunnen elkaar aanvullen. Er is dus een samenspel van factoren van invloed op de opvoedsituatie. Het eerder genoemde onderzoek uit 2005 laat zien dat in een derde van de gezinnen waarvan één of beide ouders een verstandelijke beperking heeft, de opvoeding goed genoeg verloopt. In tweederde van de gezinnen zijn problemen, in ruim de helft van die gezinnen is sprake van een bedreiging van de ontwikkeling en bemoeienis van de Raad voor de Kinderbescherming. Dat zijn nu juist de gezinnen waar we bij de William Schrikker Groep mee te maken hebben. In die gezinnen zien we - naast tekort schietende ouderschapscompetenties en ernstige opvoedproblemen - vaak ook andere kenmerken van multi probleem gezinnen, zoals armoede, slechte huisvesting, schulden, werkloosheid en sociaal isolement. In veel van deze gezinnen is dus, naast de beperking van de ouders, sprake van een complex van risicofactoren. Intensieve en deskundige hulpverlening voor deze gezinnen is niet altijd voorhanden en de kennis over wat werkt wordt lang niet overal in de praktijk gebracht. Daarnaast bestaat onder hulpverleners weinig vertrouwen in de mogelijkheden van ouders met een verstandelijke beperking, wat het welslagen van de hulp geen goed zal doen. Al met al baren deze gezinnen om meerdere redenen ons vaak grote zorgen. Juridisch kader Om goed na te denken over wat professioneel handelen in relatie tot een kinderwens bij mensen met een verstandelijke beperking inhoudt, is het belangrijk om te weten wat wettelijk bepaald is over de rechten en plichten van deze mensen. Het gaat dan vooral om bepalingen rondom zelfbeschikking, kinderrechten en mensenrechten. Een eerste wettelijk kader dat van belang is, is het zelfbeschikkingsrecht. Dat recht stelt dat ieder mens de ruimte moet krijgen om, op zijn eigen manier, richting te geven aan zijn leven en hierover beslissingen te nemen. Mensen mogen zichzelf op basis van het zelfbeschikkingsrecht in gevaarlijke situaties brengen zolang anderen daarbij echter geen gevaar lopen. Alleen als dat wél het geval is kan - heel terughoudend - inbreuk gemaakt worden op dat zelfbeschikkingsrecht, maar herstel van het recht moet steeds het Expertisecentrum William Schrikker november

5 uitgangspunt zijn. Wel van belang is dat mensen willens en wetens handelen, dus zich bewust zijn van de gevaren. Als mensen geen juiste inschatting kunnen maken van de risico s en zichzelf schade dreigen te berokkenen, dan moeten ze tegen zichzelf beschermd worden. Mensen met een verstandelijke beperking worden in overheidsbeleid gezien als volwaardige burgers, met dezelfde rechten en plichten als ieder ander, en dus ook met het recht op zelfbeschikking. Het burgerschapsparadigma stelt dat mensen met een beperking als ieder andere burger moeten kunnen participeren in de samenleving en dat de samenleving moet voorzien in de ondersteuning die daarbij nodig is. Naast het zelfbeschikkingsrecht van de ouder is ook het belang van het kind in de wet vastgelegd. Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) stelt dat het belang van het kind de eerste overweging moet zijn bij maatregelen. Geconcretiseerd wordt dat een kind recht heeft op goede verzorging en opvoeding, en op bescherming tegen gevaren en bedreigingen. Maar de belangen van de ouders kunnen botsen met die van het kind. In dat geval geldt volgens het IVRK dat wat het beste is voor het kind, de doorslag geeft boven wat het beste zou zijn voor de ouders, hoewel de belangen van de ouders wel voortdurend meegewogen moeten worden. Het IVRK handelt overigens over de rechten van reeds geboren kinderen. Er zijn daarbij ook artikelen opgenomen die het recht op familieleven en de taak van de overheid om ouders te ondersteunen vastleggen. In het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) zijn een aantal mensenrechten vastgelegd rondom