Naar een (minimale) wettelijke beschermingsregeling voor feitelijk samenwonenden in België? Een analyse van het Zweedse en Noorse recht.

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Naar een (minimale) wettelijke beschermingsregeling voor feitelijk samenwonenden in België? Een analyse van het Zweedse en Noorse recht. Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Peter Van Der Eecken (studentennr ) (major: burgerlijk recht en strafrecht) Promotor: Prof. Gerd Verschelden - 1 -

2 Woord vooraf Naar mijn mening wordt van de studenten, die een master in de rechten volgen, verwacht dat ze op het einde van hun opleiding het niveau van kennis en competenties bereiken, dat hen in staat moet stellen om zelfstandig een juridisch beroep te kunnen uitoefenen en dat ze zelfstandig de verworven juridische kennis bij hun beroepsuitoefening kunnen aanwenden. Na mijn opleiding professionele bachelor bedrijfskunde, optie rechtspraktijk, besloot ik dat de rechtenstudies daar niet stopten voor mij. Ik wou het schakelprogramma volgen en dan mijn master behalen als werkstudent. Het was niet de meest eenvoudige periode en het vergde hard werken, maar het was het waard. Persoonlijk beschouw ik deze masterproef als het sluitstuk van mijn opleiding(en) waarin ik kan aantonen dat ik mijn opgedane kennis op zelfstandige basis kan aanwenden. Deze masterproef zou niet mogelijk geweest zijn zonder de hulp en steun van een aantal mensen die ik dan ook persoonlijk wil bedanken. Ten eerste wil ik de mensen van de Hogeschool Gent bedanken die mij begeleid hebben tijdens mijn bacheloropleiding. Door hun gedrevenheid en motivering heb ik voor mezelf besloten om verder te studeren, mijn schakelprogramma te volgen en uiteindelijk mijn master in de rechten te doen. Daarnaast wil ik ook een aantal mensen bedanken van de Universiteit Gent. Vooreerst mijn promotor prof. Gerd Verschelden, die mij vanaf dag één wist te boeien met zijn lessen personen- en familierecht en mij de kans gaf om als werkstudent mijn masterproef te schrijven met hem als promotor. Daarnaast wil ik ook mevr. Katelyne Verstraete bedanken voor haar tijd en hulp bij al de vragen die ik had. Uiteraard ben ik ook dankbaar voor al de proffen die begrip hadden voor het feit dat het niet zo vanzelfsprekend is om als voltijds werkende mens een opleiding te volgen. En als laatste, maar daarom niet de minst belangrijke van de mensen van de Ugent wil ik Lien Vercruysse bedanken voor haar inzet - altijd met een lach en een vriendelijk woord - voor alle mensen die werkstudent zijn. Ik wil ook een dankwoordje betuigen aan de Noren Sindre Hetland, Ingrid Andersen, Espen Overgaard en Elin Andersen en de Zweden Kim Alexander, Maria Fröling en Joakim Linderoth voor hun hulp bij het vertalen van bepaalde artikels en wetsbepalingen en het inzicht die ze mij hielpen verschaffen in hun juridische wereld. Uiteraard wil ik ook mijn gezin bedanken voor de steun die ze mij gaven tijdens mijn opleidingen. Zij waren er altijd voor mij, tijdens de leuke momenten om ze te delen, maar ook tijdens de moeilijke periodes om mij erdoorheen te helpen

3 Ik wil ook mijn vriendenkring bedanken omdat zij er altijd waren als ik eens nood had aan een portie ontspanning, maar ook voor het begrip dat ze opbrachten als ik eens niet kon aanwezig zijn door een toevloed aan werk. Ten slotte wil ik ook mijn tante, Lieve De Loose, de vriend van mijn zus, Jan Wesemael en meesters Robrecht Coppens, Steven Lievens en Frederik Renders bedanken voor het nalezen van dit werk

4 1 Inleiding Probleemstelling Doelstelling Onderzoeksvraag Onderzoeksmethode Onderzoeksopbouw Naar een (minimale) wettelijke beschermingsregeling voor feitelijk samenwonenden in België? Het begrip feitelijke samenwoning De huidige situatie in België Onroerende goederen Algemeen Bescherming van de gezinswoning Geen erfrecht ab intestato Het onroerend goed is eigendom van (één van) de partners Principes Verbintenisrechtelijke schuldvordering tot vergoeding van de gedane investeringen De natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning Recht van bezetting ter bede Het onroerend goed is een huurwoning Huurovereenkomst gesloten door beide partners Huurovereenkomst gesloten door één van de partners Roerende goederen Principe Scheiding van roerende goederen Eigendomsbewijs inter partes Correctiemechanismen uit het verbintenissenrecht Lening Verrijking of vermogensvermeerdering zonder oorzaak Onverschuldigde betaling Natrekkings- en kostenleer Zaakwaarneming

5 Schenking Geen erfrecht Eerste tussenconclusie Een wettelijk statuut voor feitelijk samenwonenden of niet Inleiding Argumenten pro Bescherming van de zwakkere partner Compensatie voor de bijdragen en opofferingen Sociale en economische redenen Het belang voor de staat om de verloren schaapjes te redden Argumenten contra Belemmering en beperking van de vrijheid van de partners Een wettelijk statuut voor feitelijk samenwonenden ondermijnt het huwelijk en het gezin Het ontbreken van een ondertekend formulier Minder duidelijkheid omtrent de rechten en de plichten Problemen in verband met het toepassingsgebied van de regeling Tweede tussenconclusie Een analyse van het Noorse en Zweedse recht Het opnieuw harmoniseren van het Noordse familierecht Inleiding Harmonisering en eenmaking van het familierecht De feitelijke samenwoning in Noorwegen Inleiding Terughoudendheid ten aanzien van wetgeving betreffende samenwoning Evolutie The Household Community Act Betekenis van gemeenschappelijke huishouding in de wet Wettelijke bescherming van de feitelijk samenwonenden Na overlijden Na (éénzijdige) verbreking Opmerking bij section 2 en 3 van The cohabitation Act The Household Community Act 1991 is een beperkte suppletieve regelgeving Praetoriaans recht

