5,5. Samenvatting door een scholier 3114 woorden 18 december keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoofdstuk 1: Natuurlijk milieu en de mens

Transcriptie

1 Samenvatting door een scholier 3114 woorden 18 december ,5 33 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: Natuurlijk milieu en de mens ECOSYSTEMEN Tekst 1 Het natuurlijk milieu Natuurlijke milieu natuurlijke omgeving zoals die door natuurlijke processen is gevormd, zonder invloed van de mens. De laatste jaren zijn we tegen de grenzen van gebruiksmogelijkheden van het natuurlijk milieu aangelopen en soms zelfs al overschreden. Landschappen zijn een manier om het natuurlijk milieu te beschrijven. Je kijkt dan naar de elementen in een bepaald gebied: inrichting en gebruik van gebied. Deze elementen maken een landschap tot bijvoorbeeld een rivierkleilandschap of stadslandschap. Een landschap is gebonden aan bepaalde afmetingen. Ecosystemen kunnen ook het natuurlijk milieu beschrijven. Hierbij kijk je voornamelijk hoe het natuurlijk milieu functioneert. De elementen daarin hangen samen. Een ecosysteem is ruimtelijke eenheid waarbinnen een wisselwerking plaatsvindt tussen het biotische (planten en dieren) milieu en abiotische (niet-levende) milieu. Ieder ecosysteem herbergt een karakteristieke groep planten en dieren, afhankelijk van de milieuomstandigheden die er in het ecosysteem heersen, bijvoorbeeld de Waddenzee of een tropisch regenwoud. In de geologie staat meestal het landschap als ecosysteem centraal. Tekst 2 Werking van een ecosysteem Een ecosysteem is een open systeem, waar energie en materie voortdurend in en uitgaat, bijvoorbeeld een grasland (zie pagina 509). Een ecosysteem heeft contact met andere ecosystemen, via stromingen van water en lucht. Voor een ecosysteem geldt dat de milieuomstandigheden in de loop van de tijd ongeveer gelijk moeten blijven. Een ecosysteem kan zichzelf alleen handhaven als er een evenwicht bestaat tussen de energie en materie die erin stroomt, de input, en de uitstroom, de output: ook wel dynamisch evenwicht. Een dynamisch evenwicht van een ecosysteem kan verstoord worden. Als het binnen grenswaarden blijft is het niet zo erg, dan kan het hersteld of gehandhaafd worden. Dit gebeurt door het in ecosystemen ingebouwde terugkoppelingsmechanisme: dan is het ecosysteem stabiel. Er ontstaat een instabiel ecosysteem wanneer de verstoring te lang duurt of te heftig is. Het ecosysteem raakt instabiel en verandert drastisch, bijvoorbeeld bij het kappen van teveel bomen en struiken in een tropisch regenwoud. Er ontstaat dan erosie door neerslag. De bodem verdwijnt en vegetatie kan niet meer Pagina 1 van 8

2 terugkomen op deze plek. Het evenwicht kan niet meer herstellen. Tekst 3 Successie en climaxecosysteem Een ecosysteem kent verschillende levensfasen. Tijdens de jeugdperiode: onevenwichtig, onstabiel. Als het ecosysteem ouder wordt, veranderd de structuur: de verschillende elementen zijn beter op elkaar afgestemd en het wordt stabieler. Er ontwikkelt zich een evenwicht tussen de abiotische en biotische factoren van het ecosysteem: een door het systeem te handhaven dynamisch effect: successie. Een abiotisch landschap zal direct na het ontstaan de inwerking van organismen ondergaan. Korstmossen en micro-organismen zullen proberen voedingsstoffen aan het gesteente te onttrekken. Vervolgens zullen er op die plekken kleine planten gaan vestigen. Los materiaal is hier met organisch materiaal vermengd. Tegelijk met het verschijnen van de eerste planten treden er veranderingen op in de abiotische elementen. Een bodem vormt zich, waardoor water wordt vastgehouden, samen met organisch materiaal. Er komen grotere planten en struiken. Soortenrijkdom neemt toe. Planten