Genen. Eiwitten. Synapsen. Zenuwcellen. Netwerken. Systemen. Gedrag. Epigenetica / Gen-expressie / discordante tweelingen
|
|
- Thijmen Beckers
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Gen Gedrag Gedrag Gen KNAW, 15 april 2015
2 Genen Eiwitten Synapsen Zenuwcellen Netwerken Systemen Gedrag Epigenetica / Gen-expressie / discordante tweelingen
3 NTR - KNAW Tweelingonderzoek: geschiedenis & verleden (in NL) Tweelingen in NL / NTR Waarom onderzoek bij tweeling?: methoden Highlights van erfelijkheidsonderzoek (test uw kennis) De NTR-Film Complex gedrag & toekomst: Elsje van Bergen Huidige ontwikkelingen: gene finding Toekomst: gene finding: Michel Nivard Conclusie & Dankwoord
4 Geschiedenis Augustinus ( ) bezwaren tegen de astrologie: Waarom verschilt de levensloop van tweelingen die onder hetzelfde gesternte zijn geboren?
5 Francis Galton ( ) familie van Darwin Uitvinder van tweelingonderzoek Wist niet dat er 2 soorten tweelingen zijn (eeneiig en twee-eiig) Galton F: The history of twins as a criterion of the relative powers of nature and nurture. Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 5: , 1875.
6 Meer geschiedenis Hermann Werner Siemens (1891, Charlottenburg , Leiden) Dermatoloog, een van de uitvinders van tweelingonderzoek 1924 Die Zwillingspathologie In 1929 benoemd in Leiden
7
8 Dochters van Waardenburg
9 Oirschot 1955
10 Nl Tijdschrift voor Geneeskunde,1959 / 1960
11 Leeftijd moeder eerste kind Aantal tweelingparen per 1000 bevallingen WW2 Glasner et al in Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde
12
13 Grootschalig onderzoek
14 Het belang van meerlingonderzoek Erfelijkheid: bijdrage DNA-variatie aan verschillen tussen mensen Langlopend (eerste NTR-studies in 1985) Een op de 40 Nederlanders is deel van een meerling: risicogroep? Combinatie met biomaterialen en informatie uit de omgeving Toekomst: bijvoorbeeld discordante tweelingen
15 Quiz: Waar/niet waar? Somatische aandoeningen zijn erfelijker dan mentale ziekten IQ wordt erfelijker als je ouder wordt Depressie wordt erfelijker als je ouder wordt Wat/hoeveel je drinkt/rookt/sport wordt voornamelijk beïnvloed door je omgeving Tweelingen geboren met een broertje hebben een groter brein vergeleken met tweelingen met een zusje Meisjes geboren met een tweelingbroertje zijn verminderd vruchtbaar Complexe vaardigheden (zoals lezen) die moeten worden aangeleerd, hangen toch samen met erfelijke aanleg Het krijgen van tweelingen is erfelijk
16 Eeneiig Tweelingen Twee-eiig Schatten van erfelijkheid (heritability) = 2(rMZ rdz) Waarbij r de correlatie tussen tweelingen is Monozygote paren (MZ) : 100% genetisch identiek Dizygote paren (DZ): Delen 50% van hun DNAvarianten
17 Welke genen?? Twin 1 Twin Twin 2 Twin Breinvolume MZ tweelingparen (milliliter 3 ) Breinvolume DZ tweelingparen (milliliter 3 ) MRI breinvolumes Overeenkomst bij MZ en DZ tweelingen
18 Effect van het geslacht van de co-twin op breinvolume. Brein is groter als cotwin een man is Jiska S Peper et al. Eur J Endocrinol 2009;160:
19 Middelengebruik: sigaretten roken, alcohol drinken, cannabisgebruik, koffie of thee? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% E C A 10% 0% Blauw= Erfelijkheid Groen = gedeelde Omgeving Rood=rest Als gebruik verslaving wordt -> toename erfelijkheid 19
20 Sport onderzoek: resultaten voor man/vrouw per leeftijd Blauw=erfelijkheid, groen=gedeelde omgeving, rood=rest M V
21 Erfelijkheid van IQ-scores 100% 80% 60% 40% 20% 0% Leeftijd Blauw geeft het belang van erfelijkheid Geel geeft het belang van gezinsomgeving
