Onafhankelijkheid van de accountant in relatie tot de non-audit services

Transcriptie

1 Onafhankelijkheid van de accountant in relatie tot de non-audit services Martijn Pieter Ooijevaar Universiteit van Amsterdam Studentnummer Bachelorscriptie Accountancy & Control Begeleider: André Koet

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Abstract 3 1. Inleiding 4 2. Methodologie 6 3. Onafhankelijkheid & Non-audit services Belang onafhankelijkheid Definitie onafhankelijkheid Non-audit services Literatuurstudie Conclusie 22 Literatuurlijst 24 2

3 Abstract In deze scriptie wordt een antwoord gezocht op de vraag of non-audit services invloed hebben op de onafhankelijkheid van de accountant. In het publieke debat in de afgelopen decennia heeft dit verband vaker ter discussie gestaan. Na de financiële crisis werd de rol van de accountants kritisch beschouwd; zij werden ervan beticht niet genoeg te hebben gedaan ter voorkoming van de crisis. Het eerder genoemde verband is hierbij één van de aspecten waar kritisch naar wordt gekeken. Omdat de discussie samenhangt met huidige en toekomstige regelgeving op het gebied van accountancy en het verband bij deze regelgeving expliciet wordt vermeld als onderbouwing voor de invoering, is het van belang dat het fenomeen wordt onderzocht. Om tot het antwoord te komen zijn eerst de relevante begrippen toegelicht en is vervolgens via een literatuurstudie het probleem van verschillende kanten belicht om tot een antwoord te komen op de hoofdvraag: In hoeverre hebben de Non-audit services invloed op de onafhankelijkheid van de externe accountant? Uit de literatuurstudie blijkt dat er vaak sprake is van een negatief verband tussen de hoogte van de non-audit fees en de indicatoren die de onafhankelijkheid van de accountant moeten duiden. Dit verband kent echter een aantal beperkingen. Allereerst moet worden vastgesteld dat onafhankelijkheid bestaat uit twee componenten, zijnde onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. Daarnaast kunnen de gevonden verbanden niet leiden tot directe conclusies over de onafhankelijkheid van de accountant, omdat de gebruikte indicatoren niet in een direct verband staan tot de onafhankelijkheid van de accountant: het zijn in feite afgeleiden. Dit verband kan namelijk op meerdere manieren worden uitgelegd. Daarnaast verschillen de markten voor accountancy in verschillende landen dusdanig, dat gevonden verbanden niet altijd toepasbaar zijn op andere landen. Als laatste nuancering wordt de uitsplitsing van non-audit services in specifieke categorieën genoemd, omdat verschillende soorten non-audit services verschillende effecten kunnen hebben op de onafhankelijkheid van de accountant. Deze uitsplitsing is in veel onderzoek niet toegepast waardoor de gedane conclusies niet absoluut zijn. 3

4 1. Inleiding In het licht van de boekhoudschandalen als die van Ahold, Worldcom en Enron aan het begin van deze eeuw, alsmede de recente financiële crisis, is de positie en onafhankelijkheid van de externe accountant de afgelopen jaren steeds meer ter discussie gesteld. De Europese Commissie (EC) heeft in het op 13 oktober 2010 uitgegeven groenboek Beleid inzake controle van financiële overzichten: lessen uit de crisis kritiek geuit op de mogelijkheid van accountantskantoren om naast het aanbieden van audit services tegelijkertijd non-audit services aan te bieden aan de controleklant. Deze non-audit services staan los van de taken die de accountant volgens de wet dient uit te voeren ten aanzien van de jaarrekening. Zij vergroten het financieel belang dat de externe accountant heeft bij de klant, hierdoor kan de onafhankelijkheid van de externe accountant in het geding komen. Er zijn geen concrete wetten in Nederland die het aanbieden van non-audit services door de accountant beperken, het beleid hieromtrent staat echter wel beschreven in nadere voorschriften. Deze voorschriften zijn opgesteld door de overkoepelende beroepsorganisatie van de accountants zelf, het NIVRA (BW, artikel VGC). In hoofdstuk 5 van deze voorschriften wordt duidelijk gemaakt dat de externe accountant op generlei wijze diensten mag aanbieden waardoor hij invloed heeft op de besluitvorming van het management van de controlecliënt. Een concrete opsomming van welke werkzaamheden dit betreft, is er echter niet. Die wordt niet gemaakt. Op nationaal niveau is er kritiek vanuit de toezichthouder Autoriteit Financiële Markten (AFM) die zich in haar rapportage over de accountancysector kritisch uitlaat over de professioneel-kritische houding van de externe accountant ten aanzien van het verkrijgen en kwalificeren van controle informatie (AFM, 2010). De AFM constateert dat er in 70% van de door de AFM onderzochte gevallen problemen waren met de kwaliteitsbewaking van de auditwerkzaamheden (p.14). Eén van de hierbij genoemde punten betrof het bij aanvang van een controle-opdracht niet juist oordelen over de onafhankelijkheid van de externe accountant (p. 14). Mede naar aanleiding van deze rapportage heeft drs. R. Plasterk, financieel woordvoerder voor de PvdA-fractie in de Tweede Kamer, een initiatiefnota vervaardigd. Hierin wordt de Tweede Kamer gevraagd beslissingen te nemen ten aanzien van het accountancyberoep (Initiatiefnota Plasterk, 2011). 4