6 Het recht van de huisvrouw op mede-eigendom Financiële vergoeding Erfrecht Commissie van Inleiding Wettelijke definitie van samenwoning Voorstellen op privaatrechtelijk vlak Met of zonder wet voor samenwonenden Niet huwelijkse samenwoning in Zweden Inleiding Evolutie The Cohabitation Act (2003:376) Inleiding Inwerkingtreding Doel van de wet Definitie van samenwonenden in deze wet Beëindiging van de samenwoning De eigendom van samenwonenden Verdeling van de goederen Gelijke verdeling en aanpassing Bewoning van de gemeenschappelijke woning Het recht om in de gemeenschappelijke woning te blijven wonen Financiële vergoeding voor de toekenning van het recht van bewoning na een verdeling van de eigendom Het recht om te blijven wonen in de gemeenschappelijke woning zonder verdeling van de eigendom Minimale bescherming voor de overlevende samenwonende Uitbreiding naar andere roerende goederen Cohabitation Act (2003:376) als een weerspiegeling van de economische maatschappij Implementatiemogelijkheden van het Noorse en/of Zweedse juridisch statuut voor samenwonenden in België Noorse statuut De regeling zoals die er nu is Het voorstel van de commissie van

7 4.2 Zweedse statuut Eindconclusie Bibliografie Wetgeving België Noorwegen Zweden Europees Rechtspraak België Noorwegen Zweden Rechtsleer België Noorwegen Zweden Vergelijkend Bijlagen Bijlage I: The Household Community Act Bijlage II: The Cohabitation Act (2003:376)

8 1 Inleiding 1.1 Probleemstelling 1. TOENEMENDE POPULARITEIT VAN DE FEITELIJKE SAMENWONING Het Belgische recht kent drie samenlevingsvormen. Het huwelijk en twee buitenhuwelijkse samenlevingsvormen, namelijk de wettelijke samenwoning en de feitelijke samenwoning. 1 Het huwelijk is een privaatrechtelijke instelling die een op een seksualiteit gesteunde duurzame levensgemeenschap tussen twee personen, van hetzelfde of het tegenovergestelde geslacht, inhoudt. Deze personen kiezen uit vrije wil om d.m.v. een vormgebonden overeenkomst tot het huwelijk toe te treden. De wettelijke samenwoning wordt in het burgerlijk wetboek omschreven als de toestand van samenleven van twee personen die een verklaring van wettelijke samenwoning hebben afgelegd. 2 Feitelijke samenwoning is de niet-geïnstitutionaliseerde relatie tussen twee personen die ongehuwd zijn en niet wettelijk samenwonend zijn. 3 Het kan daarbij gaan om personen van hetzelfde geslacht of personen van het tegenovergestelde geslacht Er valt een grote variëteit aan niet-geïnstitutionaliseerde relatievormen te onderscheiden. Vooreerst kan men de familiale tweerelaties onderscheiden: vader of moeder die samenleeft met een zoon of dochter, twee broers of twee zussen of een broer en een zus die samenleven, grootouders die bij een kleinkind inwonen of omgekeerd, enz. Daarnaast zijn er ook de niet-geïnstitutionaliseerde tweerelaties op heteroseksuele en homoseksuele basis: twee personen die geen verwanten zijn en die samenwonen op bestendige basis alsof ze gehuwd of wettelijk samenwonend waren Er is een duidelijke trend in het aantal feitelijk samenwonenden. Zowel in België 6, als in Noorwegen 7 en Zweden 8 wint de feitelijke samenwoning aan populariteit. Dit is een trend die te merken valt in heel West Europa. 9 Deze trend 1 Voor een schematisch overzicht, zie: H. CASMAN, Tableau comparatif: cohabitation de fait / cohabitation 2 Art. 1475, 1, juncto art B.W. 3 J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, 4. 4 K. SABBE en G. COPS, Niet getrouwd, wel gescheiden - Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning, Not. Fisc. M. 2002, 1. 5 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, Zie NATIONAAL INSTITUUT VOOR DE STATISTIEK, Huishoudens en gezinnen in België, 27 juli 2009, 7 STATISTISK SENTRALBYRÅ, Familier og husholdninger, 29 april 2010, 8 E. BERNHARDT, Cohabitation or marriage? Preferred living arrangements in Sweden, april 2004, K. KIERNAN, The rise of cohabitation and childbearing outside marriage in Western Europe, International Journal of Law, Policy and the Family 2001, 1 en S. AESCHLIMANN, Financial compensation upon the ending of - 8 -

9 begon in België zichtbaar te worden vanaf 1981 en heeft sindsdien enkel aan kracht gewonnen. 10 Daartegenover staat het feit dat het aantal huwelijken in België tegenover vroeger drastisch gedaald is - hoewel er in de periode toch weer een stijgende lijn te bemerken valt - en de procentuele verhouding van het aantal echtscheidingen tegenover het aantal nieuwe huwelijken van 31.5% in 1990 tot 77.5% in 2008 gestegen is PROBLEEM: GEBREK AAN EEN WETTELIJK GEREGELD STATUUT VOOR FEITELIJK SAMENWONENDEN Hoewel een groot aantal mensen feitelijk samenwonen in België, is deze samenlevingsvorm nog niet geïnstitutionaliseerd is. Bijgevolg is er geen alomvattend statuut dat rechten en plichten voor de samenwonenden creëert. 12 Hierdoor bestaat er op vele punten een discriminatie tussen koppels die samenleven als gehuwden en deze die dat doen zonder te huwen. 13 Noodgedwongen moeten advocaten beroep doen op verbintenisrechtelijke vergoedingssystemen, die daar eigenlijk niet voor bestemd zijn, in de hoop zo de geïnvesteerde gelden te kunnen recupereren na beëindiging van de feitelijke samenwoning. Het is vooral op het vlak van vermogensrecht en erfrecht dat er ruimte is voor verbetering. 14 informal relationships a comparison of different approaches to ensure the protection of the weaker party, in K. BOELE-WOELKI (ed.), Common core and better law in European family law, Antwerpen, Intersentia, 2005, Zie NATIONAAL INSTITUUT VOOR DE STATISTIEK, Huishoudens en gezinnen in België, 27 juli 2009, Ter illustratie : aantal huwelijken en echtscheidingen in België. Bron: Nationaal Instituut voor Statistiek Huwelijken Echtscheidingen Procentuele verhouding [eigen berekening] ,5 % % ,8 % ,6 % ,7 % % ,5 % ,4 % % % % 12 K. VERSTRAETE, Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning, NJW 2008, A. VERBEKE, Over de grenzen (Editoriaal), TEP 2006, C. FORDER en A. VERBEKE, Geen woorden maar daden, in C. FORDER en A. VERBEKE, Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, en C. FORDER, Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden, TEP 2006,