22 Langlopend Adult NTR Young NTR 1991 (L1) self SR-AD 1993 (L2) self BDI 1995 (L3) self SR-AD 1997 (L4) self SR-AD BDI Plus CIDI interviews 2000 (L5) self SR-AD 2002 (L6) self ASR-AD 2004 (L7) 2009 (L8) self ASR-AD HADS Same survey 2011 (L9) self ASR-AD 3 yr parents CBCL- AD 1 yr mother 5 yr parents DCB Anxiety 2 yr mother 7 yr parents CBCL-AD teachers TRF-AD Plus DISC interviews 9/10yr parents CBCL-AD teachers TRF-AD 12 yr parents CBCL-AD teachers TRF-AD self YSR-AD 14 yr self YSR- AD 16 yr self YSR- AD 18 yr self YSR- AD 2015 L11 and L yr (L8) self ASR-AD HADS 2014 L11 and L (L10) self ASR-AD CBCL: Child Behavior Checklist DCB: Devereux Child Behavior TRF: Teacher Rating Scale (similar items to CBCL) YSR: Youth Self Report (similar items to CBCL) ASR: Adult Self Report (similar items to CBCL) SR: Self Report (early version of YSR and ASR) BDI: Beck Depression Inventory (13 items) HADS: Hospital Anxiety and Depression Scale AD=anxious/depression scale DCB anxiety = anxiety problems CIDI =WHO Composite International Diagnostic Interview (in subsample) YNTR Age 3-12: both parents on twins Age 7-12: teachers on twins and sibs Age 12-16: self for twins and sibs Age 18: self for twins, sibs, parents ANTR 1991: twins 1993: twins, parents 1995: twins 1997: twins and sibs 2000: twins, sibs, spouses 2004/5: twins, sibs, spouses, parents 2009/10: twins, sibs, spouses, parents 2011: twins, sibs, spouses, parents 2013: twins, sibs, spouses, parents 2014: twins, sibs, spouses, parents 2015: twins, sibs, spouses, parents
23 men women Toename angst/depressie symptomen bij adolescenten. Gemiddelden bij vrouwen en bij mannen (geobserveerde en gefitte gemiddelden). 23
24 heritability Erfelijkheid (zwarte lijnen) als functie van leeftijd: erfelijkheid neemt af na 12 jaar Longitudinale fenotype, genetische en omgevings correlations tussen leeftijden 24
25 Twin Res Hum Genetics, 2005 Tweelingen als speciale groep J Pediatr Ned Tijdschr Geneeskd 2004 Twin Res Hum Genet J of Pregnancy 2011
26 Nederlands Tweelingen Register: actieve deelnemers maart 2015 Tweelingen/meerlingen Broers/zussen van meerlingen Ouders van meerlingen Partners van meerlingen Kinderen meerlingen/broers/zussen Leerkrachten totaal in NTR database totaal actief (excl leerkracht) NTR: DE FILM
27 Een uniek menselijke uiting: lezen From Tomasselo et al Science 334, 1227 (2011)
28 Lezen Leren om te lezen Lezen om te leren
29 Leesvaardigheid en Dyslexie Aantal mensen gemiddeld Leesscore
30 Hoe snel leest u?
31 Dyslectische volwassenen en 9-jarigen: 65 Gemiddeld: 94 Topscoorders (0,5%)
32 Genetische effecten Omgeving Hersenstructuur en -functie Cognitieve processen Gedrag
33 Omgevingseffect? # Boeken Ouder Leesvaardigheid Kind
34 Omgevingseffect? Leesvaardigheid Leesvaardigheid Risico- & beschermende factoren # Boeken Ouder Kind
35 Omgevingseffect? Genen Leesvaardigheid Leesvaardigheid # Boeken Ouder Kind
36 Gen-omgevingscorrelatie Genen Leesvaardigheid Leesvaardigheid # Boeken Ouder Kind
37 Genen & Omgeving Tweeling 1 Tweeling 1 Tweeling 2 Tweeling 2 Gebaseerd op leesonderzoek (LVS) bij Nederlandse tweelingen in groep 6. De Zeeuw e.a. (ingediend)
38 Genen & Omgeving Erfelijkheid technische leesvaardigheid: 79% Individuele verschillen in een populatie Onderwijsaanbod biedt zelfde kans Heeft onderwijsverbetering zin? Gebaseerd op leesonderzoek (LVS) bij Nederlandse tweelingen in groep 6. De Zeeuw e.a. (ingediend)
39 Familiair risico & Interventie Genetisch risico Gebaseerd op leesonderzoek bij Nederlandse tweelinggezinnen. Swagerman e.a. (ingediend)
40 Familiair risico & Interventie Zijlstra e.a. (ingediend)
41 Genen & Omgeving Leesvaardigheid ouder Gedeelde genen # Boeken Leesvaardigheid kind
42 Opleidingsniveau moeder Geletterdheid in gezinnen MZ tante DZ tante Leesvaardigheid zoon
43 Opleidingsniveau moeder Geletterdheid in gezinnen Genetische relatie 50% MZ tante 50% 50% DZ tante 25% Leesvaardigheid zoon
44 Genetische effecten Omgeving Hersenstructuur en -functie Cognitieve processen Gedrag
45 Kunnen we omgeving meten? Direct? Indirect: via kinderen van tweelingen design Kunnen we genetische varianten meten? Ja, steeds beter Kunnen we meten wat ze doen? Ja, maar we staan aan het begin Kunnen we al die informatie verwerken?
46 Erfelijkheid DNA-varianten
47 Avera Institute for Human Genetics Bedankt voor deze waardevolle informatie, 19 jaar lang hebben we gedacht dat onze dochters eeneiige tweeling waren en toch naarmate zij ouder werden had ik er af en toe mijn twijfels over...