5 In de voorgenoemde nota wordt een drietal heroverwegingen genoemd met betrekking tot de relatie tussen de externe accountant en de controleklant. Eén van deze overwegingen betreft de Scheiding van advies en goedkeuring. De overweging houdt in dat er sprake zou zijn van een vergroot financieel belang van de externe accountant bij de controleklant, hetgeen niet wenselijk is voor de onafhankelijkheid van de externe accountant. Deze overweging is in lijn met het door de EC vervaardigde groenboek. De voorstellen om de wet in dit opzicht te amenderen, zijn per februari 2012 ingediend. Andere landen als Frankrijk en de Verenigde Staten hebben al wel een scheiding aangebracht tussen de zogeheten audit opdrachten en non-audit opdrachten (Defond, p. 1248). In de Verenigde Staten heeft men zelfs al, uit angst voor een verminderd vertrouwen in de onafhankelijkheid van de externe accountant, een aantal non-audit werkzaamheden verboden voor de externe accountant alsmede de eis gesteld dat de verder nog toegestane non-audit werkzaamheden duidelijk vermeld dienen te worden in de jaarrekening (Robinson, p. 31). Dit onderzoek zal zich in het kader van de toekomstige invoering van soortgelijke wetgeving in Nederland, toespitsen op de relatie tussen de non-audit services en de onafhankelijkheid van de externe accountant. De hoofdvraag van dit onderzoek luidt dan: In hoeverre hebben de Non-audit services invloed op de onafhankelijkheid van de externe accountant? In hoofdstuk twee zal de methodologie uiteengezet worden. Het antwoord op de hoofdvraag zal verkregen worden middels een literatuurstudie. Om dit te bereiken, zullen in hoofdstuk drie eerst de begrippen onafhankelijkheid en non-audit services worden toegelicht. In hoofdstuk vier zal de literatuur besproken worden waarna in hoofdstuk vijf de conclusie zal volgen. 5

6 2. Methodologie In hoofdstuk drie zullen eerst de voor dit onderzoek relevante begrippen onafhankelijkheid en non-audit services worden toegelicht, aan de hand van de onderzochte literatuur. Om tot een antwoord op de hoofdvraag te komen, is er gekozen voor een kwalitatief onderzoek in de vorm van een literatuurstudie. Gekozen is voor deze vorm omdat de term onafhankelijkheid, in tegenstelling tot non-audit services en externe accountant, aan een hoge mate van subjectiviteit onderhevig is. Onafhankelijkheid is namelijk een staat van zijn, waardoor de invloed van een fenomeen als non-audit services hierop niet direct waarneembaar is. Dit houdt in dat men indirecte factoren die wél waarneembaar zijn moet aanschouwen om hier iets over te kunnen zeggen. Hierbij moet voorafgaand aan de waarneming één of meerdere kwalitatieve premissen worden toegedicht aan de kwantitatief waarneembare factor in relatie tot de onafhankelijkheid. Vervolgens worden de premissen getoetst aan de hand van de waarnemingen en worden de conclusies getrokken. Dit onderzoek heeft als doel een overzicht te bieden van de literatuur aangaande non-audit services in relatie tot de onafhankelijkheid van de accountant. 6

7 3. Onafhankelijkheid & Non-audit services Om te kunnen onderzoeken of non-audit fees invloed hebben op de onafhankelijkheid dient er eerst vastgesteld te worden wat onafhankelijkheid binnen de accountancybranche betekent. Hierbij wordt eerst het ontstaan van de uit de literatuur blijkende importantie van onafhankelijkheid als eigenschap van de externe accountant toegelicht. Daarna wordt onafhankelijkheid uitgesplitst in twee vormen, en worden de factoren die van invloed kunnen zijn op de onafhankelijkheid benoemd Belang onafhankelijkheid Watts & Zimmerman. (1981) Watts en Zimmerman maken in hun artikel gebruik van de markttheorie om de importantie van onafhankelijkheid binnen de accountancybranche toe te lichten. Zij gaan hierbij uit van een hypothetische situatie waar regelgeving niet bestaat, en dus enkel door marktomstandigheden het beroep van de accountant ontstaat, waarbij onafhankelijkheid een vereiste blijkt te zijn. In 1933 werd in de Verenigde Staten de Securities Act in werking gesteld. Deze wetgeving stelt het aanstellen van een externe accountant om de jaarrekening te controleren verplicht en stelt daarbij ook dat deze accountant onafhankelijk dient te zijn. Voorafgaand aan deze wetgeving liet de meerderheid van de bedrijven in de Verenigde Staten zich echter al controleren door een externe accountant, waarbij onafhankelijkheid ook al een vereiste was. Het hierna beschreven model van Watts en Zimmerman biedt een verklaring voor de economische noodzakelijkheid van onafhankelijkheid van de accountant. 7