10 1.2 Doelstelling 5. De doelstelling van dit onderzoek is tweeledig. In de eerste plaats wordt aangetoond dat een (minimale) beschermingsregeling voor feitelijk samenwonenden in België wel degelijk noodzakelijk is. De bevindingen van dit onderzoek vormen het uitgangspunt voor de verwezenlijking van de tweede doelstelling. Deze tweede doelstelling bestaat eruit aan te tonen dat een minimale wettelijke regeling niet vergezocht of al te omslachtig hoeft te zijn. Daarnaast wordt nagegaan welke oplossing concreet zou kunnen worden gevonden voor de problematiek en dit door inspiratie op te doen in het buitenland, meer bepaald in Noorwegen en Zweden. 1.3 Onderzoeksvraag 6. ONDERZOEKSVRAAG De onderzoeksvraag luidt: Naar een (minimale) wettelijke beschermingsregeling voor feitelijk samenwonenden in België? 7. ONDERZOEKSHYPOTHESE Aangezien uit het eerste deel van het onderzoek blijkt dat een (minimale) wettelijke bescherming voor feitelijk samenwonenden bij beëindiging van de samenwoning en in het bijzonder de regeling van de verdeling van de roerende en onroerende goederen noodzakelijk is, wordt als onderzoekshypothese vooropgesteld dat men in België moet streven naar een (minimale) wettelijke bescherming voor feitelijk samenwonenden. 1.4 Onderzoeksmethode 8. In dit onderzoek wordt de functionele rechtsvergelijkende methode 15 gehanteerd waarbij een klassiek juridisch onderzoek wordt gevoerd en zowel wetgeving als rechtspraak en rechtsleer van België, Noorwegen en Zweden wordt onderzocht. Er wordt nagegaan hoe de zwakkere partij in een feitelijke samenwoningsrelatie beschermd kan worden. Er bestaat immers geen wettelijk beschermingsmechanisme voor die zwakkere partij. Dit is een belangrijk maatschappelijk probleem waar een oplossing voor dient gevonden te worden De rechtsvergelijking is zeer waardevol in de zoektocht naar een juridisch statuut dat de feitelijk samenwonenden een minimale bescherming biedt omdat andere landen soms wel, in tegenstelling tot België, een beschermingsmechanisme uitgewerkt hebben voor de feitelijk samenwonenden. De gekozen referentielanden bieden een verschillende oplossing. 15 F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking Studentenuitgave, Mechelen, Kluwer, 2007, 5, C. FORDER, Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden, TEP 2006,

11 10. NOORWEGEN EN ZWEDEN - Wanneer men aan familierecht of gezinsrecht denkt, denkt men automatisch aan Scandinavië. Scandinavië is immers de rechtsfamilie die bekend staat voor de oplossingen die ze biedt voor de problemen op het vlak van familierecht. 17 De keuze voor de analyse van het Noorse en Zweedse recht inzake feitelijke samenwoning - onderdeel van het familierecht - mag dan ook niet verbazen, zeker wanneer men de historische evolutie van de houding en de regelgeving met betrekking tot de feitelijke samenwoning van beide landen kent. De Scandinavische landen hebben het hoogst aantal samenwonende partners in Europa. 18 Aan het andere uiteinde vindt men de Zuid-Europese landen en Ierland. 19 Toch stijgt het aantal feitelijk samenwonenden in heel Europa, het is de trend van de huidige generatie jongeren BEPERKING VAN HET ONDERZOEKSDOMEIN Enerzijds wordt het onderzoek beperkt tot de vermogensrechtelijke verhoudingen van feitelijk samenwonenden bij beëindiging van de samenwoning door overlijden of (een)zijdige beëindiging. Het probleem in België is ruimer dan enkel de vermogensrechtelijke verhoudingen van de partijen, maar in functie van het tweede deel van deze masterproef wordt het onderzoeksdomein beperkt tot dit domein. 12. Anderzijds wordt het onderzoek beperkt tot de niet-geïnstitutionaliseerde tweerelaties op heteroseksuele en homoseksuele basis: twee personen die geen verwanten zijn en die samenwonen op bestendige basis alsof ze gehuwd of wettelijk samenwonend waren. 21 Hoewel de Noorse wet momenteel ook andere relaties (niet huwelijksachtige en meerrelaties) regelt 22, wordt het onderzoek toch beperkt omdat de huidige Noorse regeling niet voldoet en het voorstel 23 dat de commissie deed voor een algemene wettelijke regeling, net zoals de Zweedse regeling 24, zou beperkt zijn tot huwelijksachtige relaties. 17 F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT en K. LEMMENS, Rechtsvergelijking Studentenuitgave, Mechelen, Kluwer, 2007, E. RYRSTEDT, The Legal Status of Cohabitants in Sweden, in J. SCHERPE en N. YASSARI (eds.), Die rechtsstellung nichteheliche Lebensgemeinschaften The Legal Status of Cohabitants, Mohr Siebeck Tübingen, Max-Planck- Institut Hamburg, 2005, ; E. RYRSTEDT, The Legal Status of Cohabitants in Norway, in J. SCHERPE en N. YASSARI (eds.), Die rechtsstellung nichteheliche Lebensgemeinschaften The Legal Status of Cohabitants, Mohr Siebeck Tübingen, Max-Planck-Institut Hamburg, 2005, ; S. AESCHLIMANN, Financial compensation upon the ending of informal relationships a comparison of different approaches to ensure the protection of the weaker party, in K. BOELE-WOELKI (ed.), Common core and better law in European family law, Antwerpen, Intersentia, 2005, ; J. SCHERPE, The legal status of cohabitants requirements for legal recognition, in K. BOELE-WOELKI en T. SVERDRUP (eds.), European challenges in contemporary family law, Antwerpen, Intersentia, 2008, en G. Lind, Legislation for the surviving cohabitant from a comparative perspective, in K. BOELE-WOELKI en T. SVERDRUP (eds.), European challenges in contemporary family law, Antwerpen, Intersentia, 2008, Ibid. 20 Ibid. 21 P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, Section 1 van The Household Community Act 23 NOU 1999: 25 Samboerne og samfunnet (Samboerutvalget). 24 Sectib 1 van The Cohabitation Act 2003:

12 1.5 Onderzoeksopbouw 13. EERSTE FASE: ANALYSE VAN DE BELGISCHE RECHTSLEER EN RECHTSPRAAK MET BETREKKING TOT DE FEITELIJKE SAMENWONING In de eerste fase van het onderzoek wordt eerst het begrip feitelijke samenwoning omschreven. De feitelijk samenwonenden voeren een gemeenschappelijke huishouding, zijn niet getrouwd en wonen niet wettelijk samen en bevinden zich in een feitelijke situatie die niet door een algemeen wettelijk statuut geregeld wordt. Het maakt niet uit welk geslacht de samenwonenden hebben. 25 Bijgevolg is de feitelijke samenwoning de nietgeïnstitutionaliseerde relatie tussen twee ongehuwde en niet wettelijk samenwonende personen Daarna wordt stilgestaan bij de huidige regeling in België. Er wordt via de rechtsleer en rechtspraak gekeken naar de beëindiging van de feitelijke samenwoning in België. In het bijzonder wordt gekeken naar de problemen op vermogensrechtelijk gebied die daardoor ontstaan. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds de beëindiging door overlijden en anderzijds de beëindiging door andere redenen. We gaan in op de problemen van de roerende goederen en de onroerende goederen, met bijzondere aandacht voor de gezinswoning. Tijdens het ontbloten van deze twee pijnpunten zal ook blijken dat er een probleem is in verband met het erfrecht wanneer het gaat over feitelijk samenwonenden. De aandacht gaat vooral uit naar het vermogensrecht van feitelijk samenwonenden, maar door de sterke verwevenheid van het erfrecht met het vermogensrecht, wordt hier ook op ingegaan. 15. Tot slot analyseren we een aantal van de belangrijkste argumenten in het debat over een (minimale) wettelijke bescherming voor feitelijk samenwonenden. 27 Zowel de argumenten vóór als de argumenten tegen komen aan bod. Gelet op de onderzoekshypothese worden de argumenten tegen een wettelijke regeling zoveel mogelijk weerlegd. 16. TWEEDE FASE: ANALYSE VAN HET NOORSE EN ZWEEDSE RECHT MET BETREKKING TOT DE FEITELIJKE SAMENWONING In de tweede fase van het onderzoek wordt via de wetgeving, rechtspraak en rechtsleer een analyse gemaakt van het wettelijk statuut voor feitelijk samenwonenden in Noorwegen en Zweden. Eerst staan we stil bij de samenwerking tussen de Noordse landen en de harmonisatie van het familierecht in 25 S. PODEVYN, Het statuut van de feitelijk samenwonende partner aangaande de gezinswoning bij overlijden van de erflater, Nieuwsbrief Notariaat 2008, nr. 4, J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, G. Lind, Legislation for the surviving cohabitant from a comparative perspective, in K. BOELE-WOELKI en T. SVERDRUP (eds.), European challenges in contemporary family law, Antwerpen, Intersentia, 2008, en G. LIND, Common law marriage: a legal institution for cohabitation, Oxford, Oxford University Press, 2008,

13 Zweden en Noorwegen. 28 Vervolgens maken we een analyse van zowel het Noorse als het Zweedse systeem aan de hand van de wetgeving, rechtspraak en rechtsleer ven de respectievelijke landen. Bij gebrek aan kennis van het Noors en het Zweeds is het onderzoeksmateriaal noodgedwongen hoofdzakelijk beperkt tot de gezaghebbende Engelstalige rechtsbronnen die voor handen zijn. 17. DERDE FASE: IMPLEMENTATIEMOGELIJKHEDEN VAN HET NOORSE EN/OF ZWEEDSE JURIDISCH STATUUT VOOR FEITELIJK SAMENWONENDEN IN BELGIË In de derde fase gaan we na of het Noorse en/of Zweedse juridische statuut voor feitelijk samenwonenden compatibel is met het Belgisch recht. In de eerste fase van het onderzoek wordt een analyse gemaakt van het probleem. De tweede fase van het onderzoek geeft een kijk op hoe het Noorse en het Zweedse recht deze problemen aanpakken. Met deze informatie wordt nagegaan of de Noorse en/of de Zweedse oplossing effectief toepasbaar zouden kunnen zijn in België of dat de buitenlandse oplossingen louter als inspiratiebron kunnen dienen. 28 I. LUND-ANDERSEN, Approximation on Nordic family law within the framework of Nordic cooperation, in M. ANTOKOLSKAIA (ed.), Convergence and divergence of family law in Europe, Antwerpen, Intersentia, 2007, en P. LØDRUP, The reharmonisation of Nordic family law, in K. BOELE-WOELKI en T. SVERDRUP (eds.), European challenges in contemporary family law, Antwerpen, Intersentia, 2008,

14 2 Naar een (minimale) wettelijke beschermingsregeling voor feitelijk samenwonenden in België? 2.1 Het begrip feitelijke samenwoning 18. De term concubinaat geniet nog steeds het meeste bekendheid als aanduiding voor deze vorm van samenleven. Concubinaat is afkomstig van het Latijnse werkwoord concumbere wat samen slapen betekent. In het Romeinse rijk was een concunbinatus een door de wet erkende vorm van samenleving van personen die met elkaar geen huwelijk mochten sluiten, bijvoorbeeld omdat één van beiden een vrijgelatene, een vreemdeling(e) of een vrouw zonder bruidsschat was. De term concubinaat is echter archaïsch en achterhaald. 19. De termen feitelijke samenwoning en feitelijk samenwonende partners (of feitelijk samenwonenden) verdienen de absolute voorkeur sinds de Wet van 23 november 1998 tot invoering van de wettelijke samenwoning (B.S. 12 januari 1999). Sindsdien worden deze termen gebruikt om het onderscheid te maken met de termen wettelijke samenwoning en wettelijk samenwonende partners (of wettelijk samenwonenden). 20. Feitelijke samenwoning is de niet-geïnstitutionaliseerde relatie tussen twee ongehuwde en niet wettelijk samenwonende personen. 29 Het begrip feitelijke samenwoning wordt dus enerzijds begrensd door het huwelijk en anderzijds door de wettelijke samenwoning. 30 Feitelijk samenwonenden zijn met andere woorden personen die, ongeacht hun geslacht, samenleven op hetzelfde adres zonder enige onderlinge juridische band J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, S. PODEVYN, Het statuut van de feitelijk samenwonende partner aangaande de gezinswoning bij overlijden van de erflater, Nieuwsbrief Notariaat 2008, nr. 4,

15 2.2 De huidige situatie in België 21. In België is er nog steeds geen algemene wettelijke regeling voor deze vorm van samenleving. Er bestaat geen wettelijk statuut met rechten en plichten voor feitelijk samenwonende partners, dit in tegenstelling tot gehuwden en wettelijk samenwonende partners. 32 De uitspraak van Napoleon Bonaparte, Les concubins se passent de la loi, la loi se désintéresse d eux., gaat de dag van vandaag nog steeds op in België. Het Burgerlijk Wetboek negeert de feitelijke samenwoning daar het de feitelijke samenwoning nergens verbiedt en de feitelijke samenwoning nergens wordt erkend als bron van specifieke rechtsverhoudingen. 33 Dit betekent dat de gevolgen van de feitelijke samenwoning moeten worden beoordeeld overeenkomstig het gemeen recht. 34 Het betekent dus zeker niet dat de feitelijke samenwoning geen rechtsgevolgen kan hebben. 22. Zo zijn er onvermijdelijk vermogensrechtelijke implicaties van zodra de feitelijke samenwoning een bestendig karakter krijgt. Al snel is er sprake van een gemeenschappelijke huishouding en gaandeweg wordt er een vermogen opgebouwd. 35 Dit roept vragen op aangaande de verhouding tussen de partners, zoals bijvoorbeeld: hoe moeten de goederen bij beëindiging worden verdeeld? Ook in de verhouding met derden rijzen er vragen, bijvoorbeeld: welke rechten kunnen de erfgenamen doen gelden? De feitelijke samenwoning biedt evenmin enige vorm van vermogensrechtelijke bescherming voor de feitelijk samenwonende partners. Dit vormt een ernstig probleem. 36 Ongeacht de duur van het feitelijk samenwonen en ongeacht het feit dat het samenleven gepaard gaat met een vermenging van de vermogens 37, creëert zij op zichzelf in principe geen gemeenschap 38, noch een vermoeden van onverdeeldheid. 39 Elke partner behoudt de exclusieve eigendom over de goederen die hij bij aanvang van de samenwoning bezit en over de goederen die hij, om baat 32 Zie ook W. PINTENS, Familiaal vermogensrecht in recente nationale en Europese rechtspraak, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Familiaal vermogensbeheer, Antwerpen, Intersentia, 2004, 2O e.v. 33 J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, 623 en P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, 6 en K. SABBE en G. COPS, Niet getrouwd, wel gescheiden - Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning, Not. Fisc. M. 2002, P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, C. FORDER komt tot dezelfde conclusie in C. FORDER, Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden, TEP 2006, Luik 18 januari 2005, Rev. trim. dr. fam. 2007, 562, noot F. TAINMONT. 38 Antwerpen 5 december 2006, NjW 2007, 414, noot G. VERSCHELDEN. 39 H. CASMAN, Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, 169 en J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008,

16 of om niet, tijdens het samenleven verwerft. Goederen die door de partners gezamenlijk worden verworven, behoren hen in onverdeeldheid toe. 40 Dit betekent dat elke partner bij de beëindiging van de feitelijke samenwoning zijn eigen goederen kan terugnemen op voorwaarde dat hij of zij evenwel zijn of haar exclusief eigendomsrecht kan bewijzen overeenkomstig het gemeen recht. 41 De goederen worden geacht in onverdeeldheid te zijn indien geen van beide partners het bewijs van exclusieve eigendom kan leveren. Bijgevolg kan een uitonverdeeldheidtreding overeenkomstig art. 815, eerste lid, B.W. gepaard gaan met een verdeling tussen de partners bij helften De feitelijke samenwoning houdt op te bestaan door het overlijden, wanneer één der partijen toetreedt tot een geïnstitutionaliseerde samenlevingsvorm (dit wil zeggen een huwelijk aangaat of een verklaring van wettelijke samenwoning aflegt), door onderlinge toestemming van de feitelijk samenwonenden of door de eenzijdige beëindiging van één van de feitelijk samenwonenden Inherent aan het informele karakter van de feitelijke samenwoning is dat zij door elk van de partijen op gelijk welk ogenblik, onvoorwaardelijk, zonder enige opzegging, formaliteit of procedure kan worden beëindigd. 44 Er bestaat immers niet zoiets als een echtscheidingsprocedure voor feitelijk samenwonenden, meer nog, contractuele verbodsregels of beperkingen van de mogelijkheid tot verbreking van een feitelijke samenwoning zijn strijdig met het zelfbeschikkingsrecht van de persoon en bijgevolg ongeldig Uit artikel 8 van het E.V.R.M. 46 volgt geen plicht voor de Belgische Staat om te voorzien in een juridisch statuut voor ongehuwd samenwonenden, dat gelijkwaardig is aan het juridisch statuut voor gehuwden P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht, III, Leuven, Acco, 2006, P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 211; KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, 6; P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, 629; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, 18 en K. SABBE en G. COPS, Niet getrouwd, wel gescheiden - Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning, Not. Fisc. M. 2002, Antwerpen 6 maart 2002, NjW 2002, 26; Gent 24 november 2004, NjW 2005, 805 en Rb. Veurne 27 mei 2004, T.G.R. 2004, H. HEYVAERT, Het statuut van samenwoners. De samenwoning van volwassenen., Antwerpen, Kluwer, 2001, P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, Artikel 8 E.V.R.M.: Recht op eerbiediging van privéleven, familie- en gezinsleven 1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privéleven, zijn gezinsleven, zijn huis en zijn briefwisseling. 2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan met betrekking tot de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving nodig is in het belang van s lands veiligheid, de openbare veiligheid, of het economisch welzijn van het land, de bescherming van de openbare orde en het voorkomen van strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen

17 26. Het Grondwettelijk Hof heeft hier een duidelijke mening over. Wie kiest voor een samenlevingsvorm met minder plichten dan het huwelijk, kan geen aanspraak maken op dezelfde rechten als bij het huwelijk. 48 Dit blijkt uit talrijke arresten in de meest diverse materies en werd nogmaals bevestigd in een arrest van 7 maart Een wettelijke regeling voor rechten en plichten van feitelijk samenwonenden is veraf. Toch wordt er in de rechtsleer gedebatteerd over de noodzaak en de opportuniteit om een eenvormig relatievermogensrecht uit te werken. 50 Door sommigen wordt er voor gepleit om alle duurzame relaties te beschermen 51, dus ook de feitelijke samenwoning als deze duurzaam is, minstens wat de bijdrage in de gezinslasten en de gezinswoning betreft. 52 Ook op Europees niveau speelt deze gedachte. 53 Men kan recentelijk een geruisloze introductie bemerken van de feitelijke samenwoning in de wetgeving 54. Hierdoor worden er bepaalde juridische gevolgen gegeven aan de feitelijke samenwoning, waardoor deze samenlevingsvorm een embryonaal juridisch kader verkrijgt KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, Zie o.m. de overweging van het Grondwettelijk Hof in het arrest van 7 maart 2007 (B.S. 18 april 2007), waar het Hof de verschillende behandeling tussen gehuwden en feitelijk samenwonenden in artikel 8, zesde lid, 3, W. Succ. redelijk verantwoord acht. 49 Grondwettelijk Hof 7 maart 2007, B.S. 18 april Zie A. VERBEKE, Naar een billijk relatie-vermogensrecht, T.P.R. 2001, en C., DECLERCK, Verslag sectie privaatrecht van de Vereniging voor vergelijkende studie van het recht van België en Nederland, R.W , A. VERBEKE, Naar een billijk relatie-vermogensrecht, T.P.R. 2001, en A. VERBEKE, Weg met huwelijk en echtscheiding, T.P.R. 2004, H. CASMAN, Vermogensrechtelijke aspecten, andere dan bij overlijden, in C. FORDER en A. VERBEKE (eds.), Gehuwd of niet: maakt het iets uit?, Antwerpen, Intersentia, 2005, en H. CASMAN, Recente ontwikkelingen in het familiaal vermogensrecht: de beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwonenden, in F. MOEYKENS (ed.), De praktijkjurist, Gent, Story Publishers, 2006, Zie bv. de modelartikels over de bescherming van de gezinswoning en huisraad en de financiële bijdragen in een partnerschap in I. SCHWENZER, Model Family Code: From a Global Perspective, Antwerpen, Intersentia, 2006, Een overzicht is te vinden in P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, K. VERSTRAETE, Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning, NjW 2008,

18 2.3 Onroerende goederen Algemeen Bescherming van de gezinswoning 28. Voor gehuwden 56 en wettelijk samenwonenden 57 geldt een wettelijke, beschermende regeling t.a.v. de gezinswoning. Het betreft zowel een bescherming van de huurwoning als van de woning die eigendom is van slechts één van de echtgenoten of wettelijk samenwonenden. Deze wettelijke bescherming van de gezinswoning is volgens de meerderheid van de rechtsleer 58 niet van toepassing op de feitelijk samenwonenden. Dit betekent dat de partner-eigenaar zonder instemming van de feitelijk samenwonende partner volledig vrij kan beschikken over de gezinswoning en de daarin aanwezige huisraad. A. HEYVAERT daarentegen pleit voor een toepassing van art. 215 B.W. (de wettelijke regeling voor gehuwden) op nietgehuwde samenwonenden, dus ook feitelijk samenwonenden Geen erfrecht ab intestato 29. De wet van 28 maart 2007 voerde een erfrecht ab intestato in voor buitenhuwelijkse samenwonenden die een verklaring van wettelijke samenwoning hebben afgelegd. 60 Deze regeling is bijgevolg niet van toepassing op feitelijk samenwonenden. In de gevallen dat de samenwonende partners gezamenlijk een onroerend goed aankopen, zullen de feitelijk samenwonenden zich vaak beschermen door een tontinebeding of een beding van aanwas op te nemen in de aankoopakte. 61 Het is vooral wanneer partijen niets zijn overeengekomen, en dus het gemeen recht van toepassing is, dat de situatie voor de langstlevende feitelijk samenwonende zorgelijk is. 62 De vermogensplanner heeft dus een aantal conventionele oplossingen ter beschikking. Deze constructies zijn vaak complex, maar het echte probleem ligt hem binnen de onenigheid in de rechtspraak 63 en rechtsleer 64 over de werking van deze 56 Art. 215 B.W. 57 Art. 1477, 2, B.W. juncto art. 215 B.W. 58 Contra: A. HEYVAERT, Civielrechtelijke aspecten van gezinnen zonder huwelijk, T.P.R. 1985, A. HEYVAERT, Civielrechtelijke aspecten van gezinnen zonder huwelijk, T.P.R. 1985, (toepassing van artikels 215 en 222 B.W. op niet-gehuwde samenwonenden) 60 K. VERSTRAETE, Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning, NJW 2008, Zie ook J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, en K. SABBE en G. COPS, Niet getrouwd, wel gescheiden - Juridische aspecten van de beëindiging van de samenwoning, Not. Fisc. M. 2002, K. VERSTRAETE, Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning, NJW 2008, Gent 16 december 2004, T. Not. 2006, , noot F. BOUCKAERT; Rb Mechelen 26 oktober 2005, T. Not. 2006, , noot L. WEYTS en D. MICHIELS, Aanwasbedingen: opgelet voor té soepele uitstapmogelijkheden, Nieuwsbrief Notariaat september 2006, Zie o.m. F. BOUCKAERT, Bedenkingen bij het vonnis van de Rb. Gent 2 september 2003, bij het arrest van het hof van beroep te Gent van 24 maart 2005 en het vonnis van de Rb. Brugge 16 januari 2004, T. Not. 2005,

19 bedingen van aanwas en tontine indien wordt voorzien in de mogelijkheid van beëindiging van de overeenkomst ingeval de partners uit elkaar gaan Het onroerend goed is eigendom van (één van) de partners Principes 30. De rechten van de feitelijk samenwonenden, voor zover de vermogensrechtelijke verhoudingen niet op contractuele basis uitgewerkt en afgelijnd zijn, worden beheerst door het gemeen recht. 66 De relatie van de feitelijk samenwonenden schept geen affectio societatis tussen de partners 67 en evenmin is het huwelijksvermogensrecht op hen van toepassing 68. Iedere partner blijft eigenaar van de goederen die hij had vóór de samenwoning, van de opbrengst van die goederen en van de goederen die hij tijdens de feitelijke samenwoning om baat of om niet heeft verkregen. 69 Men kan immers uit de feitelijke samenwoning niet afleiden dat de partners de bedoeling hadden om hun persoonlijke goederen gemeen te maken. 70 Er bestaat geen vermoeden van onverdeeldheid. 71 Bij beëindiging van de feitelijke samenwoning, neemt iedere partner zijn eigen goederen terug. 72 Bijgevolg moet men het exclusief eigendomsrecht van het onroerend goed bewijzen. De bewijsregels inzake eigendom leveren in principe geen probleem op bij onroerende goederen, daar de authentieke eigendomstitel de eigenaar van het 65 Deze masterproef focust zich vooral op de wettelijke regeling van de vermogenspositie van feitelijk samenwonenden en niet zozeer op de conventionele mogelijkheden waarover feitelijk samenwonende partners beschikken. Voor een meer extensieve bespreking van de conventionele mogelijkheden zie o.m. KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, 47-58; F. BOUCKAERT, Bedenkingen bij het vonnis van de Rb. Gent 2 september 2003, bij het arrest van het hof van beroep te Gent van 24 maart 2005 en het vonnis van de Rb. Brugge 16 januari 2004, T. Not. 2005, 387; C. FORDER, Ongehuwd samenwonen en vermogensrecht: een waaier van mogelijkheden, TEP 2006, 332 en D. MICHIELS, Aanwasbedingen: opgelet voor té soepele uitstapmogelijkheden, Nieuwsbrief Notariaat september 2006, Rb. Tongeren 13 april 1990, T.B.B.R. 1990, 179; Rb. Brussel 31 oktober 1996, J.L.M.B. 1997, 1044; Gent 9 april 1990, R.W , Dit gegeven blijft nog steeds, zelfs na de Wet van 23 november 1998 op de wettelijke samenwoning, van kracht. Zie ook I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, 274 en P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, 5 en J. GERLO en G. VERSCHELDEN, Handboek voor familierecht, Brugge, Die Keure, 2008, Gent 25 november 2004, NjW 2005, 805; KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, H. VANDENBERGHE, De juridische betekenis van het concubinaat, Gent, Story Publishers, 1970, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008,

20 onroerend goed aanduidt. 73 Indien de eigendomstitel op naam van één van de partners staat, is hij of zij exclusief eigenaar van dit onroerend goed en is de vraag naar de herkomst van de gelden die gediend hebben voor de aankoop van het goed in principe irrelevant. 74 Voor het bepalen van de eigenaar van het goed is de herkomst van de gelden dus niet relevant wanneer één van de partijen de exclusieve eigendom kan bewijzen. Toch kan de partner wiens gelden gebruikt zijn om een goed geheel of gedeeltelijk te verwerven, terugbetaling vorderen indien daarvoor een rechtsgrond voor handen is. 75 Geldige rechtsgronden zijn o.m. lening, verrijking zonder oorzaak, verval van schenking door verdwijning van de oorzaak, enz. 31. Bovendien bestaat er op grond van de leer van de natrekking een weerlegbaar vermoeden dat een woning, gebouwd op een bouwgrond die exclusief eigendom is van één partner, wordt geacht exclusief eigendom te zijn van diezelfde partner. 76 Het vermoeden van artikel 553 B.W. is een vermoeden dat met alle middelen van recht kan worden weerlegd. Zo besliste het hof van beroep te Antwerpen 77 dat de woning, die diende als gezinswoning en gebouwd was op een grond die de partner had verkregen voor de samenwoning, aan elk van beide partners voor de onverdeelde helft toebehoorde. De rechtbank kwam tot dit oordeel op basis van volgende feiten: de woning deed dienst als gezinswoning voor de partners en hun dochter, er werden voor de oprichting van de woning twee hypothecaire leningen afgesloten door beide partners samen, de fiscale attesten voor de aftrekbaarheid van de leningen stonden op naam van beide partijen, de leningen werden ook daadwerkelijk afbetaald door beide partners omdat de inkomsten van de partner die eigenaar was van de grond ontoereikend waren om de lening alleen af te lossen, beide partners ondertekenden na de breuk gezamenlijk de opdracht van de immobiliënmakelaar tot verkoop van het huis en de onderhandse verkoop-overeenkomst. 32. De goederen die door beide partners gezamenlijk worden verworven, behoren hen in onverdeeldheid toe. 78 Ook indien geen van beide partijen erin slaagt om een exclusief eigendomsrecht te bewijzen, wordt het goed geacht te vallen in een conditionele onverdeeldheid tussen de partners. 79 Elk van beide partners kan dan, tenzij anders overeengekomen, op ieder ogenblik de uitonverdeeldheidtreding 73 KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN, Ongehuwd samenwonen (Recyclagedagen 1996 van de Nederlandse Raad), Antwerpen, Kluwer, 1996, J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, Rb. Tongeren 13 februari 1997, E.J. 1990, 142, noot D. VAN GRUNDERBEECK; I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, Rb. Oudenaarde 19 september 2005, R.A.B.G. 2006, 777; I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, Antwerpen 6 maart 2002, NjW 2002, P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008,

21 vorderen. 80 De betrokken goederen moeten bij helften worden verdeeld. Indien de verdeling in natura onmogelijk is, moet de partner die het goed overneemt een opleg betalen aan de andere partner ten bedrage van de helft van de waarde van het goed Verbintenisrechtelijke schuldvordering tot vergoeding van de gedane investeringen 33. In principe zal de investerende partner geen zakenrechtelijke aanspraken kunnen maken op het onroerend goed wanneer dat onroerend goed exclusief eigendom is van de andere partner, ook al heeft hij de aankoop of renovatie mee gefinancierd. 82 In het beste geval levert het een verbintenisrechtelijke schuldvordering op tegen de partner-eigenaar. Eerst zal de investerende partner overeenkomstig het gemeen recht moeten bewijzen dat hij de investeringen gedaan heeft en dan dient hij zijn vordering te stoelen op een bepaalde grondslag. Geldige grondslagen kunnen zijn: het verval van schenking door het verdwijnen van de oorzaak, verrijking zonder oorzaak, zaakwaarneming, kosten- en natrekkingsleer, lastgeving, enz. Hierbij is het belangrijk te bepalen welke uitgaven gedekt zijn door de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de samenwoning, aangezien deze uitgaven niet recupereerbaar zijn De natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning 34. Een natuurlijke verbintenis is een morele verplichting die geldig bestaat en principieel niet afdwingbaar is. Wanneer de natuurlijke verbintenis vrijwillig werd betaald, kan ze geen aanleiding geven tot terugvordering van prestaties. 84 Dit houdt enerzijds in dat de partners gedurende de feitelijke samenwoning van elkaar geen bijdragen in de lasten van die feitelijke samenwoning kunnen eisen en dat men na beëindiging van de feitelijke samenwoning geen achterstallige bijdragen meer kan vorderen. Anderzijds zijn de uitgaven die vrijwillig werden gedaan tijdens de feitelijke samenwoning in functie van de samenwoning uitgesloten van latere vergoedingsaanspraken, omdat ze de uitvoering van de natuurlijke verbintenis vormen Art. 815, eerste lid, B.W., Gent 9 april 1990, R.W , E. DIRIX, Vermogensrechtelijke aspecten van het concubinaat, in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat: de buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 211 en P. SENAEVE, Compendium van het personen- en familierecht (11 e herwerkte uitgave), Leuven, Acco, 2008, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2006, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008,

22 35. Gehuwden 86 en wettelijk samenwonenden 87 hebben een wederzijdse bijdrageplicht. Deze regeling is niet per analogie van toepassing op feitelijk samenwonenden. 88 Toch brengt elke vorm van samenwonen het voeren van een gezamenlijke huishouding met zich mee, hetgeen impliceert dat elke partner inspanningen zal moeten leveren om in de lasten van die gezamenlijke huishouding te voorzien. Deze solidariteitsgedachte uit zich in het geval van de feitelijk samenwonenden in de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning De rechter zal soeverein en in concreto beoordelen of de voorwaarden voor een natuurlijke verbintenis vervuld zijn. Vooreerst zal de rechter controleren of de persoon die de verbintenis nakomt dit doet in de persoonlijke overtuiging dat hij daartoe verplicht is (de subjectieve of individuele voorwaarde) en vervolgens controleert hij of de maatschappij ook collectief aanvoelt dat de nakoming van dergelijke verbintenis normaal is (de objectieve of sociale voorwaarde 90 ). 91 Dat de rechter in conreto oordeelt betekent dat het onmogelijk is om een exhaustieve lijst op te stellen van uitgaven die gedekt zijn door de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning. I. SAMOY deelt de investeringen op in drie verschillende categorieën 92 : 1) de investeringen die in principe gedekt zijn door de natuurlijke verbintenis; 2) de grijze zone en 3) de investeringen die in principe niet gedekt zijn door de natuurlijke verbintenis. In principe kunnen enkel investeringen die gedaan zijn gedurende de feitelijke samenwoning aanzien worden als lasten van de feitelijke samenwoning, aangezien de gezamenlijke huishouding ophoudt te bestaan 86 Art. 221, eerste lid, B.W. 87 Art. 1477, 3, B.W. juncto art. 221, eerste lid, B.W. 88 I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, Gent 25 november 2004, NjW 2005, 804, noot G. VERSCHELDEN; J. SOSSON, Du devoir moral à l obligation civile de fournir des aliments. Utilité actuelle et limites de la théorie des obligations naturelles, Rev. trim. dr. fam. 1998, ; S. VANOPPEN en V. GUFFENS, Overzicht van rechtspraak : vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat, E.J. 2000, 45; A. VERBEKE, Naar een billijk relatie-vermogensrecht, T.P.R. 2001, 373 ev. en J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, Overzicht van rechtspraak ( ) De feitelijke samenwoning, T. fam. 2008, J. Sosson drukt dit uit als un scrupule approuvé in J. SOSSON, Du devoir moral à l obligation civile de fournir des aliments. Utilité actuelle et limites de la théorie des obligations naturelles, Rev. trim. dr. fam. 1998, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, I. SAMOY, Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning In welke mate verhindert de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de feitelijke samenwoning een vergoedingsaanspraak?, in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008,