48 Welke genen: Neuroticisme (de Moor et al., JAMA Psychiatry, in press) deze Significatie niveau voor genen op 22 chromosomen (zonder geslachtschromomen). Boven de rode lijn is significant, na correctie voor 1 miljoen tests. Resultaat:. Een genoomwijd significant effect op 3p14 in het MAGI1 gen 48
49 Polygenetische scores voorspellen: Neu -> Neu EN Neu -> Depressie (MDD = major depressive disorder) Verklaarde variantie op verticale as May Personality Consortium - Marleen de Moor 49
50 Welke Genen
51 Genoom: DNA-varianten Omgeving Gen-expressie Epigenetica Hersenstructuur en -functie Cognitieve processen Omgeving Gedrag
52 NTR Biobank: -DNA: DNA-varianten & epigenetica -RNA: genexpressie -plasma, serum, overig
53 DNA-methylatie DNA-methylatie = methyl (CH 3 ) groep aan DNA Reguleert expressie van genen Varieert tussen mensen (en tussen cellen) Verandert onder invloed van omgeving DNA varianten DNA methylatie RNA expressie eiwit
54 DNA-sequentie/-varianten Wright et al. (2014) Genexpressie is erfelijk en onder invloed van de omgeving Omgeving Genexpressie Van Dongen et al. (2015) Epi-genetica is erfelijk en onder invloed van de omgeving Epigenetica Omgeving De invloed van genen en omgeving op epigenetica verandert met de leeftijd. Gedrag
55 Biologische informatie in NTR DNA-sequentie/-varianten Omgeving Genexpressie Epigenetica Omgeving migraine roken Gedrag cholesterol depressie lezen
56 Biologische informatie in NTR ~ DNAvarianten DNA-sequentie/-varianten DNA-varianten in genen of daarbuiten Omgeving ~ probes Genexpressie ~ methylgroepen Epigenetica Omgeving migraine Gedrag lipide leesscore
57 Van genen naar gedrag Y = Zu + Wb + Xc + rest Y = Leesscore gemeten bij NTR-deelnemers Z = een matrix met daarin M DNA-varianten gemeten bij NTR-deelnemers u = een vector lengte M met de effecten van DNA-varianten op het gedrag W = een matrix met daarin P epigenetische metingen bij N deelnemers aan het NTR b = een vector lengte P met de effecten van epigenetica op het gedrag X = een matrix met daarin Q expressiemetingen bij N deelnemers aan het NTR c = een vector lengte Q met de effecten van genexpressie op het gedrag rest = o.a. omgevingsinvloeden op het gedrag
58 Van genen naar gedrag Y = Zu + Wb + Xc + rest Y = Leesscore gemeten bij NTR-deelnemers Z = een matrix met daarin M DNA-varianten gemeten bij NTR-deelnemers u = een vector lengte M met de effecten van DNA-varianten op het gedrag W = een matrix met daarin P epigenetische metingen bij N deelnemers aan het NTR b = een vector lengte P met de effecten van epigenetica op het gedrag X = een matrix met daarin Q expressiemetingen bij N deelnemers aan het NTR c = een vector lengte Q met de effecten van genexpressie op het gedrag rest = o.a. omgevingsinvloeden op het gedrag
59 Van genen naar gedrag We kunnen NIET alle elementen van u,b en c tegelijk schatten MAAR: De variantie van u correspondeert met het effect van ALLE SNPs op Y De variantie van b correspondeert met het effect van ALLE epigenetica op Y De variantie van c correspondeert met het effect van ALLE expressie op Y
60 Genen Omgeving Genexpressie Epigenetica Omgeving Gedrag leesscore Komend jaar: De co-variantie tussen genetisch effect, genexpressie effect en epigenetische effect
61 Quiz: Waar/niet waar? Somatische aandoeningen zijn erfelijker dan mentale ziekten IQ wordt erfelijker als je ouder wordt V Depressie wordt erfelijker als je ouder wordt X Wat/hoeveel je drinkt/rookt/sport wordt voornamelijk beïnvloed door je omgeving X Tweelingen geboren met een broertje hebben een groter brein vergeleken met tweelingen met een zusje V Meisjes geboren met een tweelingbroertje zijn verminderd vruchtbaar X Complexe vaardigheden (zoals lezen) die moeten worden aangeleerd, hangen samen met erfelijke aanleg V Het krijgen van tweelingen is erfelijk V X
62 Gen -> Gedrag Twee- en meerlingonderzoek -> erfelijkheid 25 jaar onderzoek dankzij honderdduizenden deelnemers De volgende 25 jaar: toekomst Gedrag -> Gen: wat leren we van tweelingen?
63 Discordant m.b.t. gedrag en ervaringen Bijv. leidt sporten tot minder depressie?/ruimtevaart & biologie (causaliteit) Discordante MZ tweelingen Discordant m.b.t. eigenschap Bijv. BMI -> DNA-sequentie/expressie/epigenetica of omgeving?? Discordant: niet overeenstemmend, bijvoorbeeld tussen individuen met betrekking tot scores of eigenschappen
64 Discordante tweelingen: wat zijn de effecten op bijv. de expressie van hun (identieke) DNA?
65
66 En wij van NTR bedanken ook
67 dank
A c. Dutch Summary 257
Samenvatting 256 Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de resultaten van twee longitudinale en een cross-sectioneel onderzoek. Het eerste longitudinale onderzoek betrof de ontwikkeling van probleemgedrag
Nadere informatieDoorbraken in humaan genetisch onderzoek Dorret Boomsma Nederlands Tweelingen Register, VU, Amsterdam
Doorbraken in humaan genetisch onderzoek Dorret Boomsma Nederlands Tweelingen Register, VU, Amsterdam Meerlingen in Nederland (CBS): - Ongeveer 30% is eeneiig. - Toename aantal meerlingen is toename van
Nadere informatieOndanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren
Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren alcohol. Dit proefschrift laat zien dat de meerderheid van
Nadere informatieKernwoorden: genetica, tweelingonderzoek, familieonderzoek, stress en gezondheid
Heeft u ook een vraag voor de Nationale Wetenschapsagenda, of wilt u een van de onderstaande vragen onderschrijven? Dan kunt u uw vraag tot 1 mei indienen (klik hier voor de link naar de Wetenschapsagenda).