familie- en gezinsleven. Zo hebben alle mannen en vrouwen het recht om te trouwen en een gezin te stichten (art. 12 EVRM) en inperking van dit recht is slechts heel beperkt mogelijk. Art. 8 EVRM stelt dat het privé-, familie- en gezinsleven dient te worden geëerbiedigd, en dat inmenging van openbaar gezag alleen is toegestaan ter bescherming van de goede zeden of van de gezondheid. Op basis van art. 8 EVRM heeft de overheid de plicht om families te ondersteunen, maar ook om in te grijpen als het familieleven in gevaar komt, bijvoorbeeld door een ondertoezichtstelling. Voor mensen met een beperking zijn een aantal rechten vastgelegd in het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Het recht van mensen met een beperking om net als ieder ander een gezin te stichten, komt terug in art. 23. Bovendien moet de overheid op basis van dit artikel passende hulp bieden aan ouders met een beperking bij hun verantwoordelijkheden rondom de verzorging en opvoeding van hun kinderen. Er wordt expliciet gesteld dat een beperking bij het kind of bij één of beide ouders op zichzelf nooit de reden mag zijn om ouders en kinderen van elkaar te scheiden. In de praktijk van alledag kunnen deze rechten en belangen botsen en zullen conflicten tussen zelfbeschikking en bescherming niet makkelijk vanuit de wet te beslechten zijn, zeker als ondersteuning tekort schiet. De wet zegt overigens wel dat het belang van het kind boven het belang van de ouders gaat. De zorg voor de veiligheid van het kind gaat boven het Expertisecentrum William Schrikker november

6 bestendigen van de ouder - kind verhouding, maar het belang van ouders moet wel meegewogen blijven worden. Ethiek Er is een spanningsveld tussen het zelfbeschikkingsrecht en het recht op family life van mensen met een verstandelijke beperking en het recht op bescherming en veiligheid van kinderen. Een verstandelijke beperking leidt niet altijd tot onverantwoord ouderschap, maar onze werkpraktijk wijst uit dat de rechten van veel kinderen geschonden (dreigen te) worden wanneer ouderschap bij mensen met een verstandelijke beperking niet goed gaat. Als de kans op een problematische opvoeding bij de geboorte van een (volgend) kind zo groot is, betekent dat dan dat we ons er als professional mee mogen of zelfs moeten bemoeien? Wat rechtvaardigt inmenging? Zelfbeschikking van mensen met een verstandelijke beperking wil niet zeggen dat deze mensen ook per definitie zelfstandig al hun keuzes maken. Van belang is dat mensen met een verstandelijke beperking, waar dat nodig is, ondersteuning krijgen bij de ontwikkeling en realisering van hun autonomie. Teveel aandacht voor zelfbeschikking kan leiden tot onvoldoende bescherming of verwaarlozende overschatting. Teveel bescherming kan leiden tot onvoldoende autonomie of betuttelende onderschatting. Er moet dus een goede balans gevonden worden tussen bescherming en zelfbeschikking, ofwel tussen inmengen en ongemoeid laten. Ondersteuning is daarbij het codewoord: ondersteunen om te beschermen tegen risico s én ondersteunen om zoveel mogelijk zelfstandigheid te realiseren. Bij het ondersteunen van mensen met een verstandelijke beperking en het bieden van kansen op een menswaardig bestaan, ontstaan per definitie spanningsvelden. Bijvoorbeeld tussen de acceptatie van de beperking van de cliënt én de gerichtheid op het willen veranderen. Of tussen het bieden van ruimte, het laten groeien enerzijds en het leiden anderzijds. Tussen terughoudendheid én ingrijpen. Het is aan ons als professionals om steeds een antwoord te vinden op deze dilemma s, wat ingewikkeld is, want het gaat om een hele delicate balans. De enige manier om zorgvuldig de balans te vinden is door dit vanuit een zeer nabije en persoonlijke verstandhouding vorm te geven. De dialoog is daartoe het centrale middel. Zorg of hulp bieden, bezorgd zijn of je ergens mee bemoeien betekent niet automatisch dat de ander een expliciete vraag stelt. Immers, een signaal kan ook een vraag in zich dragen, of een appel of een verlangen. Op dergelijke signalen inspelen is, wanneer dat gebeurt vanuit de dialoog, vanuit werkelijke betrokkenheid en vanuit de ambitie om autonomie te bevorderen, een legitieme vorm van bemoeien. Sterker nog: het is een kenmerk van goede zorg. Expertisecentrum William Schrikker november