wordt beschut tegen wind, zonnestraling en directe neerslag. De biotische en abiotische elementen gaan meer samenhang en complexiteit vertonen. Deze gaat door tot alle invloed van buitenaf is verdwenen. Een oud en rijp ecosysteem noem je een climaxecosysteem. Het heeft een rijpe bodem met een duidelijk bodemprofiel en een microklimaat. De flora en fauna vertonen met het abiotische milieu een hoge complexiteit (= veel verschillende soorten planten en dieren die in het ecosysteem leven en ingewikkelde relaties onderhouden met elkaar en het abiotische milieu). Bij successie is er sprake van een abiotisch milieu dat voedselrijk (eutroof) of voedselarm (oligotroof) is. Bij een eutrofe situatie is er altijd voedsel voor bepaalde soorten. Deze kunnen de successie gaan overheersen. De diversiteit van zo n ecosysteem is klein. In een oligotrofe situatie is er voor geen enkele soort altijd voedsel. Ontwikkeling van een ecosysteem met veel diversiteit. Tekst 4 Grensmilieus De overgangen tussen verschillende ecosystemen worden gevormd door gradiënten, bijvoorbeeld de overgang tussen hoog en laag tussen de duinen en geestgronden. Een gradiënt is een geleidelijke verandering van een verschijnsel tussen ecosystemen. De gradiënten tussen twee ecosystemen vormen tezamen een aantal grensmilieus tussen die ecosystemen. Een gebied met veel grensmilieus heeft door de gradiënten van bijvoorbeeld de grondwaterstand, voedselrijkdom en reliëf, een grote variatie in planten en dieren (grote diversiteit). Grensmilieus beschermen ecosystemen voor invloeden van buitenaf. Grensmilieus kunnen van nature voorkomen maar ook door de mens aangelegd zijn. Een voorbeeld hiervan is de bescherming van een oligotroof ecosysteem, als heide, voor invloeden die de voedselrijkdom doen toenemen. Tekst 5 Ecosystemen en schaal Ecosystemen kan je op verschillende niveaus of schalen beschrijven. Schaalniveaus: Lokale schaal: processen die plaatsvinden en elementen die samen een ecosysteem vormen Regionale schaal: verschillende ecosystemen op lokale schaal samen Continentale schaal Mondiale schaal: omvat alle ecosystemen en vormt er zelf ook één. Pagina 2 van 8

3 Fluviale schaal: heeft te maken met ecosystemen die een stroomkarakter hebben, bijvoorbeeld een stroomgebied van een rivier. VERPLAATSINGEN, ECOLOGISCHE INFRASTRUCTUUR EN HOOFDSTRUCTUUR Tekst 6 Verplaatsing van planten en dieren tussen ecosystemen Planten en dieren leven in een voor hen geschikte omgeving, in een voor hen geschikt ecosysteem. Ecologie is de wetenschap die de relaties tussen planten, dieren en de omgeving waarin zij leven bestudeert. Dieren en planten hebben een aantal manieren waarop en redenen waarom ze zich verplaatsen. Verplaatsingen met een pendelkarakter: verplaatsingen over korte afstanden als onderdeel van dagelijkse handelingen (redenen: voedsel zoeken, wegvluchten en het zoeken naar een partner). Verplaatsingen over lange afstanden, vaak met een vast periodiek patroon, worden trek genoemd (redenen: koude, voedseltekorten en overbevolking van een gebied). Verplaatsing door het zoeken naar een territorium, door jonge dieren. Dit noem je verbreiding, het bezetten van nieuwe leefgebieden. Tekst 7 Verbreiding Verbreiding van dieren en planten zorgt ervoor dat ze in staat zijn zich in nieuwe leefgebieden te vestigen. De planten en dieren kunnen zo een gebied waar ze (niet) voorkomen (her)koloniseren. Redenen verbreiding: ontsnapping aan ongunstige omstandigheden in oorspronkelijke leefgebied (voedselgebrek, achteruitgang van natuurgebied door natuurramp). Als een diersoort of plantensoort in een gebied niet meer thuishoort als gevolg van successie, is verbreiding een nuttige manier van verplaatsing. Door verplaatsing ontstaan