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin onderzocht is waar individuele verschillen vandaan komen in welbevinden (WB) en gerelateerde menselijke eigenschappen, zoals
Nadere informatieNederlandse Samenvating
Nederlandse Samenvating 301 In hoofdstuk 1 van dit proefschrift wordende methoden uiteengezet die ten grondslag liggen aan gedragsgenetisch onderzoek. In gedragsgenetisch onderzoek toetst met in hoeverre
Nadere informatieWaarom is dyslexie familiair? dr. Elsje van Bergen
Waarom is dyslexie familiair? dr. Elsje van Bergen 1. Familiar risico op dyslexie 2. Gedragsgenetica 3. Leesvaardigheid in gezinnen 2 / 17 Prof. Peter de Jong Prof. Aryan van der Leij Lezen Leren om te
Nadere informatieSportgedrag en depressie: de rol van genetische aanleg
Sportgedrag en depressie: de rol van genetische aanleg dr. Marleen H. M. de Moor Afdeling Biologische Psychologie Faculteit der Psychologie en Pedagogiek Vrije Universiteit Amsterdam mhm.de.moor@psy.vu.nl
Nadere informatieIn dit proefschrift, getiteld De genetica van aandacht en executief functioneren,
SAMENVATTING In dit proefschrift, getiteld De genetica van aandacht en executief functioneren, zijn de genetische invloeden op aandachtsproblemen, aandacht, executief functioneren en intelligentie onderzocht.
Nadere informatie1) Sekseverschillen in concentratie-problemen, hyperactiviteit en attention deficit hyperactivity disorder (ADHD)
Dit proefschrift, met als titel: Meetproblemen en de genetische invloed op concentratie-problemen, hyperactiviteit en aanverwante stoornissen bestaat uit drie delen. Deze drie delen corresponderen met
Nadere informatieSamenvatting. volume 1 number 01 pages september 18 th published once
Samenvatting volume 1 number 01 pages 125-129 september 18 th - 2008 published once 125 Samenvatting In dit proefschrift, getiteld, Obsessie. De genetische en omgevingsarchitectuur van obsessieve-compulsieve
Nadere informatieSamenvatting. (Dutch Summary)
(Dutch Summary) In dit proefschrift is de ontwikkeling van gedrags- en emotionele problemen van tweelingen en eenlingen in de leeftijd van 3 tot 12 jaar onderzocht. In hoofdstuk 1 wordt een introductie
Nadere informatieIn dit proefschrift, getiteld De genetica van aandacht en executief functioneren, zijn de
In dit proefschrift, getiteld De genetica van aandacht en executief functioneren, zijn de genetische invloeden op aandachtsproblemen, aandacht, executief functioneren en intelligentie onderzocht. Daarnaast
Nadere informatienederlandse samenvatting Dutch summary
Dutch summary 211 dutch summary De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieWaarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Waarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt genetische aanleg voor sportgedrag een rol? Hoe hangt sportgedrag samen met geestelijke
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 178 Nederlandse samenvatting Concentratieproblemen en hyperactiviteit zijn veelvoorkomende problemen op de kinderleeftijd; de diagnose ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieGenen -> Hersenen -> Gedrag
Genen -> Hersenen -> Gedrag Eco de Geus Afdeling Biologische Psychologie Faculteit der Psychologie en Pedagogiek Vrije Universiteit, Amsterdam Biologische psychologie doet onderzoek naar de biologische
Nadere informatieMenselijke kenmerken: genen of omgeving? Hilde Van Esch Centrum voor Menselijke Erfelijkheid
Menselijke kenmerken: genen of omgeving? Hilde Van Esch Centrum voor Menselijke Erfelijkheid Synaps IS ALLES GENETISCH? nature genen nurture omgeving erfelijk aanleg / talent aangeboren verworven aangeleerd
Nadere informatieNature en Nurture. Gen-omgeving co-actie + Gen-omgevingsinteractie. Gen-omgevingscorrelatie. Darwin Evolutie. Genen Omgevingsinvloeden
Is gedrag erfelijk? Darwin volutie Nature en Nurture Genen Omgevingsinvloeden Gen-omgeving co-actie + Gen-omgevingsinteractie Gedragsdispositie (temperament, intellitie) Gen-omgevingscorrelatie Huidige
Nadere informatieTHE GENETICS OF ELECTROPHYSIOLOGICAL INDICES OF BRAIN ACTIVITY. AN EEG STUDY IN ADOLESCENT TWINS
THE GENETICS OF ELECTROPHYSIOLOGICAL INDICES OF BRAIN ACTIVITY. AN EEG STUDY IN ADOLESCENT TWINS Samenvatting Tot nu toe was weinig bekend over de genetische en omgevingsinvloeden van individuele verschillen
Nadere informatieGeluk en welbevinden
Marleen H.M. de Moor en Meike Bartels Inleiding Geld maakt niet gelukkig, zo luidt het bekende Nederlandse gezegde. Maar is dit echt zo? Zou je niet een stuk gelukkiger worden als je de loterij zou winnen?