8 De manager van een bedrijf zal een contract afsluiten met een accountant als hij ervan overtuigd is dat de waarde van het bedrijf, gezien door de ogen van de markt, erdoor zal toenemen. De kosten van de accountant dienen dan minder te zijn dan de toegevoegde waarde ervan voor het bedrijf. In de hieronder gegeven vergelijking wordt uitgelegd hoe de markt deze waarde toekent (1). (a) (b) (c) (d) Allereerst moet worden vastgesteld dat alle bovenstaande variabelen uitgaan van een situatie ex ante, waarin een beslissing over een contract wordt gemaakt met alle vooraf beschikbare informatie. De economische waarde die de markt toekent aan een accountant wordt bepaald door de kans dat de accountant fouten van de manager ( breach ) rapporteert, als deze fouten bestaan (a). De bij a gegeven waarde is opgebouwd uit de waarschijnlijkheid van de termen b, c en d. Allereerst moet de markt de kans dat de manager fouten begaat en die niet vermeldt, van tevoren beschouwen als zijnde hoger dan 0. Als dit namelijk het geval zou zijn, kan de markt zelf al met zekerheid weten dat manager geen fouten maakt. Dan voegt een controle alleen maar onnodige kosten toe (b). Als er fouten bestaan, hangt het ontdekken van die fouten af van de competentie van de accountant (c). Hieronder wordt verstaan de efficiëntie waarmee de accountant te werk gaat alsmede zijn kennis van zaken en de hoeveelheid tijd die erin wordt gestoken. Na het ontdekken van een fout dient deze ook nog te worden gerapporteerd aan de markt (d). Deze variabele kan vanuit de markttheorie worden beschouwd als de mate van onafhankelijkheid van de accountant. Het product van variabelen (c) en (d) zal nooit volledig 1 zijn. Dit omdat perfecte competentie een dusdanige investering vereist, dat deze de meerwaarde van een controle teniet zou doen. Daarnaast is volledige onafhankelijkheid ook niet te bereiken, aangezien de accountant altijd tot op zekere hoogte financieel afhankelijk is van de klant. In een competitieve markt zullen accountants dus zo onafhankelijk 8

9 mogelijk proberen over te komen richting de markt en zo efficiënt en effectief mogelijk te werken tegen acceptabele kosten. Watts en Zimmerman stellen dat, gegeven bovenstaande analyse, de onafhankelijkheid van de accountant door de markt worden vastgesteld door gebruik te maken van de transactiekostentheorie. Omdat accountants frequent nieuwe contracten moeten aangaan om hun werk uit te voeren, zal de markt bij iedere contractronde meer informatie hebben over de accountants. Kort gezegd betreft dit de reputatie van de accountant. Daarnaast kan de markt ook vooraf de werkmethoden van de accountant beoordelen op diens onafhankelijkheid Definitie Onafhankelijkheid Onafhankelijkheid wordt in de Handleiding Regelgeving Accountancy (HRA) van beroepsgroep NIVRA onderverdeeld in twee soorten: - Onafhankelijkheid in wezen Onafhankelijkheid in wezen houdt in dat de accountant zich bewust is van alle overwegingen die verband houden met de auditopdracht. - Onafhankelijkheid in schijn Onafhankelijkheid in schijn houdt in dat de accountant overwegingen die feitelijk geen invloed hebben op zijn onafhankelijkheid, maar die deze suggestie wel kunnen opwekken bij een derde partij, dient te vermijden (HRA, 2012). De SEC hanteert vrijwel dezelfde splitsing als het NIVRA, te weten independence in fact en independence in appearance (Frankel et al, p.73). Er is dus blijkbaar een verschil tussen hoe onafhankelijk een accountant daadwerkelijk is, en hoe de verschillende belanghebbende partijen daar tegenaan kijken. Een accountant moet dus niet alleen voor zichzelf vaststellen dat hij onafhankelijk te werk gaat, maar dient er ook rekening mee te houden dat deze houding door geen enkele handeling in twijfel kan worden getrokken. Of de handeling in verband staat met de te verrichten auditwerkzaamheden is daarbij niet van belang. 9

10 Het opzettelijk ongemoeid laten van fouten in de jaarrekening onder druk van het management doet bijvoorbeeld afbreuk aan de onafhankelijkheid in wezen. Het op wintersport gaan met iemand uit het management van de controleklant, omdat beiden op persoonlijk vlak goed met elkaar kunnen opschieten, heeft in beginsel geen invloed op de onafhankelijkheid van de accountant, als hij integer blijft. De onafhankelijkheid in schijn zal in dit geval echter afnemen. 3.2 Non-audit services Het HRA vermeldt verder ook nog specifieke bedreigingen voor de onafhankelijkheid. Eén hiervan houdt in sterke mate verband met de hoofdvraag; de bedreiging van belangenverstrengeling. Als de accountant een financieel belang heeft bij een klant kan dit zijn onafhankelijkheid in gevaar brengen. Hoewel de accountant altijd een financieel belang zal hebben bij de controleklant door de auditwerkzaamheden, kunnen de soms hoge marges van non-audit services dit belang sterk vergroten, waardoor de onafhankelijkheid van de accountant in het geding kan komen. De discussie rondom non-audit services en de impact daarvan op de onafhankelijkheid van de accountant bestaat al decennia lang, in de jaren 50 van de vorige eeuw bijvoorbeeld ontstond al ophef rondom dit thema (Francis, 2006). Al in 1978 besloot de SEC om bedrijven verplicht te stellen te vermelden voor welk bedrag aan non-audit fees het had afgenomen bij de externe accountant en wat voor een percentage deze fees bedroegen ten aanzien van de reguliere audit fees. In 1981 werd deze regel echter alweer teruggedraaid, omdat onderzoek destijds uitwees dat er geen sprake was van een verband tussen de vergoeding voor non-audit services en mogelijke inbreuk op de onafhankelijkheid van de externe accountant (Reynolds et al. p. 31). Na de boekhoudschandalen rond 2002 werd de Sarbanes-Oxley in werking gesteld, waarna alleen nog het aanbieden van tax services onder een aantal voorwaarden werd toegestaan (Robinson, p.32) Watts & Zimmerman hebben vanuit de markttheorie nog een analytische invalshoek op de kwestie. Accountants hebben door de synergie met hun audit werkzaamheden een competitief voordeel ten aanzien van andere aanbieders van nonaudit services. Door regulering van het accountantsberoep moeten accountants zelfs verantwoording afleggen over hun onafhankelijkheid ten overstaan van de samenleving. De andere aanbieders van non-audit services zullen daarom lobbyen 10