7 Visie Vanuit de feiten die er liggen, de wetten die er zijn en de ethische reflectie op beiden, komt de William Schrikker Groep tot het formuleren van een visie op ons handelen met betrekking tot een kinderwens bij mensen met een verstandelijke beperking. Voor de WSG is het een gegeven dat sommige mensen met een verstandelijke beperking kinderen wensen en krijgen. Wij achten het onze maatschappelijke opdracht én morele verantwoordelijkheid om de gezinnen van ouders met een verstandelijke beperking waar dat nodig is maximaal te ondersteunen. Dat is onze primaire taak. Wat betreft de kinderwens van mensen met een verstandelijke beperking hebben wij als medewerkers van de William Schrikker Groep echter ook een taak. Wij trachten voorspelbaar leed ten gevolge van onverantwoord ouderschap te voorkomen. We vinden dat professioneel en ethisch handelen betekent dat we het gesprek met cliënten met een kinderwens aangaan. Ontmoeten vinden we daarbij een sterker middel dan ontmoedigen. Hoe deze visie vorm krijgt in de praktijk lichten we hieronder toe. Wij trachten voorspelbaar leed ten gevolge van onverantwoord ouderschap te voorkomen. De voorspelbaarheid van het leed is de eerste graadmeter én het eerste struikelblok. Van belang is dat we op grond van onze deskundigheid een inschatting maken van de kans op verantwoord ouderschap en het risico op onverantwoord ouderschap. Immers, een verstandelijke beperking op zich is daar geen goede voorspeller van. Onze aanpak wordt dus individueel gekleurd. Om zuiver in te kunnen schatten hoe groot de kans op schade is als deze specifieke, individuele mens (opnieuw) ouder zou worden, helpt het Balansmodel. Het Balansmodel (bijlage 1) helpt ons om inzicht te krijgen in de potentiële draagkracht en draaglast. Het inschatten van de situatie met behulp van het Balansmodel is daarmee altijd de eerste stap die we nemen. We gaan geregeld in onze caseload na bij welke ouders en/of jeugdigen kinderwens een onderwerp van gesprek zou moeten zijn en gebruiken het Balansmodel om een professionele inschatting te maken van risico- en beschermende factoren. We benutten onze collega s hierbij voor intercollegiale consultatie en voor het bevorderen van zorgvuldige oordeelsvorming. Met leed wordt overigens niet alleen bedoeld het te verwachten leed van het kind dat niet de zorg en opvoeding van zijn ouders kan krijgen die het nodig heeft en misschien de kans loopt op verwaarlozing of mishandeling. Ook het leed dat te voorzien is voor de ouder zélf, die door de verstandelijke beperking en alle bijkomende problemen niet aan de eisen kan voldoen, speelt mee. Het leed, de pijn en het verdriet dat ouders wordt aangedaan als hun Expertisecentrum William Schrikker november

8 kind uithuis geplaatst moet worden of als de ouders het gezag wordt ontnomen en de teleurstelling van het mislukken van de opvoeding is voor kinderen én ouders intens. Op deze manier proberen we, als we dat op basis van onze professionele inschatting noodzakelijk vinden, te voorkomen dat er een (volgend) kind komt. Maar als er tóch een kind komt zetten we ons maximaal in om de ouders te ondersteunen, het kind te beschermen, het gezin in stand te houden of toch tenminste de ouders en het kind voor elkaar te behouden. We behartigen de belangen van de ouders en kinderen en laten van ons horen wanneer we constateren dat ondersteuning