Nadere informatieDe erfelijkheid van cannabisgebruik en - verslaving. Prof. dr. Jacqueline Vink Developmental Psychopathology Beahvioural Science Institute
De erfelijkheid van cannabisgebruik en - verslaving Prof. dr. Jacqueline Vink Developmental Psychopathology Beahvioural Science Institute Vragen/onderwerpen 1. Speelt erfelijke aanleg een rol bij cannabis
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 169 In dit proefschrift heb ik verschillende rekenmethoden toegepast op genetische Single Nucleotide Polymorfismen (SNP) en tweeling data, om het relatieve effect van genetische
Nadere informatie239 Dit proefschrift bestaat uit vier delen die elk het verslag van twee onderzoeken bevatten. Het eerste deel gaat over de erfelijkheid van een verzameling psychiatrische symptomen die betrekking hebben
Nadere informatieOver de appel en de boom:
Over de appel en de boom: kenmerken van autisme in het gezin. Prof. Jean Steyaert KU Leuven Leuven Autism Research & Expertisecentrum Autisme Leuven Historisch Leo Kanner, 1943 in: Autistic disturbances
Nadere informatienr 26 2013/2014 Twinfo
nr 26 2013/2014 Twinfo We kijken met heel veel plezier terug op het afgelopen jaar waarin we met NTR-deelnemers en collega s ons 25-jarig bestaan hebben gevierd. De aftrap was in januari met een bijeenkomst
Nadere informatieHersenonderzoek en intelligentie
45 Hersenonderzoek en intelligentie U werkt als psycholoog-onderzoeker aan de universiteit. Binnenkort bezoekt u samen met een collega het symposium Hersenen en intelligentie. U hebt afgesproken dat ieder
Nadere informatieGenetica: een panacee? II
Genetica: een panacee? II Dorret Boomsma en Eline Slagboom Neuropraxis, 02 (1998), p. 12-15 In dit artikel zal worden ingegaan op de vraag hoe de kennis die is verkregen binnen de moleculaire genetica
Nadere informatieGenetische factoren bij eetstoornissen. Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is
Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is gebleken dat er niet één oorzaak is, maar dat verschillende factoren een rol spelen
Nadere informatieWaarom de appel vaak niet ver van de boom valt
Waarom de appel vaak niet ver van de boom valt De invloed van genen en omgeving op de ontwikkeling van een kind Eveline L. de Zeeuw, Catharina E.M. van Beijsterveldt en Dorret I. Boomsma Nederlands Tweelingen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Inleiding Na een periode waarin de oorzaak van psychiatrische aandoeningen veelal werd gezocht in omgevingsfactoren zoals een ongunstig opvoedingsklimaat, is er tegenwoordig weer
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae
Chapter 9 Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae Nederlandse samenvatting Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse Introductie Nicotine is een van de meest gebruikte verslavende middelen en levert, door het roken van sigaretten, een grote bijdrage aan morbiditeit (ziekte) en mortaliteit (sterfte). Wereldwijd
Nadere informatieSamenvatting Biologie Erfelijkheid & Evolutie (Hoofdstuk 7 & 8.1)
Samenvatting Biologie Erfelijkheid & Evolutie (Hoofdstuk 7 & 8.1) Samenvatting door CÃ line 1065 woorden 5 juli 2016 5,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie P4 Hoofdstuk 7 1 Uniek Eigenschappen
Nadere informatieRisk factors for the development and outcome of childhood psychopathology NEDERLANDSE SAMENVATTING
Risk factors for the development and outcome of childhood psychopathology EDERLADSE SAMEVATTIG 157 Het komt regelmatig voor dat psychiatrische klachten clusteren in families. Met andere woorden, familieleden
Nadere informatieEpigenetics and Cancer
Epigenetics and Cancer Hoe controle mechanismen van invloed zijn op tumor ontwikkeling. Riëtte Ruijten Driessen MANP, verpleegkundig specialist oncologie Laurentius ziekenhuis Inhoud Ontwikkeling epigenetica
Nadere informatieIndividuele gevoeligheid voor riskant middelengebruik in de adolescentie. Anja Huizink
Individuele gevoeligheid voor riskant middelengebruik in de adolescentie Anja Huizink Adolescentie = grenzen verkennen Op zoek naar prikkels Brein in ontwikkeling Nucleus accumbens (basale ganglia): -
Nadere informatieFactoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten
Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten In dit proefschrift werd de relatie tussen depressie en het risico voor hart- en vaatziekten onderzocht in een groep
Nadere informatieDe genetica van tweelingen
De genetica van tweelingen Inhoud van de voordracht Ontstaan tweelingen Frequentie tweelingen Complicaties tweelingen Tweelingen als meetinstrument Adoptie studies Ontstaan tweelingen Monozygote Tweelingen
Nadere informatieAlcohol wordt veel gedronken in Nederland; 88% van de volwassen bevolking heeft in het afgelopen jaar tenminste één keer alcohol gebruikt (European
Alcohol wordt veel gedronken in Nederland; 88% van de volwassen bevolking heeft in het afgelopen jaar tenminste één keer alcohol gebruikt (European Commission, 2010). Over het algemeen drinken Nederlanders
Nadere informatieGenetische relatie tussen schisis en tandagenesie? Annelies Kellens 3 e jaar tandarts 2007 2008 Promotor: Prof C. Carels
Genetische relatie tussen schisis en tandagenesie? Annelies Kellens 3 e jaar tandarts 2007 2008 Promotor: Prof C. Carels Genetische relatie tussen schisis en tandagenesie? Schisis Tandagenesie Tweelingenonderzoek
Nadere informatieTweelingonderzoek naar leefgewoonten: roken, drinken en overgewicht
Tweelingonderzoek naar leefgewoonten: roken, drinken en overgewicht Gonneke Willemsen en Jacqueline M. Vink Tegenwoordig krijgen we via de media voortdurend te horen dat we gezond moeten leven. We moeten
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Een studie naar cognitie in pre-adolescente tweelingen
Een studie naar cognitie in pre-adolescente tweelingen Woordenlijst constructen eigenschappen die niet direct zichtbaar en dus niet direct te meten zijn culturele transmissie ouders geven omgeving door
Nadere informatieS Samenvatting Veldman, Karin.indd :25
S Samenvatting Psychische problemen tijdens de kindertijd en adolescentie kunnen langdurige negatieve gevolgen hebben, bijvoorbeeld doordat ze de overgang van school naar werk negatief beïnvloeden. Jongeren
Nadere informatieScreening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg
Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit
Nadere informatieTweelingstudies en intelligentie
Tweelingstudies en intelligentie M.P.Roeling 1, T.J.C. Polderman, D.I. Boomsma April, 2010 Inleiding Intelligentie is een van meest onderzochte menselijke eigenschappen in de psychologie en in de gedragsgenetica.