11 voor het beperken van de non-audit services voor accountants, om zelf deze werkzaamheden te kunnen uitvoeren. De reden die hierbij wordt opgevoerd, is dat non-audit services de onafhankelijkheid van de accountant kunnen schaden, gezien de wettelijk opgelegde bredere verantwoordelijkheid. Hoewel de andere aanbieders hun punt uitdragen vanuit hun eigen belang, draagt het wel bij aan de discussie. 11

12 4. Literatuurstudie In dit hoofdstuk wordt de empirische literatuur besproken die zich richt op het verband tussen het verlenen van non-audit services en de onafhankelijkheid van de accountant. Hierbij is gekozen om veel mogelijke invalshoeken te bespreken, om tot een zo volledig mogelijk antwoord op de hoofdvraag te komen. 4.1 Frankel Johnson & Nelson.(2002) De directe aanleiding voor het artikel van Frankel, Johnson en Nelson (FJN) was de regelgeving van de Securities- and Exchange Committee (SEC) uit november 2000 die bedrijven verplicht stelt de hoogte van de audit en non-audit fees apart weer te geven in hun jaarrekening. Deze regels zijn opgesteld in het kader van het waarborgen van de onafhankelijkheid van de accountant. De SEC geeft als reden voor de regelgeving op dat zij vrezen dat hoge non-audit fees mogelijkerwijs verband houden met een verminderde onafhankelijkheid van de accountant. Voordat FJN beginnen met het kwantitatieve deel van het onderzoek, voorzien zij de mogelijke uitkomsten van een premisse. De eerste premisse is de financiële verbondenheid met de klant die ontstaat door de non-audit fees. Deze verbondenheid kan ervoor zorgen dat de accountant eerder zal zwichten voor druk vanuit het management van de klant, als deze om aanpassingen in de jaarrekening vraagt. De tweede premisse is de investering in de eigen reputatie die de accountant heeft gedaan door het aannemen van non-audit werkzaamheden. Dit houdt in dat als er voor één klant wordt gezwicht, dit schadelijke gevolgen heeft voor de relatie met andere klanten. Dit element heeft dus een positieve invloed op de onafhankelijkheid. De factor die FJN hierbij meetbaar achten, is earnings management. Earnings management houdt in dat de winst binnen de mogelijkheden van de regelgeving, boekhoudkundig wordt veranderd. Specifiek kijken zij naar hoe vaak bedrijven de winstverwachting van analisten precies halen of hier net iets boven zitten, dat is namelijk vaak het streven van earnings management. Als de accountant dat heeft toegestaan, zien zij dit als een indicatie voor een verminderde onafhankelijkheid in wezen. Tevens kijken FJN naar de door de markt waargenomen onafhankelijkheid. Deze wordt gemeten door de verandering in de aandelenprijs van een bedrijf te 12

13 nemen op de dag dat de jaarrekening wordt bekendgemaakt, en deze vervolgens te vergelijken met de non-audit fees, voor zover die hoger waren dan verwacht. De reactie van de markt gaat gepaard met dezelfde premissen die aan de factor earnings management ten grondslag liggen. Een kanttekening bij deze manier van meten wordt door FJN zelf echter direct genoemd; zorgen over operationele zaken binnen het bedrijf die gelijktijdig met de cijfers worden bekendgemaakt, worden ook gereflecteerd in de aandelenprijs en zorgen dus voor ruis. FJN bekijken jaarrekeningen die zijn ingediend bij de SEC tussen 5 februari en 15 juni Deze jaarrekeningen bevatten informatie over hoeveel een bedrijf heeft uitgegeven aan audit- en non-audit fees. Deze informatie wordt door FJN vervolgens gerangschikt op een drietal manieren. Allereerst wordt de ratio van non-audit fees tot de totale fees bepaald, (FEERATIO). Ten tweede worden de totale fees uitgesplitst in audit en non-audit fees, waarbij deze beiden een apart relatief gewicht krijgen naar rato van hun aandeel in de omzet van de accountant(ranknon),(rankaud). Hiermee wordt de relatieve financiële verbondenheid tussen de accountant en diens klanten gerangschikt. Als laatste worden de totale fees tezamen als indicator genomen voor de financiële verbondenheid (RANKTOT). FJN vinden in hun onderzoek bewijs voor een positief verband tussen de non audit fees, weergegeven in FEERATIO en RANKNON, het voldoen aan de winstverwachting van de markt en de hoogte van de absolute waarde van de discretionary accruals. Tevens vinden zij daarop aansluitend een negatief verband tussen de normale audit fees, RANKAUD, en de twee earnings management indicatoren. Tezamen genomen in de totale fees, RANKTOT, vinden FJN geen verband met de earnings management indicatoren. Hieruit concluderen zij dat het tezamen nemen van de audit- en non-audit fees hun individuele effect op deze indicatoren van onafhankelijkheid maskeert. Wat betreft de aandelenprijzen in reactie op het vrijgeven van de hoogte van de non-audit fees wordt er een klein negatief verband aangetoond, hoewel dat in economische termen niet als significant kan worden beschouwd. De markt reageert dus licht negatief op het openbaar maken van hoger dan verwachte non-auditkosten. 13