onvoldoende blijkt. Ook daarmee doen we ons best om leed te voorkomen. We vinden dat professioneel en ethisch handelen betekent dat we het gesprek met cliënten met een kinderwens aangaan. We vinden dat ieder mens vrij is om zijn eigen leven in te richten en dat ieder mens recht heeft om zijn eigen keuzes te maken in het leven. We vinden ook dat alle kinderen recht hebben op een goede opvoeding en hanteren daarbij de uitgangspunten van het Internationaal Verdrag van de Rechten van het Kind. Het kinderrechtenverdrag is een opdracht aan iedereen, ook aan hulpverleners. Het kinderrechtenverdrag erkent kinderen als mensen die rechten hebben, die extra bescherming nodig hebben en mogelijkheden krijgen zich te ontplooien. Gezamenlijk moeten we er voor zorgen dat kinderen veilig en gezond opgroeien in een liefdevolle omgeving. Daar proactief aan werken en ons daarmee bemoeien, kleurt de invulling die wij aan het begrip professionaliteit willen geven. Pleegzorgwerkers, jeugdreclasseringswerkers en gezinsvoogden hebben ieder hierin een verantwoordelijkheid en het aangaan van het gesprek over kinderwens maakt deel uit van de professionaliteit van ieder van ons. Er liggen immers verantwoordelijkheden en taken op diverse terreinen. Zo is er de opdracht om pleegouders te ondersteunen en te adviseren in het aangaan van het gesprek met hun pleegkind over het krijgen van kinderen. Daarnaast bestaat de verantwoordelijkheid om het gesprek over de kinderwens te voeren met ouders, die al een kind hebben en een volgend kind overwegen. Maar ook met jongeren zal - als voorspelbaar leed voorzien wordt - het onderwerp kinderwens aan de orde komen. Bij de voorbereiding van de afsluiting van de kinderbeschermingsmaatregel bij meerderjarigheid is kinderwens een punt van aandacht. Vanzelfsprekend gaat het om de vaders én de moeders, de meiden én de jongens. Of de maatregel strafrechtelijk dan wel civielrechtelijk is maakt geen wezenlijk verschil. We beslissen (in onderling overleg en waar nodig in samenspraak met ketenpartners en andere betrokkenen) wie degene is die het meest geëigend is om het gesprek aan te gaan en zorgen dat het ook gebeurt. We bereiden ons voor op het in gesprek gaan met de cliënt (of op het adviseren van een ander, bijvoorbeeld een pleegouder of zorgaanbieder) 2. 2 Instrumenten zoals de Kinderwenskoffer en het Themapakket over kinderwens kunnen behulpzaam zijn bij deze voorbereiding. Expertisecentrum William Schrikker november

9 Ontmoeten vinden we daarbij een sterker middel dan ontmoedigen. Het sterkste en eigenlijk ook enige middel dat ons ten dienste staat is de dialoog. We gaan het gesprek aan (of bewegen anderen ertoe het gesprek aan te gaan) op basis van volwaardigheid en gelijkwaardigheid van de mens met een beperking die een kinderwens heeft. Oprechte betrokkenheid is hierbij onze grondhouding en compassie onze drijfveer. We zoeken een passende balans in zelfbeschikking en bescherming. We nemen de kinderwens serieus maar zijn wel duidelijk over de consequenties 3. We bevragen de cliënt op zijn of haar wens met het oogmerk die werkelijk te begrijpen, om in te kunnen zien waarvoor de wens staat (bijvoorbeeld: van betekenis willen zijn voor een ander, er bij willen horen, voor iemand willen zorgen, net als ieder ander willen zijn, niet alleen willen zijn). We kiezen een positieve insteek bij het helpen verwezenlijken van dergelijke legitieme achterliggende wensen. We helpen zoeken naar perspectief. We zijn ons ervan bewust dat dreigen geen effect heeft, dat verbieden of dwingend afraden zonder het bieden van alternatieven averechts kan werken, dat we geen sancties op kunnen leggen zoals gedwongen anticonceptie. We benaderen het in gesprek gaan als een proces, niet als een eenmalige gebeurtenis. We reflecteren voortdurend op ons handelen en blijven ons bewust van het delicate karakter van onze bemoeienis. We erkennen de grenzen van wat juridisch wenselijk en mogelijk is en voorkomen dat we op de stoel van de arts of de rechter terecht komen. Tot slot: we accepteren dat onze invloed zo groot is als de cliënt die laat zijn. 3 Bijvoorbeeld door erop te wijzen dat ouders geen gezag kunnen dragen bij minderjarigheid of als zij onder curatele zijn gesteld. Expertisecentrum William Schrikker november

10 Literatuur Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Den Haag: Lemma. Davids, W.E.M. (2010). Verstandelijk gehandicapten met een kinderwens. De afweging tussen zelfbeschikking, maatregelen en preventie. FJR 5, pp Frederiks, B.J.M., Hooren, R.H. van, en Moonen, X.M.H. (2009). Nieuwe kansen voor het burgerschapsparadigma. Een pedagogische, ethische en juridische beschouwing. NTZ 1, pp Gennep, A. Th. G. van, (2009). Verstandelijke beperking als sociaal probleem. Kansen of bedreigingen van het burgerschapsparadigma? NTZ 2, pp Lever, M. (2007). Ouders met een verstandelijke beperking. Als wij in nood zijn, is ze er. Tijdschrift voor de rechten van het kind, 4, pp Meininger, H.P. en Frederiks, B.J.M. (2005). Gedwongen anticonceptie bij mensen met een verstandelijke handicap? Juridische en ethische kanttekeningen bij een actuele discussie. NTZ 3, pp Ross-van Dorp, C. Verstandelijk gehandicapte ouders en kinderwens. Kamerstuk, 1 maart Vries, de, J.N., Willems, D.L., Isarin, J. & Reinders, J.S. (2005). Samenspel van factoren. Inventariserend onderzoek naar de ouderschapscompetenties van mensen met een verstandelijke handicap. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Expertisecentrum William Schrikker november

11 Bijlage: Balansmodel Risicofactoren (draaglast) Beschermende factoren (draagkracht) Ouderfactoren MICRO NIVEAU Verwaarlozende jeugd Achtergrond Stabiele en stimulerende jeugd Niet consequent zijn Opvoedingsstijl Inzicht, grenzen kunnen stellen Laag IQ IQ en sociaal functioneren Aanpassingsvermogen Moeilijk leren Leerbaarheid Kunnen leren van voorbeelden/ adviezen van anderen, ondersteuning kunnen geven bij nieuwe levensfasen kind Weinig sensitief Betrokkenheid Affectie Teleurstelling, angst en argwaan Ondersteuningsbereidheid Acceptatie beperking; vertrouwen in hulpverlening t.a.v. hulpverlening Niet kunnen Motivatie Graag willen Kindfactoren Gedragsproblemen, Kindkenmerken Rustig, makkelijk kind gezondheidsproblemen, verstandelijke beperking Sterke loyaliteit Acceptatie beperking ouders Rekening houden met ouders Gezinsfactoren Isolement, conflicten Structuur Professionele compensatie van structuurloosheid Aantal kinderen (> 2) Gezinssamenstelling Taak- en rolverdeling partners Sociaal netwerk MESO NIVEAU Sociaal isolement Aanwezigheid Sterk sociaal netwerk Ontkenning beperking; slechte Aard van de ondersteuning Aandacht, signalering, advies, hulp adviezen, tegenwerkend netwerk Onzichtbaar voor hulpverlening (met name MLK en LVG) Eenzijdige oriëntatie op formele opvoedingstaken; belangenconflicten tussen hulpverleners, tijdsdruk Tegenover ouders gaan staan; laissez fair Hulpverlening Werkzaamheden Kwaliteit Attitude Signalering, ontlasting sociaal netwerk, stimulering ouders Aandacht voor affectieve betrokkenheid; afstemming hulpbehoefte en hulpaanbod; continuïteit taakverdeling en verantwoordelijkheden betrokken hulpverleners Naast ouders gaan staan; reflectie; de moed om eerlijk te zijn Sociaal-economische positie Laag inkomen; schulden Financieel goed MACRO NIVEAU Afwijkende subculturele normen en waarden Beperkte integratie; te sterk appel op zelfstandigheid Sociaal-culturele achtergrond Maatschappelijke positie Normen en waarden als binnen de dominante cultuur Tolerante samenleving Overheidsbeleid Bezuinigingen; verscherpte indicatie; reorganisaties Stabiel politiek klimaat Expertisecentrum William Schrikker november