Nadere informatieGEBIOLOGEERD DOOR INDIVIDUELE VERSCHILLEN: EEN OVERZICHT VAN DE ONDERZOEKEN BIJ HET NEDERLANDS TWEELINGEN REGISTER (NTR)
GEBIOLOGEERD DOOR INDIVIDUELE VERSCHILLEN: EEN OVERZICHT VAN DE ONDERZOEKEN BIJ HET NEDERLANDS TWEELINGEN REGISTER (NTR) uit: Biologie en psychologie: naar vruchtbare kruisbestuivingen een uitgave van
Nadere informatieDepressie bij ouderen Trends over de tijd
DEPARTMENT OF PSYCHIATRY Disclosure belangen spreker Depressie bij ouderen Trends over de tijd Hans Jeuring Psychiater en onderzoeker, UMCG Afdeling Ouderenpsychiatrie (potentiële) belangenverstrengeling
Nadere informatieZit verslaving in je genen? De erfelijkheid van middelengebruik en verslaving
Zit verslaving in je genen? De erfelijkheid van middelengebruik en verslaving Prof. dr. Jacqueline Vink 18 maart 2016 Netwerkochtend PWO Opbouw presentatie: I. Middelengebruik: nature (aangeboren) of nurture
Nadere informatiete onderscheiden valt van FSHD (FSHD2). Omdat deze patiënten echter meer dan 10 D4Z4 repeats hebben kon eerder de diagnose van FSHD in een DNA test
SAMENVATTING Facioscapulohumerale spierdystrofie (FSHD) is een erfelijke spierziekte die wordt gekenmerkt door verzwakking van de aangezichtspieren (facio), de spieren rond de schouderbladen (scapulo)
Nadere informatieGenetica en erfelijkheid bij bipolaire stoornis
Genetica en erfelijkheid bij bipolaire stoornis Forum Ups & Downs 13 oktober 2018 Prof. dr. Stephan Claes UPC KU Leuven Genetica en erfelijkheid bij bipolaire stoornis 1. Hoe genetisch is bipolaire stoornis?
Nadere informatie18/03/2016. inhoud. Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie
inhoud Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen Jongeren als doelgroep Burden of disease in praktijk Slot: New horizont Marijana Cvitan Sutterland psychiater OPZ Geel, Maart, 2016 Juridische grens
Nadere informatieGenetische invloeden op gedragsproblemen tijdens de kindertijd
Genetische invloeden op gedragsproblemen tijdens de kindertijd Meike Bartels en Thérèse M. Stroet Inleiding Vijf tot vijftien procent van de Nederlandse kinderen in de leeftijd van drie tot twaalf jaar
Nadere informatieIndeling. Heritabiliteit. Erfelijkheid psychiatrische aandoeningen. Erfelijkheid
De (nog( nog) niet uitgekomen belofte van de psychiatrische genetica Dr. Marco Boks, psychiater UMC Utrecht Ter gelegenheid Publieksdag Fonds psychische gezondheid Indeling Zijn psychiatrische aandoeningen
Nadere informatieDialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief
Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING AUTISTISCHE TREKKEN, TERUGGETROKKEN GEDRAG EN COGNITIE: EEN LONGITUDINALE TWEELINGSTUDIE VAN DE VROEGE KINDERTIJD
AUTISTISCHE TREKKEN, TERUGGETROKKEN GEDRAG EN COGNITIE: EEN LONGITUDINALE TWEELINGSTUDIE VAN DE VROEGE KINDERTIJD TOT DE JONGE VOLWASSENHEID Waarom hebben sommige jongeren veel moeite met sociale interactie,
Nadere informatieTWEELINGEN, GENEN, OMGEVING EN GEDRAG
TWEELINGEN, GENEN, OMGEVING EN GEDRAG In de geneeskunde, de biologie en de sociale wetenschappen speelt van oudsher de vraag of individuele verschillen in eigenschappen zijn verworven of aangeboren. Als
Nadere informatieRisicofactoren voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen onder de 12 jaar.