14 4.2 Ashbaugh Lafond & Mayhew.(2003) In een directe reactie op het artikel van FJN hebben Ashbaugh, LaFond en Mayhew (ALM) een aantal uitbreidingen en wijzigingen aangebracht ten aanzien van het onderzoek model van FJN. Specifiek trachten zij het begrip van de financiële verbondenheid te vergroten. Als een klant namelijk zeer hoge non-audit fees heeft in relatie tot de audit fees, zou dat volgens FJN leiden tot een afname van onafhankelijkheid van de accountant. ALM zijn het hiermee in zoverre eens, dat zij de door de markt en regulerende instanties waargenomen onafhankelijkheid hiervan deels afhankelijk achten. Indien een klant een kleine firma is en daardoor een klein deel van de inkomsten van de accountant genereert, kan de financiële verbondenheid worden beschouwd als zijnde nihil. ALM zetten in hun onderzoekmodel de audit- en non audit fees dan ook af tegen de totale omzet van de accountant. In het onderzoek model van ALM aangaande de discretionary accruals in relatie tot de non-audit fees maken zij een uitsplitsing tussen winst verhogende en winst verlagende accruals. Tevens worden de bedrijven onderverdeeld in verschillende bedrijfstakken om de relatieve performance van de accruals ten aanzien van de standaardsituatie te meten. ALM komen tot de conclusie dat de belangrijkste factor van deze twee in het onderzoek van FJN de winst verlagende accruals zijn. Dit zorgt voor een ondermijning van de conclusie van FJN dat de hoge non-audit fees voor een verlaging van de onafhankelijkheid zorgen. Dit omdat winst verlagende accruals horen bij een conservatieve toepassing van de Generally Accepted Accounting Principles (GAAP). In het geval van een conservatieve toepassing van de regels zijn er juist minder zorgen over de onafhankelijkheid van de accountant. Ook de laatste conclusie van FJN over de relatie tussen de hoogte van de nonaudit fees en de aandelenprijs op de dag dat de jaarrekening wordt vrijgegeven, wordt betwijfeld. Dit omdat er, naast de operationele zorgen die al werden genoemd, ook geen rekening wordt gehouden met de toelichting op de jaarrekening die een significant effect kan hebben op de aandelenprijs op de dag van vrijgeving. Kortgezegd zijn er teveel factoren die hun invloed tegelijkertijd uitoefenen op de aandelenprijs, om een conclusie te kunnen trekken over een individuele factor. 14

15 4.3 Defond Rachunandan & Subramanyan Defond, Rachunandan en Subramanyan (DRS) gebruiken in hun artikel een andere indicator voor het ontdekken van een verminderde onafhankelijkheid van de accountant. Zij stellen dat het niet afgeven van een goedkeurende verklaring, het afgeven van een zogeheten going concern opinion (GCO), een zeer objectieve opstelling van de accountant vereist en daarmee dus een hoge mate van onafhankelijkheid in wezen. Hierbij testen zij twee hypotheses. Ten eerste testen zij of de hoogte van de non-audit fees een negatieve correlatie vertoont met de bereidheid om een GCO af te geven. Deze hypothese ligt in lijn met de eerder opgegeven reden van de SEC. Ten tweede testen zij ook of de hoogte van total fees verband houdt met de bereidheid om een GCO af te geven. Dit omdat DRS denken dat total fees even zozeer de onafhankelijkheid kan beïnvloeden, uitgaande van de economische verbondenheid die de total fees impliceert. In hun onderzoek gebruiken DRS jaarrekeningen van bedrijven in de Verenigde Staten die zij achten in financiële nood te zijn. Deze selectie is gemaakt op basis van twee criteria, waarvan er slechts aan één van beiden hoeft te worden voldaan. Deze criteria betreffen het rapporteren van een verlies en het rapporteren van een negatieve kasstroom in het onderzochte boekjaar. Deze gegevens zijn afkomstig van de SEC over het jaar 2000, en bevatten tevens de hoogte van de audit- en non-audit fees. De resultaten van het onderzoek ondersteunen beide hypotheses niet. DRS vinden onvoldoende bewijs om te concluderen dat de hoogte van de non-audit fees noch die van total fees invloed hebben op de onafhankelijkheid van de accountant. Zij verklaren hun bevindingen met de markttheorie: door geen GCO af te geven waar dat wel had gemoeten, loopt de accountant reputatieschade op. De baten van het mogelijke behoud van non-audit services bij deze klant, zal niet opwegen tegen deze reputatieschade. Zij verwijzen hierbij naar de Enron casus, waar de externe accountant Arthur Anderson in de maanden na het boekhoudschandaal veel van haar klanten verloor. 15