nieuwe groepen van dieren en planten van dezelfde soort in het nieuw gekoloniseerd gebied. Deze dieren en planten ontmoeten natuurlijk ook weer soortgenoten uit andere gebieden. Hoe verder en vaker dieren en planten zich verplaatsen, hoe groter de kans is dat ze soortgenoten uit een andere groep op een andere plaats tegenkomen. Dit verkleint de kans op inteelt. Het wegtrekken van dieren en plantensoorten uit een gebied verkleint het risico van uitsterven van deze soorten, en de kans op (her)kolonisatie neemt toe. Tekst 8 Verbindingswegen en barrières Via paden en verbindingswegen tussen woongebieden verplaatsen planten en dieren zich. Die paden heten wissels. Dieren herkennen ze aan geur, of achtergebleven haren of keutels. Landschapselementen als houtsingels en slootoevers worden door planten en dieren gebruikt als geleidingsbaan en herkenningspunt. Dieren vinden hier dekking en planten kunnen zich er vestigen als tussenstation bij hun zaadverbreiding. Door barrières zijn delen van het landschap voor planten en dieren moeilijk te bereiken. Als een gebied aan alle kanten door barrières wordt omgeven, dan ligt het gebied geïsoleerd. Uitwisseling tussen groepen van een soort wordt onmogelijk. Soms moeten ze kilometers afleggen, dit geldt voor planten en dieren die al op een eiland leven als voor planten en dieren die zich nieuw in het gebied zouden kunnen vestigen. Soorten die al in een geïsoleerd gebied aanwezig zijn, lopen een grotere kans op uitsterven, omdat ze zeer moeilijk Pagina 3 van 8

4 andere gebieden kunnen koloniseren. Verbreiding voor deze soorten is problematisch. Tekst 9 Eilandtheorie Eilandtheorie: hoe groter de afstand tot het vaste land, hoe minder soorten het eiland kunnen bereiken. Er zou een verband zijn tussen het aantal soorten dat al op een eiland aanwezig is, en de snelheid waarmee nieuwe soorten zich vestigen. Het aantal soorten op het eiland zal uiteindelijk constant zijn. Op een geïsoleerd eiland zal dit aantal kleiner zijn dan een nabij het vasteland gelegen. Er ontstaat een evenwicht tussen uitstervende en wegtrekkende soorten. Dit evenwicht ontstaat door: De kans dat een nieuwe soort zich nog weet te vestigen, steeds kleiner wordt naarmate het eiland voller wordt. Dit komt doordat de meeste goede leefgebieden al benut zijn en de voedselvoorraad op zo n eiland beperkt is. De kans dat soorten verdwijnen wordt groter, door uitsterven en wegtrekken. De meeste goede leefgebieden zijn op een gegeven moment benut en de voedselvoorraad uitgeput. De dieren- of plantensoorten trekken weg of sterven uit door voedseltekort. Op kleine eilanden komen geen grote aantallen van dezelfde soort voor. Een soort heeft daardoor meer kans op uitsterven op zo n eiland. Nieuwe soorten kunnen afgelegen eilanden moeilijk bereiken Deze 4 factoren leiden ertoe dat zich op een geïsoleerd eiland een ecosysteem ontwikkelt, waarin elke dier- en plantensoort zijn eigen rol speelt. Er komen nieuwe soorten bij en er verdwijnen soms soorten van het eiland door uitsterven of wegtrekken. Dit is een dynamisch effect. Deze theorie wordt ook toegepast op het vasteland, maar de waterbarrières zijn vaak moeilijker te overwinnen dan de barrières op de vaste wal. Soms moet je dieren helpen met het overwinnen van barrières, bijvoorbeeld de dassentunnels onder de snelweg door en de wildviaducten er overheen. INVLOED VAN DE MENS OP ECOSYSTEMEN Tekst 12 Gevolgen van menselijk ingrijpen De variaties die een samenleving veroorzaakt, bestaande uit vele mensen, zijn veel gevaarlijker voor ecosystemen. De terugkoppelingsmechanismen van een climaxecosysteem zijn hiertegen niet opgewassen. Hierdoor zijn ecosystemen eenvoudiger en minder divers en complex gemaakt. De dingen die niet nuttig waren voor de mens werden bestreden, concurrerende vleeseters, planteneters en planten die niet nuttig waren voor de mens. In de natuur treden processen op die ecosystemen stabiliseren en die ze zo divers mogelijk maken. De mens wil ze juist zo eenvoudig mogelijk houden, om een grote opbrengst veilig te stellen. Dit is een tegenstelling tussen de mens en de natuur. Ecosystemen zijn ingewikkelde systemen en staan in verbinding met andere ecosystemen. De mens kan door zijn ingrijpen meer schade aanrichten dan aanvankelijk was voorspeld. De schade wordt meestal pas waarneembaar als het al te laat is. Een oorzaak hiervan is dat een ecosysteem zichzelf zo lang mogelijk in evenwicht houdt door middel van de terugkoppelingsmechanismen. Als de mechanismen overbelast raken gaat de aftakeling van het systeem in een snel tempo verder, zonder dat er nog veel aan te doen is. Een tweede oorzaak is dat wij nog onbekend zijn met veel interacties binnen en tussen ecosystemen. We weten er nog te weinig van om de gevolgen van onze acties te voorzien. Pagina 4 van 8

5 Tekst 13 De mens heeft invloed op verschillende schaalniveaus De invloed van de mens beperkte zich vroeger tot de directe omgeving van een gemeenschap. De laatste 150 jaar merken we dat onze activiteiten niet alleen op een lokaal schaalniveau invloed hebben. Zaken waar we de laatste jaren achter zijn gekomen: 1. Processen werken op verschillende ruimtelijke schaalniveaus 2. De schaalniveaus zijn onderling niet gescheiden: ze gaan geleidelijk in elkaar over. 3. Veranderingen op één schaalniveau kunnen gevolgen hebben voor andere schaalniveaus 4. Vooral veranderingen op hogere schaalniveaus werken door naar lagere schaalniveaus 5. De mens oefent steeds meer invloed uit op de processen die op de hoogste schaalniveaus werken Tekst 14 Milieuproblemen en grenswaarde Milieuprobleem: Er is sprake van een actuele of potentiële verstoring van de mens-milieu-relatie of van het welzijn van andere organismen. Ze moeten dan wel door de mens veroorzaakt zijn. Milieubelasting of milieudruk: alle verschillende milieuproblemen samen. Milieubelasting: 1. Milieuverontreiniging: Treed op bij het in milieu brengen van stoffen of energie in hoeveelheden die groter zijn dan het normale niveau, met nadelige gevolgen. Je kunt onderscheid maken tussen bodem-, water- en luchtverontreiniging. 2. Milieu-uitputting: het verbruiken van elementen uit het milieu met zo n omvang of snelheid dat dit niet door natuurlijke aanvulling wordt gecompenseerd. De elementen kunnen biotisch zijn (wild, hout) of abiotisch (delfstoffen, water). 3. Milieu-aantasting: Kwaliteitsvermindering van het milieu, die niet veroorzaakt is door milieuverontreiniging of milieu-uitputting. Het heeft betrekking op de bodem, het grondwater, flora en fauna, ecosystemen en op landschappen. Vaak gaat om de structuur van het milieu: ecosystemen en landschappen worden ingrijpend gewijzigd (wegenaanleg, inpoldering, ontginning van een natuurgebied). Om milieuproblemen te beschrijven is de term grenswaarde bedacht. Beneden de grenswaarde is het milieu schoon, boven de grenswaarde niet. De grenswaarde van stoffen is soms de streefwaarde in plannen ter verbetering van het milieu. De streefwaarde wordt door de overheid vastgesteld, terwijl de grenswaarde door het doen van proeven wordt bepaald. Tekst 16 Oorzaken van milieuproblemen Milieuproblemen worden veroorzaakt door de mens. Een verklaring is te zoeken in maatschappelijke ontwikkelingen van de laatste decennia: 1. Demografische ontwikkelingen: Door de stijgende bevolking, zullen er meer grondstoffen en energie verbruikt worden. De druk op het milieu wordt groter. 2. Economische ontwikkelingen: Veel landen stimuleren de grondstoffen- en energie-intensieve industrieën en landbouw. Hierdoor ontstaat hoge milieubelasting. Landen die hun economische structuur veranderen van agrarisch-industrieel naar dienstsector kunnen een bijdrage leveren aan de vertraging van de milieubelasting. 3. Politieke ontwikkelingen: Overheidsmaatregelen kunnen de milieubelasting verminderen. De overheid kan regels instellen die gelden voor de vestiging van vervuilende industrie, bijvoorbeeld door Nationale Pagina 5 van 8

6 Milieubeleidsplannen (NMP s). In een NMP legt de overheid mogelijkheden vast voor milieubehoud en milieuzorg. 4. Technologische ontwikkelingen: Deze hebben geleid tot het gebruik van synthetische producten als kunstmest, pesticiden, kunstvezels enz. Ze belasten het milieu. Nieuwe technieken kunnen milieuproblemen te lijf gaan, zoals energiezuinige auto s en windturbines. 5. Sociaal-culturele ontwikkelingen: We vinden het milieu nu belangrijk en we zijn er de waarde van in gaan zien, een verandering van normen en waarden. De milieubelasting kan hierdoor minder worden. In ontwikkelingslanden is die aandacht minder. Deze landen en maatschappijen hebben andere problemen waar ze mee om moeten gaan. Het milieu is daar ondergeschikt aan honger, oorlog en armoede. Sociaal-culturele ontwikkelingen leiden er in heel de wereld toe dat de mobiliteit toeneemt, en dus het aantal gereden en gevlogen kilometers is toegenomen. Dit zorgt voor vergroting van de milieubelasting. Tekst 17 Activiteiten die tot milieuproblemen leiden De industriële sector neemt ruim de helft in van de milieuverontreiniging voor zijn rekening. Dit is lucht-, water- en bodemverontreiniging. De industrie draagt ook bij aan milieu-uitputting. Als we zo doorgaan zullen gasvoorraden uitgeput raken. Ook is de industrie voor een dele verantwoordelijk voor milieuaantasting. Dit neemt de vorm aan van aantasting van het landschap. De landbouw draagt ook sterk bij aan milieubelasting. De uitbreiding van intensive veehouderij heeft geleid tot een mestoverschot. Het grootste milieuprobleem binnen deze sector is vermesting en de hiermee samenhangende verzuring. Ook de verdroging wordt gedeeltelijk door de landbouw veroorzaakt. In de landbouw worden steeds zwaardere machines gebruikt. De bodem moet goed ontwaterd worden anders zakken de machines weg. Hierdoor treedt verdroging op. Verkeer en transport zorgt ook voor milieuproblemen. Autobezit neemt toe, bussen, vracht- en bestelauto s rijden op diesel, wat schadelijk is. Er worden steeds meer kilometers verreden. De emissie die hierbij optreed zorgt voor luchtverontreiniging met als gevolg smog en zure regen. Behalve luchtverontreiniging zorgt het verkeer ook voor milieu-aantasting: meer wegen, parkeerruimte enz. Ook huishouden belasten het milieu: waterverbruik, afval en energieverbruik. De ruimte die nodig is om te wonen, leven en werken wordt steeds groter: milieuaantasting is het gevolg. De aanvoer van producten brengt een grote milieubelasting met zich mee. MILIEUPROBLEMEN OP VERSCHILLENDE SCHAALNIVEAUS Tekst 18 Verschillende schaalniveaus Milieuproblemen komen op verschillende schaalniveaus voor. Veranderingen op een schaalniveau kunnen gevolgen hebben voor andere schaalniveaus. Vooral de veranderingen op hogere schaalniveaus werken door naar lagere schaalniveaus. Tekst 19 Een milieuprobleem op lokale schaal: smog Er zijn veel milieuproblemen op lokale schaal te onderscheiden: stankoverlast, geluidsoverlast, bouw van woningen enz. In steden is er bijna geen natuurlijk milieu meer. Er is een stadsklimaat ontstaan. De stad is vaak een warmte-eiland. Boven de stad stijgt warme lucht op: een lokaal lagedrukgebied. Vanuit het omringende platteland stroomt lucht toe. De luchtvervuiling blijft boven de stad hangen. In sommige Pagina 6 van 8

7 gevallen kan de vervuilde lucht niet weg doordat de stad in een bekken ligt (LA en Mexico-City). Een andere mogelijkheid is dat boven de warme opstijgende lucht een laag koude lucht hangt (inversie), waardoor de warme lucht niet verder kan stijgen. In beide gevallen ontstaat er een soort warme deken van vervuilde lucht (smog). Smog is een samenvoeging van rook en mist. Het is een risico voor de gezondheid, vooral voor mensen met aandoeningen aan de luchtwegen. Er is ook nog fotochemische smog. Uitlaatgassen als NOx en koolwaterstoffen worden onder invloed van zonlicht veranderd in schadelijke stoffen. Ze irriteren de ogen en slijmvliezen en veroorzaken ademhalingsproblemen. Het verschil met smog is dat de stoffen die in eerste instantie in de lucht aanwezig zijn omgezet worden (fotochemische processen), waarna ze schade aanrichten. Tekst 21 Een milieuprobleem op fluviale schaal: waterverontreiniging Op fluviale schaal kijk je naar water in stroomgebieden en de veranderingen die door de mens zijn aangebracht. Een stroomgebied is een bepaald oppervlak dat afwatert op een rivier. Problemen die zich hier voor kunnen doen zijn erosie, verzilting en waterverontreiniging. Vroeger was de hoeveelheid die in rivieren en zee terechtkwam niet zo groot en schadelijk, maar nu wel. Stoffen als schoonmaakmiddelen, kunstmestresten en pesticiden komen in rivieren en zee. Het grootste deel van de verontreinigingen bestaat nu niet meer uit biologisch afbreekbare stoffenmaar uit allerlei verbindingen uit de chemische industrie. Ook komen grote hoeveelheden fosfaat en stikstofverbindingen als nitraten in het water. Dit leidt tot eutrofiering en algenbloei. Een ander probleem zijn de zware metalen die zich aan in het rivierwater zwevende slibdeeltjes hechten. Hier is dan ook een hoge concentratie zware metalen in de bodem te vinden. De voorraad zoet water wordt ook vervuild, terwijl daar steeds meer vraag naar is vanwege de bevolkingsgroei. Ook welvaartsstijging lijdt tot meer watergebruik. Tekst 22 Een milieuprobleem op continentale schaal: ontbossing Ontbossing werkt op continentale schaal. Grote stukken bos worden gekapt zonder nieuwe stukken aan te planten. Oorzaken van ontbossing zijn: commerciële houtkap. Soms wordt een stuk woud omgekapt en worden er maar twee bomen van gebruikt. In de tropen spelen meer zaken een rol. De lokale bevolking is afhankelijk van de vegetatie als brandhout. Stukken oerwoud worden plat gebrand door boeren en er worden wegen dwars door het oerwoud heen gelegd waardoor er veel hout gekapt moet worden. Dit geldt ook voor stuwmeren en mijnen. Door de ontbossing verdwijnen ook onbekende plantensoorten en diersoorten. Hele ecosystemen lopen gevaar. Een ander gevaar is dat de kale bosgrond niet meer beschermd is tegen neerslag. Water stroomt direct over de ondergrond naar de rivier en neemt hierbij veel bodemmateriaal mee. Er blijven kale, harde bodems over waar niets meer op kan groeien. Onderzoekers denken dat het verdwijnen van bossen ook gevolgen heeft voor het klimaat op aarde. Tekst 23 Een milieuprobleem op mondiale schaal: aantasting van de ozonlaag Een milieuprobleem dat op mondiale schaal doorwerkt is het gat in de ozonlaag. De aantasting van de ozonlaag door onder andere CFK s is nu al een probleem in Australië en Antarctica en kan een probleem voor de hele aarde worden. Sommige CFK s breken de atmosfeer af. Ozon vormt een beschermende laag rond de aarde waarin het Pagina 7 van 8

8 grootste deel van de ultraviolette straling van de zon wordt geabsorbeerd. De ultraviolette straling is niet alleen gevaarlijk voor de mens, maar ook voor dieren en planten. Ook waterleven kan er schade van ondervinden. Pagina 8 van 8