Risicofactoren voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen onder de 12 jaar. Bachelorthese Auteur: Nynke Grupstra Collegekaartnummer: 0578746 Universiteit van Amsterdam Faculteit der
Nadere informatieNeuro-cognitieve ontwikkeling van meerlingen een populatiegebonden onderzoek
Symposium 50-jarig bestaan Oost-Vlaams Meerlingenregister Neuro-cognitieve ontwikkeling van meerlingen een populatiegebonden onderzoek Zaterdag 25-10-2014 UZ Gent Prof. Dr. Evert Thiery Universiteit Gent
Nadere informatieINFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid
VRIJE UNIVERSITEIT NERDERLANDS REGISTER TWEELINGEN INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid 2 Tweelingfamilieonderzoek
Nadere informatieSamenvatting Resultaten PMA leerlingcoaching SWV VO Gorinchem & SWV-ND. Folkert van Oorschot, Bsc
Samenvatting Resultaten PMA leerlingcoaching SWV VO Gorinchem & SWV-ND Folkert van Oorschot, Bsc Datum: 5 september 2018 Introductie Binnen het onderwijs zijn er leerlingen met uiteenlopende problemen
Nadere informatieEeneiige tweelingen zijn individuen met een identieke genetische aanleg, terwijl tweeeiige
Van SEM tot gen Toepassing van structurele vergelijkingsmodellen in de gedragsgenetica Eeneiige tweelingen zijn individuen met een identieke genetische aanleg, terwijl tweeeiige tweelingen slechts een
Nadere informatieStudie type Populatie Patiënten kenmerken Interventie Controle Dataverzameling
Evidence tabel bij ADHD in kinderen en adolescenten (studies naar adolescenten met ADHD en ) Auteurs, Gray et al., 2011 Thurstone et al., 2010 Mate van bewijs A2 A2 Studie type Populatie Patiënten kenmerken
Nadere informatieCover Page. Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan Issue Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45888 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan
Nadere informatiePhD Thesis Wouter J. Peyrot
PhD Thesis Wouter J. Peyrot NEDERLANDSE SAMENVATTING In het eerste deel van dit proefschrift wordt de complexe relatie tussen genetische effecten en omgevingsfactoren bij het ontstaan van depressie onderzocht
Nadere informatieChapter 10. Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Gezonde cognitieve functies zijn van belang voor mentale gezondheid en voor het functioneren in ons dagelijks leven. Daarom is het van belang dat er meer bekend wordt over de factoren
Nadere informatiegeregistreerd bij het Nederlands Tweelingen Register (NTR). In de vragenlijst werden vragen gesteld over het familiaal voorkomen van meerlingen en
Dit proefschrift beoogt meer inzicht te bieden in het samenspel van genetische factoren en omgevingsinvloeden die de kans op het krijgen van twee-eiige (DZ) meerlingen vergroten. In hoofdstuk 1 en 2 worden
Nadere informatieEenzaamheid. Genetisch bepaald? Eeske van Roekel, MSc PhD candidate Orthopedagogiek. Behavioural Science Institute Radboud University Nijmegen
Eenzaamheid Genetisch bepaald? Eeske van Roekel, MSc PhD candidate Orthopedagogiek Behavioural Science Institute Radboud University Nijmegen Stellingen Eenzaamheid staat gelijk aan veel alleen zijn Waar:
Nadere informatieDUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 205 Het is niet zonder reden dat autoriteiten wereldwijd aandacht besteden aan programma s en interventies om mensen meer te laten bewegen. Sportactiviteiten van gemiddelde tot
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Deelen, Joris Title: Genetic and biomarker studies of human longevity Issue Date:
Nadere informatieHersenontwikkeling tijdens adolescentie
Hersenontwikkeling tijdens adolescentie Een longitudinale tweelingstudie naar de ontwikkeling van hersenstructuur en de relatie met hormoonspiegels en intelligentie ALGEMENE INTRODUCTIE Adolescentie is
Nadere informatieOuderlijke betrokkenheid en het welzijn van kinderen
Pagina 1 / 17 Ouderlijke betrokkenheid en het welzijn van kinderen Als kinderen meer ouderlijke betrokkenheid ervaren en een betere band met hun ouders hebben, is de kans kleiner dat zij gedragsproblemen
Nadere informatieAlgemene aspecten van erfelijkheid. Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek?
Erfelijke nierziekten: algemene aspecten van erfelijkheid, overerving en erfelijkheidsadvies Nine Knoers Klinisch Geneticus Commissie Erfelijke Nierziekten NVN 4 november 2006 HUMAN GENETICS NIJMEGEN Inhoud
Nadere informatieDe toekomst van het tweelingonderzoek
De toekomst van het tweelingonderzoek Nicholas G. Martin Een korte geschiedenis Het klassieke tweelingonderzoek heeft de afgelopen tachtig jaar een schat aan informatie opgeleverd op het terrein van de
Nadere informatieop het latere leven Anja Huizink Vrij Universiteit Amsterdam Radboud Universiteit Nijmegen
De gevolgen van prenatale stress op het latere leven Anja Huizink Vrij Universiteit Amsterdam Radboud Universiteit Nijmegen De ontwikkeling begint prenataal Dierstudies: prenatale stress Programmerend
Nadere informatieSamen of Apart. Checklist voor Ouders en Leerkrachten van Tweelingen
Samen of Apart Checklist voor en en van Tweelingen 2007, Suzanne Lagerweij, orginele Engelse versie: 2006, Pat Preedy www.twinspiratie.nl Voor veel ouders van tweelingen is het lastig om de keuze te maken
Nadere informatieDoor recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische
Chromosomen bestaan voor een groot deel uit DNA DNA bevat de erfelijke informatie van een organisme. Een gen(ook wel erffactor) is een stukje DNA dat de informatie bevat voor een erfelijke eigenschap(bvb
Nadere informatieZimmerman, Sheeran, & Young. Beoordelen van de aanwezigheid van depressie
DIAGNOSTIC INVENTORY FOR DEPRESSION (DID) Zimmerman, M., Sheeran, T., & Young, D. (2004). The Diagnostic Inventory for Depression: A self-report scale to diagnose DSM-IV Major Depressive Disorder. Journal
Nadere informatieTWINFO TWINFO. nr 22. Twinfo. Inhoud. september. Informatie-bulletin van het nederlands tweelingen register. Geachte lezer,
TWINFO Twinfo nr 22 september Inhoud Informatie-bulletin van het nederlands tweelingen register TWINFO 2009 2 We stonden in Science! Een mooi gebaar! 3 Spijbelgedrag bij middelbare scholieren Tweelingen
Nadere informatieIndividuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief
N Individuele verschillen in borderline persoonlijkheidskenmerken Een genetisch perspectief 185 ps marijn distel.indd 185 05/08/09 11:14:26 186 In de gedragsgenetica is relatief weinig onderzoek gedaan
Nadere informatiePersoonlijkheid: onderzoek naar erfelijkheid met hulp van tweelingen
Persoonlijkheid: onderzoek naar erfelijkheid met hulp van tweelingen Irene Rebollo en Judith Rich Harris Inleiding Iedereen vraagt zich wel eens iets af over de menselijke persoonlijkheid. Waarom is Suzan
Nadere informatieDe oorzaken van individuele verschillen in stabiliteit en verandering van gedragsproblemen
De oorzaken van individuele verschillen in stabiliteit en verandering van gedragsproblemen Meike Bartels Neuropraxis 8 (2004), p. 107-115 Onderzoek naar individuele verschillen in gedragsproblemen bij
Nadere informatieAngst en depressie. Multistage assessment. Denise Bodden
Angst en depressie Multistage assessment Denise Bodden Indeling Hoe vaak komt angst en depressie voor? Onderdiagnostiek? Signalering Waar? Waneer? Wie? Hoe? Multi-stage assessment Hoe vaak komt angst en
Nadere informatieKanker in de familie.