16 4.4 Hay, Knechel & Li Hay, Knechel en Li (HKL) willen middels hun onderzoek een toevoeging in de breedte doen aan het debat over de non-audit fees. Dit bereiken zij door onderzoek te verrichten buiten de Verenigde Staten, namelijk in Nieuw-Zeeland. HKL onderbouwen hun keuze door te stellen dat de werking van het accountancyberoep in Nieuw-Zeeland veel lijkt op dat in de Verenigde Staten. Zij testen drie hypothesen in hun onderzoek. Ten eerste onderzoeken zij of er een negatief verband is tussen audit fees en non-audit fees. Enerzijds zal een accountant korting willen geven op de audit fees om zo te proberen nonauditopdrachten binnen te halen bij de klant. Anderzijds kan worden beargumenteerd dat als de accountant ook non-auditwerkzaamheden verricht bij de klant, hij de klant beter kent en dus minder uren aan de audit hoeft te spenderen. De tweede hypothese betreft de negatieve relatie tussen de hoogte van de non-audit fees en het afgeven van een qualified opinion, zijnde een mening van accountant waarbij hij aangeeft dat een beperkt aantal zaken in de jaarrekening niet volgens de regels zijn opgesteld. Gesteld wordt dat als de accountant hoge non-audit fees opstrijkt bij de klant, hij minder snel geneigd zal zijn om een GCO af te geven, omdat hij een groot financieel belang heeft bij de klant. Daarentegen kan de klant ook hoge non-audit fees hebben om de accountant hen te laten helpen bij het ontwerpen van een systeem waarbij alle financiële data wél voldoen aan de eisen. De derde hypothese stelt dat er een positief verband is tussen de hoogte van de non-audit fees en de duur van de relatie tussen de klant en de accountant. HKL stellen dat als de accountant een groot financieel belang heeft bij een bepaalde klant, de waarschijnlijkheid dat de accountant de wacht wordt aangezegd of wanneer hij zelf afscheid neemt, wegens een meningsverschil met het bestuur, afneemt. HKL gebruiken voor hun onderzoek de jaarrekeningen van de Top 200 New Zealand companies, alsmede de overige beursgenoteerde Nieuw-Zeelandse bedrijven. Zij verrichten het onderzoek over een tijdsspanne van 3 jaar, te weten de jaren 1999, 2000 en Dit zorgt voor een dataset van respectievelijk 177, 224, en 243 jaarrekeningen. Voor de eerste hypothese vinden HKL geen bewijs, non-audit fees en audit fees zijn positief met elkaar gecorreleerd. De bepalende factor hierin is de grootte van het bedrijf. HKL verklaren dit fenomeen door te stellen dat hoe groter en complexer 16

17 een organisatie is, hoe geschikter het daarbij behorende grotere auditbedrijf is om de non-auditwerkzaamheden voor hen te verrichten. De tweede hypothese wordt ook niet ondersteund. Er is geen significante relatie tussen de hoogte van de non-audit fees en het afgeven van een qualified opinion. Hierbij wordt geconcludeerd dat de onafhankelijkheid niet in het geding komt. Ook de laatste hypothese wordt niet ondersteund. Het minder wisselen van accountant is in de regressieanalyse geen indicator voor significant hogere non-audit fees. Dit verband werd alleen gevonden bij het deel van de bedrijven dat zich in financiële nood bevond. Andersom wordt ook niet aangetoond dat bedrijven die vaak van accountant wisselen lage non-audit fees hebben. HKL stellen dat hun onderzoek heeft aangetoond dat de onafhankelijkheid in wezen niet wordt aangetast door de hoogte van de non-audit fees. Dezelfde conclusie kunnen zij echter niet trekken over de onafhankelijkheid in schijn. 17

18 4.5 Robinson De Sarbanes Oxley Act van 2002 heeft het aantal non-audit services dat accountants aan hun klanten kunnen aanbieden aan banden gelegd. Er is echter één non-audit service die hierbij in bepaalde mate nog wel wordt toegestaan, de tax services. Robinson vermoedt hierbij dat deze tax services wellicht geen gevaar zouden kunnen zijn voor de onafhankelijkheid van de accountant. Eerdere studies, waaronder DeFond et al(2002), suggereren dat tax services zelfs een complementaire functie kunnen hebben ten aanzien van de audit. Robinson focust zich in haar onderzoekmodel op één indicator van verminderde onafhankelijkheid. Deze indicator betreft het wel of niet afgeven van een GCO direct voorafgaand aan het lopende jaar waarin een bedrijf haar faillissement aanvraagt. Deze indicator wordt afgezet tegen de hoogte van de audit fees, en tegen de non-audit fees, die hierbij worden uitgesplitst in tax fees en non-tax fees Zij gebruikt hierbij de gegevens van 209 bedrijven die in de periode faillissement hebben aangevraagd in de Verenigde Staten. Het onderzoek vindt geen correlatie tussen de hoogte van de audit fees of de non-tax fees ten aanzien van het correct afgeven van een GCO direct voorafgaand aan het faillissement. Een positieve correlatie wordt daarentegen wel gevonden voor de tax fees. Dit resultaat wijst erop dat het verlenen van tax services geen afbreuk doet aan de onafhankelijkheid van de accountant. De positieve correlatie suggereert zelfs dat tax services bijdragen aan een juistere audit opinion. Robinson verklaart dit fenomeen door de aanwezigheid van een information spillover, zijnde een aanvulling op de informatie die nodig is om een tot een goed oordeel te kunnen komen. Tax services bieden deze aanvulling doordat de aard van de werkzaamheden en de mate van professionaliteit sterk overeenkomen met die van de audit services. 18

19 4.6 Kinney, Palmrose & Scholz Kinney Palmrose en Scholz (KPS) onderzoeken in hun artikel het verband tussen verschillende vormen van non-audit fees en het uitgeven van restatements, een heruitgave van de jaarrekening nadat er is geconstateerd dat er materiële fouten in de originele jaarrekening staan. Hierbij wordt aangenomen dat een dergelijke restatement getuigt van een verminderde onafhankelijkheid van de accountant. De toegevoegde waarde van het onderzoek ligt in het feit dat de onderzochte periode van 1995 tot 2000 loopt. Dit omdat de veronderstelde aantasting van de onafhankelijkheid door non-audit fees in die periode in de media, noch bij de SEC sterk in de belangstelling stond. Hierdoor wordt in de overweging van de bedrijven om non-audit services af te nemen bij de accountant nog geen rekening gehouden met de door de markt waargenomen onafhankelijkheid. De onafhankelijkheid in schijn is hierbij dus geen storende factor voor het bepalen van de onafhankelijkheid in wezen. KPS gebruiken voor hun onderzoek 617 bedrijven die in de periode van 1 januari 1995 tot 31 december 2000 een restatement hebben uitgebracht. Deze data haalden zij uit verschillende bronnen, waaronder Lexis-Nexis News en Securities Class Action Alert. Zij onderscheiden de fees in zes categorieën, te weten; audit fees, financial information design and implementation services (FISDI), business advisory services, internal audit services, tax services en niet gespecificeerde services. Tussen FISDI services, internal audit services en de kans op een restatement vinden KPS geen verband. Dit resultaat achten zij niet sterk omdat het percentage van de onderzochte bedrijven dat deze services afnam onder de 5 procent lag. Daarmee kunnen zij dus niet uitsluiten dat deze services wel degelijk een impact kunnen hebben op de onafhankelijkheid van de accountant. Tussen audit fees en de kans op een restatement vinden KPS een positief verband. Zij verklaren dit door het feit dat dit resultaat voornamelijk veroorzaakt wordt door het deel kleine bedrijven in de onderzochte groep. Accountants zullen bij kleine bedrijven met een hoog audit risico ex ante hun audit fees hoger stellen om dit risico te mitigeren. De niet gespecificeerde services vertonen een positief verband met de kans op een restatement. KPS stellen dat dit verband overeenkomt met het geloof dat sommige non-audit services een economische verbondenheid met de klant creëren en derhalve de onafhankelijkheid van de accountant doen verminderen. 19

20 Als laatste resultaat vinden KPS een negatief verband tussen de tax services en de kans op een restatement. KPS concluderen hieruit dat de economische verbondenheid die voortkomt uit het verlenen van tax services niet in verhouding staat tot de voordelen die worden behaald ten aanzien van het correct opstellen van de jaarrekening. Zij merken hierbij op dat dit causaal verband ook kan worden omgedraaid; klanten die hun financiële informatie goed op orde hebben, zouden meer de neiging hebben om hun accountant tax services uit te laten voeren. Als laatste opmerking hierbij stellen zij dat het verbieden van tax services zou zorgen voor een onnodige verhoging van de audit fees, terwijl de voordelen van de door Robinson eerder genoemde spillover verloren zouden gaan. 20

21 4.7 Basioudis Papakonstantinou & Geiger Basioudis Papakonstantinou en Geiger (BPG) zijn de eersten die onderzoek doen naar het effect van de non-audit fees op de onafhankelijkheid van de accountant in het Verenigd Koninkrijk. Zij achten hun onderzoek noodzakelijk omdat zij van mening zijn dat de resultaten die in een bepaald land worden behaald met onderzoek, niet per definitie zijn weerslag heeft op andere landen. Dit omdat de markt voor audit services minder homogeen is dan deze lijkt, als men verschillende landen met elkaar vergelijkt. BPG richten zich in hun onderzoek op het afgeven van een Going concernopinion (GCO) wanneer een bedrijf zich in financiële nood bevindt. Hun twee hypotheses betreffen het bestaan van een negatief en een positief verband tussen respectievelijk de hoogte van de non-audit fees en de audit fees ten aanzien van het correct afgeven van een GCO. Hierbij maken zij gebruik van de jaarrekeningen van 58 bedrijven waarvan er 29 een GCO kregen waar dit nodig was, en de resterende dit waar nodig niet kregen. De bedrijven werden naast elkaar gezet met gelijke sector en grootte. Financiële nood wordt hierbij gedefinieerd als een bedrijf dat aan het eind van het boekjaar een negatief werkkapitaal heeft, een nettoverlies heeft behaald, of beiden. BPG vinden in deze dataset voldoende bewijs ter ondersteuning van de hypothese dat hogere non-audit fees gepaard gaan met het minder vaak afgeven van een GCO waar dit volgens de definitie wel had gemoeten. De tweede hypothese aangaande audit fees en het afgeven van een GCO, wordt ook ondersteund. BPG erkennen dat hun onderzoek zijn beperkingen heeft. Hoewel de mogelijkheid dat non-audit fees kunnen zorgen voor een verminderde onafhankelijkheid van de accountant niet kan worden uitgesloten, stellen zij dat de aard van de non-audit werkzaamheden ook kan bijdragen aan het terugkeren van een bedrijf naar winstgevendheid. Het verbeteren van informatiesystemen of aannemen van adviezen ten aanzien van een slecht presterend management zijn hier voorbeelden van. 21

22 5. Conclusie In dit onderzoek is getracht een antwoord te vinden op de vraag: In hoeverre hebben de Non-audit fees invloed op de onafhankelijkheid van de externe accountant?. Dit naar aanleiding van de Initiatiefnota van drs. Plasterk, waarin wordt opgeroepen om via een wetswijziging de non-audit services te scheiden van de audit services. Als argument hiervoor wordt gesteld dat non-audit services van invloed is op de onafhankelijkheid van de accountant, de accountant zou dan minder onafhankelijk zijn. In hoofdstuk 3 wordt ter beantwoording van de hoofdvraag eerst vastgesteld wat het begrip onafhankelijkheid precies inhoudt voor de accountancybranche, en wat het maatschappelijk en economisch belang ervan is. Hierbij wordt geconstateerd dat onafhankelijkheid dient te worden opgesplitst in twee vormen, te weten: onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn. Verder wordt er vastgesteld dat non-audit services mogelijkerwijs een bedreiging kunnen vormen voor de onafhankelijkheid van de accountant. In hoofdstuk 4 wordt het antwoord op de hoofdvraag gezocht. In de onderzochte literatuur worden verschillende indicatoren opgegeven die kunnen wijzen op een verminderde onafhankelijkheid van de accountant in zowel schijn als wezen. Als belangrijke indicatoren voor de invloed van non-audit fees op de onafhankelijkheid gelden het halen van een kleine winstverrassing, het niet afgeven van een GCO waar dit later nodig bleek, de mate van wisseling tussen accountants en het niet afgeven van een qualified opinion. De resultaten uit de onderzochte literatuur zijn niet eenduidig. Waar Frankel, Johnson en Nelson een verband vinden tussen non-audit fees en earnings management indicatoren, waarmee zij stellen dat non-audit fees een negatieve invloed hebben op de onafhankelijkheid, weten Ashbaugh, LaFond en Mayhew dit middels een aantal uitbreidingen te weerleggen. In Nieuw-Zeeland wordt er geen verband gevonden tussen het incorrect afgeven van GCO s en hogere non-audit fees, waar dit in het Verenigd Koninkrijk wel wordt gevonden. Reden om te stellen dat onderzoeksresultaten niet universeel gelden, vanwege de verschillen tussen sommige nationale markten. Met betrekking tot de onafhankelijkheid in wezen worden de meeste conclusies ook onder voorbehoud gedaan; de motieven van de accountant kunnen niet worden achterhaald middels de beschikbare data. 22

23 Tevens blijkt dat een zorgvuldige onderverdeling van non-audit fees in een aantal categorieën zorgt voor een nuancering van het effect op de onafhankelijkheid in wezen. In het onderzoek van Kinney, Palmrose en Scholz wordt gesteld dat als tax services op zich beschouwd worden, dat zij een positief effect op de indicatoren voor onafhankelijkheid hebben. Dit wordt verklaard door het feit dat de werkzaamheden in lijn liggen met de audit services, en daardoor een information spillover creëren die een positief effect heeft op het correct afgeven van een GCO. Hierbij wordt opgemerkt dat de SEC in de Sarbanes-Oxley Act juist heeft gehandeld door deze vorm van non-audit services tot op zekere hoogte toe te staan. In hetzelfde onderzoek komt ook nog een punt naar voren over de interactie tussen de verschillende vormen van onafhankelijkheid. Accountants proberen in hun handelen rekening te houden met de perceptie van de markt. Dit betekent dat zodra een onderwerp aangaande onafhankelijkheid in het publieke debat terecht komt of als toekomstige regelgeving aangaande onafhankelijkheid bekend wordt, dat de accountant zijn handelen hier direct op aanpast. Bij onafhankelijkheid in schijn kan men dus stellen dat het niet zozeer de non-audit services zelf, maar het debat eromheen zorgt voor een toenemende onafhankelijkheid in schijn. Geconcludeerd kan worden uit de onderzochte literatuur dat het verband tussen non-audit services en de onafhankelijkheid van de accountant aanwezig is, maar dat dit verband veel beperkingen kent en niet absoluut kan worden vastgesteld. 23

24 Bibliografie AFM (2010) Rapport algemene bevindingen kwaliteit accountantscontrole en kwaliteitsbewaking. Beschikbaar op it-accountantscontrole-kwaliteitsbewaking.ashx (28 september) Ashbaugh, H., LaFond, R. en B.W. Mayhew (2003). Do Nonaudit Services Compromise Accountant Independence? The Accounting Review, 78, (3), Basioudis, I. G., M. A. Geiger, en V. Papanastasiou (2006). Audit fees, non-audit fees, and accountant going-concern reporting decisions in the United Kingdom. Working paper, Aston University and University of Richmond. Davis, S.M. en D. Hollie (2008). The Impact of Nonaudit Service Fee Levels on Investors Perception of Accountant Independence. Behavioral Research in Accounting, 20, (1), DeFond, M.L., Rachunandan, K. en K.R. Subramanyam (2002). Do Non-Audit Service Fees Impair Accountant Independence? Evidence From Going Concern Audit Opinions. Journal of Accounting Research, 40, (4), Europeese Commissie (2010). GROENBOEK; Beleid inzake controle van financiële Overzichten, lessen uit de crisis. Beschikbaar op (28 september) Frankel, R.L., Johnson, M.F. en K.K. Nelson (2002). The Relation between Accountants Fees for Nonaudit Services and Earnings Management. The Accounting Review, 77, Supplement: Quality of Earnings Conference (2002), Handleiding Regelgeving Accountancy (2012) Beschikbaar op Hay, D., R. Knechel en V. Li (2006). Non-audit services and accountant independence: New Zealand evidence. Journal of business finance & accounting, 33, (5), 24

25 Kinney, W., Palmrose, Z. en S. Scholz (2004)Accountant independence, non-audit services, and restatements: Was the U.S. government right? Journal of Accounting Research, 42,(4), pp Koninklijk Nederlands Instituut van Registeraccountants (NIVRA) (2007). Nadere Voorschriften inzake de onafhankelijkheid van de openbaar accountant. Beschikbaar op e=1&file= _doorlopende_tekst_nvo_openbaar_%20accountant_1%20o ktober%202007_2.pdf (28 september) Plasterk, R. (2011). Initiatiefnota: De Accountancy na de Crisis. Beschikbaar op (28 september) Watts, R.L. en J.L. Zimmerman (1981). The Markets for Independence and Independent Accountants. University of Rochester, unpublished. 25