Inhoud workshop Kanker in de familie. Dr. Margreet Ausems klinisch geneticus UMCU Introductie Verwachtingen deelnemers Achtergrondinformatie (cijfers!) Hoe ontstaat kanker? Erfelijke kanker en erfelijkheidsonderzoek
Nadere informatieAuteur Bech, Rasmussen, Olsen, Noerholm, & Abildgaard. Meten van de ernst van depressie
MAJOR DEPRESSION INVENTORY (MDI) Bech, P., Rasmussen, N.A., Olsen, R., Noerholm, V., & Abildgaard, W. (2001). The sensitivity and specificity of the Major Depression Inventory, using the Present State
Nadere informatieIs een bipolaire stoornis erfelijk?
Kenniscentrum Bipolaire Stoornissen p/a Dimence Postbus 398 7600 AJ Almelo www.kenbis.nl Vragen over erfelijkheid bij de bipolaire stoornis Op dit moment wordt ervan uitgegaan dat een combinatie van erfelijke
Nadere informatieDepressie na een hartinfarct en risico op nieuwe hartklachten
Depressie na een hartinfarct en risico op nieuwe hartklachten Marij Zuidersma Promotoren: Peter de Jonge, Johan Ormel, Henk Jan Conradi Interdisciplinary center for psychiatric epidemiology University
Nadere informatieBetekenis van vaderschap
Betekenis van vaderschap Conferentie vader-empowerment G.O.Helberg Kinder-en Jeugdpsychiater Materiaal ontleed aan onderzoek: Prof. dr. Louis Tavecchio Afdeling POWL, Universiteit van Amsterdam Een paar
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieTweelingen in de groei
Tweelingen in de groei Henriëtte A. Delemarre-van de Waal Zoals bekend ontstaat een twee-eiige tweeling wanneer tegelijkertijd twee eicellen worden bevrucht door twee zaadcellen. Beide embryo s hebben
Nadere informatieCollege 6. Samenhang tussen variabelen. Inleiding M&T Hemmo Smit
College 6 Samenhang tussen variabelen Inleiding M&T 2012 2013 Hemmo Smit Overzicht van deze cursus 1. Grondprincipes van de wetenschap 2. Observeren en meten 3. Interne consistentie; Beschrijvend onderzoek
Nadere informatieVan genetische kwetsbaarheid naar herstel
Kwetsbaarheid en Veerkracht bij mensen met een psychose Van genetische kwetsbaarheid naar herstel 10 jaar GROUP onderzoek GROUP-Investigators centrale vragen van GROUP Bestaat er een genetische kwetsbaarheid
Nadere informatieSchrik om het hart! CoRPS. Dr. Annelieke Roest. Promotoren: Peter de Jonge, PhD. Johan Denollet, PhD
Schrik om het hart! Center of Research on Psychology in Somatic diseases Promotoren: Peter de Jonge, PhD Johan Denollet, PhD Dr. Annelieke Roest Anxiety and Depression In Coronary Heart Disease: Annelieke
Nadere informatieSuïcidaal gedrag epidemiologie, psychologie en biologie, en behandeling. Prof. dr. C. van Heeringen
Suïcidaal gedrag epidemiologie, psychologie en biologie, en behandeling Prof. dr. C. van Heeringen WHO 2004 de Europese context nu de Europese context toen Kruyt 1960 Suïcide in Vlaanderen SMR, per
Nadere informatieBiologie Vraag 1 <A> <B> <C> <D> Vraag 1. Dit zijn een aantal gegevens over een nucleïnezuur.
Biologie Vraag 1 Dit zijn een aantal gegevens over een nucleïnezuur. 1. Het is een enkelvoudige keten. 2. Het bevat als basen: G A C T. 3. Het varieert naargelang de soort cel binnen één organisme. 4.
Nadere informatieTHE GENETICS OF NEURAL SPEED. A GENETIC STUDY ON NERVE CONDUCTION VELOCITY, REACTION TIMES AND PSYCHOMETRIC ABILITIES
THE GENETICS OF NEURAL SPEED. A GENETIC STUDY ON NERVE CONDUCTION VELOCITY, REACTION TIMES AND PSYCHOMETRIC ABILITIES Samenvatting Er is weinig twijfel over het feit dat er individuele verschillen bestaan
Nadere informatieImplementatie van LSCI en effectonderzoek in Vlaanderen
Implementatie van LSCI en effectonderzoek in Vlaanderen Bram Soenen Sr. Trainer LSCI OOBC Nieuwe Vaart & OC Sint Idesbald Voorstelling Heynsdaele Doelgroep 7 jongens 12-21 jaar GES School Type 3 OV4 Tehuis
Nadere informatiePsychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten)
Psychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten) Eveline Kempenaar Algemene Leden Vergadering VDV november 2012 In het nieuws! 1 Definitie SOLK Lichamelijke
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatie