Niet-audit diensten en de onafhankelijkheid van de controlerend accountant

Transcriptie

1 Niet-audit diensten en de onafhankelijkheid van de controlerend accountant Mylène Goei januari 2012 Faculteit Economie en Bedrijfskunde Begeleider: André Th. A. Koet RA

2 Inhoudsopgave 1. Abstract 2. Inleiding 3. Enkele begrippen nader toegelicht 3.1 De accountant en de accountantscontrole 3.2 Onafhankelijkheid 3.3 Adviesdiensten 4. Literatuuronderzoek 4.1 De onafhankelijkheid van de accountant wordt wel aangetast door het verlenen van niet-audit diensten Frankel et al. (2002) Krishnan et al. (2001) Sharma en Sidhu (2001) Firth (2002) Raghunandan (2003) Krishnan et al. (2005) 4.2 De onafhankelijkheid van de accountant wordt niet aangetast door het verlenen van niet-audit diensten 5. Discussie 6. Conclusie 7. Bibliografie Ashbaugh et al. (2003) Ruddock et al. (2006) DeFond et al. (2002) Ghosh et al. (2009) Chung en Kallapur (2003) 2

3 1. Abstract In deze scriptie wordt onderzocht of het aanbieden van niet-audit diensten van invloed is op de kwaliteit van de accountantscontrole en daarmee op de onafhankelijkheid van de accountant. Dit wordt onderzocht aan de hand van de onderzoeksvraag Wordt de onafhankelijkheid van de accountant (in wezen en in schijn) door het verlenen van nietaudit diensten aan een audit klant aangetast?. Het recente debat over mogelijke nieuwe wet- en regelgeving hierover in Nederland was een aanleiding voor dit literatuuronderzoek (Piersma, ). De onderzoeksvraag van deze scriptie staat aan de basis van dit debat, aangezien men het er nog niet over eens is of de onafhankelijkheid van de accountant door het verlenen van niet-audit diensten wordt aangetast, en of een verscherping van de wet- en regelgeving dan ook wel noodzakelijk is. In dit literatuuronderzoek zijn verschillende artikelen onderzocht en met elkaar vergeleken. Alle artikelen zijn vrij recent, namelijk na het jaar In dat jaar heeft de Securities and Exchange Commission (SEC) namelijk belangrijke regelgeving ingevoerd omtrent de onafhankelijkheid van de accountant. Met name door de tegengestelde resultaten van de onderzoeken is een eenduidig antwoord op de onderzoeksvraag moeilijk te vinden. Hieruit blijkt dat er nog veel onduidelijkheid bestaat over de mogelijke effecten van niet-audit diensten op de kwaliteit van de accountantscontrole en dus de onafhankelijkheid van de accountant, alhoewel regelgevers toch steeds pleiten voor een betere waarborging van de onafhankelijkheid van de accountant (Piersma, ). Het blijft de vraag of men hier ooit een (internationale) consensus over zal bereiken Hierna volgt eerst een inleiding op het onderwerp waarna in paragraaf drie een aantal begrippen nader worden toegelicht. Paragraaf vier bestaat uit het literatuuronderzoek en in paragraaf vijf worden de onderzoeken vergeleken. De conclusie volgt in paragraaf zes. 3

4 2. Inleiding Op 16 oktober 2001 deed het voorheen zeer succesvolle Amerikaanse energiebedrijf Enron een schokkende mededeling: ze zouden hun inkomen na belastingen verlagen met 544 miljoen en het eigen vermogen met 1.2 biljoen dollar. Vervolgens, op 2 december 2001 diende Enron het faillissement in. Met bezittingen van 63.4 biljoen was dit het grootste faillissement van een onderneming in de geschiedenis van de Verenigde Staten (Benston en Hartgraves, 2002). Waar Enron eerst nog gewaardeerd werd als het meest innovatieve bedrijf van de VS in de Fortune s most admired Companies survey, ging deze reputatie binnen een jaar verloren en was de aandelenprijs gedaald tot bijna nul (Healy en Palepu, 2003). Dit Enron schandaal was het gevolg van het jarenlang manipuleren van de gerapporteerde cijfers door middel van frauduleuze accounting en auditing praktijken. Hieronder vallen onder andere: het verbergen van verliezen en schulden voor investeerders, het te vroeg boeken van inkomsten, het waarderen van investeringen op basis van onbetrouwbare cijfers en het niet voldoende kenbaar maken van transacties met gerelateerde partijen en de mogelijke belangenconflicten die daarmee gepaard gaan. Een van de op dat moment vijf grootste accountantskantoren Arthur Andersen, controleerde al sinds 1985 de jaarrekening van Enron en het bleek dat zij op de hoogte waren van de grootschalige fraude die daar plaatsvond. Desondanks keurden zij de jaarrekening goed en hebben zelfs documenten uit het Enron dossier vernietigd toen de fraude aan het licht begon te komen en werd onderzocht door de Securities and Exchange Commission (SEC). Als gevolg hiervan werd Arthur Andersen in meerdere rechtszaken aangeklaagd voor substantiële schadevergoedingen en de reputatieschade die daar het gevolg van was luidde ook voor hen de ondergang in (Benston en Hartgraves, 2002). Arthur Andersen werd ervan beschuldigd nalatig te zijn geweest in hun accountantscontrole bij Enron vanwege het aanwezig zijn van een belangenconflict. Dit belangenconflict zou het gevolg zijn van de hoge opbrengsten die adviesdiensten bij Enron genereerde voor Arthur Andersen. Zij ontvingen in 2000 $25 miljoen aan opbrengsten voor de accountantscontrole bij Enron, en $27 miljoen voor adviesdiensten. Ongeveer 27% van de totale omzet van het Arthur Andersen kantoor in Houston was afkomstig van Enron, hetgeen belangen bij Arthur Andersen teweegbracht om Enron als klant te behouden. Interne controles bij Arthur Andersen om dit soort belangenconflicten te voorkomen faalden (Healy en Palepu, 2003). Het Enron schandaal heeft ertoe geleid dat investeerders accountantsverklaringen niet meer betrouwbaar achten en dat wet- en regelgevers waarnamen dat accountants loyaler waren tegenover de klant dan de maatschappij (Healy en Palepu, 2003). Naar aanleiding van onder 4

5 andere het schandaal bij Enron (en later WorldCom) is de Sarbanes-Oxley act (SOX) in de Verenigde Staten ingevoerd. Deze SOX wet heeft als doel to protect investors by improving the accuracy and reliability of corporate disclosures made pursuant to the securities laws, and for other purposes (SOX, 2002). Corporate governance 1, de onafhankelijkheid van accountants, evaluatie van interne beheersing en verbeterde financiële verslaggeving staan in SOX centraal. In deze scriptie zal ik de onafhankelijkheid van de accountant eruit lichten, en met name de invloed van het verlenen van adviesdiensten op de onafhankelijkheid. Op het belang van de onafhankelijkheid van de accountant kom ik in paragraaf 3 terug. Volgens de rules of conduct van de American Institute of Certified Public Accountants (AICPA) is het noodzakelijk dat de accountant integer, objectief en onafhankelijk is om de kwaliteit van de accountantscontrole te waarborgen (Arens et al., 2008). Zoals bij het Enron schandaal het geval was, kan de onafhankelijkheid van de accountant bedreigd worden door het ontstaan van een belangenconflict. In dit geval omdat het accountantskantoor (te) veel adviesdiensten leverde naast de controle opdracht. De kwaliteit van de accountantscontrole door Arthur Andersen bij Enron werd hierdoor aangetast, met de eerder genoemde gebeurtenissen als gevolg. SOX noemt daarom expliciet de adviesdiensten die niet meer naast de controle opdracht geleverd mogen worden, vanwege de mogelijke aantasting van de onafhankelijkheid en daarmee de kwaliteit van de accountantscontrole. SOX werd in de Verenigde Staten al in 2002 ingevoerd, en zij zijn daarmee een voorloper wat betreft regelgeving over de scheiding van controle- en adviesdiensten. Onlangs is ook in de Europese Unie dit onderwerp weer ter sprake gekomen naar aanleiding van het Groenboek dat op 13 oktober 2010 verscheen onder leiding van Eurocommissaris Michel Barnier. Dit Groenboek is gepubliceerd naar aanleiding van de recente financiële crisis en de lessen die daaruit getrokken kunnen worden. In de nasleep van de financiële crisis zijn in Europa maatregelen genomen om het financiële stelsel te stabiliseren, maar volgens het Groenboek is er maar weinig aandacht besteed aan de rol van de accountant en zijn audit functie om hieraan bij te dragen. In het Groenboek wordt nagegaan in hoeverre de accountant zijn maatschappelijke rol nog vervult, in het bijzonder met betrekking tot de onafhankelijkheid van de accountant (Europese Commissie, 2010). 1 Deugdelijk ondernemingsbestuur: hoe kan een onderneming goed, efficiënt en verantwoord geleid worden. Heeft ook te maken met het afleggen van verantwoording over het gevoerde beleid tegenover belanghebbenden. 5

6 Het Groenboek bevat daarom onder andere een paragraaf over het aanbieden van adviesdiensten aan controle klanten. Geopperd wordt dat een verscherping van het verbod hierop in de Europese Unie nader moet worden onderzocht. Binnen de Europese Unie bestaat er namelijk alleen in Frankrijk een algeheel verbod op de levering van adviesdiensten, in andere landen niet. Het Groenboek benadrukt het belang hiervan omdat accountants geen enkel zakelijk belang mogen hebben bij de gecontroleerde onderneming (Europese Commissie, 2010). Naar aanleiding van het voorgaande omtrent de scheiding van controle- en adviesdiensten komt vanzelfsprekend het vraagstuk aan de orde of de zorgen over de onafhankelijkheid van de accountant, en dus de kwaliteit van de accountantscontrole, al dan niet terecht zijn. De onderzoeksvraag luidt dan ook als volgt: Wordt de kwaliteit van de accountantscontrole aangetast doordat accountants minder onafhankelijk zijn als gevolg van het verlenen van niet-audit diensten aan audit klanten? Door middel van een literatuuronderzoek zal ik een antwoord op deze vraag proberen te vinden. In de volgende paragraaf behandel ik eerst enkele begrippen om het onderwerp van dit literatuuronderzoek te verduidelijken. In de daaropvolgende paragraaf bespreek ik verschillende onderzoeken, waarna ik in paragraaf 5 de resultaten bespreek en tot een antwoord op de hoofdvraag kom. 6

7 3. Enkele begrippen nader toegelicht In deze paragraaf worden een drietal begrippen nader toegelicht. Deze staan namelijk aan de basis van het onderwerp in dit literatuuronderzoek. Allereerst zal ik ingaan op de rol van de accountant in het maatschappelijk verkeer. Vervolgens besteed ik aandacht aan het begrip onafhankelijkheid, en daarna aan het begrip adviesdiensten. Centraal in dit literatuuronderzoek staat namelijk de relatie tussen onafhankelijkheid en adviesdiensten (non-audit diensten), een verduidelijking van beide begrippen is dan ook noodzakelijk. 3.1 De accountant en de accountantscontrole Accountants vervullen een specifieke rol in de maatschappij: zij onderzoeken de betrouwbaarheid van de jaarrekeningen van bedrijven. We hebben het in dit literatuuronderzoek over de externe/openbare accountant: de registeraccountant (RA). De wettelijke controle van de jaarrekening is verplicht voor bedrijven van een bepaalde omvang en mag alleen door een RA worden uitgevoerd ( De maatschappij, aandeelhouders en andere gebruikers van financiële informatie (overheid, banken etc.), vertrouwen erop dat de controlerend accountant een goede accountantscontrole uitvoert. Zij nemen namelijk belangrijke beslissingen op basis van het jaarverslag en de daarin opgenomen financiële verantwoording die een bedrijf publiceert. Het is de taak van de accountant om deze belanghebbenden ervan te verzekeren dat de in de verantwoording opgenomen financiële gegevens een getrouw beeld geven van de werkelijkheid. De accountant vormt zich objectief en onafhankelijk een oordeel over de gepresenteerde cijfers, dit oordeel legt hij/zij vast in de accountantsverklaring (NIVRA, 2006). 3.2 Onafhankelijkheid Onafhankelijkheid is een belangrijk basisbeginsel voor accountants (Majoor, 2004), en een duidelijke definitie daarvan is dan ook noodzakelijk. De AICPA omschrijft onafhankelijkheid in SAS no. 1, sectie 220 als volgt: This standard requires that the auditor be independent; aside from being in public practice (as distinct from being in private practice), he must be without bias with respect 7

8 to the client since otherwise he would lack that impartiality necessary for the dependability of his findings, however excellent his technical proficiency may be. En in ET sectie van de Conceptual framework for AICPA independence standards wordt het begrip onafhankelijkheid tweeledig als volgt gedefinieerd: 1. Independence of mind The state of mind that permits the performance of an attest service without being affected by influences that compromise professional judgment, thereby allowing an individual to act with integrity and exercise objectivity and professional sceptisism. 2. Independence in appearance The avoidance of circumstances that would cause a reasonable and informed third party, having knowledge of all relevant information, including safeguards applied, to reasonably conclude that the integrity, objectivity, or professional sceptisism of a firm or a member of the attest engagement team had been compromised. Deze laatste twee omschrijvingen van het begrip onafhankelijkheid worden in het Nederlands onafhankelijkheid in wezen en onafhankelijkheid in schijn genoemd. Onafhankelijkheid in wezen zegt iets over de onafhankelijkheid van de accountant zelf, en of hij de accountantscontrole op een zodanige manier uitvoert dat deze voldoende betrouwbaar is. Onafhankelijkheid in schijn wil zeggen dat buitenstaanders, op basis van de (beperkte) informatie die zij tot hun beschikking hebben, menen dat de accountant voldoende onafhankelijk is om een kwalitatief goede accountantscontrole uit te voeren. Onafhankelijkheid in wezen en in schijn zijn beiden onmisbaar voor de accountant om zijn openbare functie voor de maatschappij als controleur te vervullen (de Accountant, 2004). Wanneer een accountant onafhankelijk in wezen is, maar buitenstaanders geloven dat de accountant de belangen van de klant behartigt gaat de waarde van de audit verloren (Arens et al., 2008). 3.3 Adviesdiensten In dit literatuuronderzoek wordt gekeken naar de invloed op de onafhankelijkheid van de externe accountant wanneer deze naast de controleopdracht ook adviesdiensten aan dezelfde klant levert. Het begrip adviesdiensten vraagt ook om enige uitleg. Een ander veel gebruikt begrip is niet-audit diensten, ofwel in het Engels non-audit services, afgekort NAS. 8

9 Niet-audit diensten onderscheiden zich van audit diensten. Wanneer de accountant audit diensten levert, treedt hij op als controleur namens het maatschappelijk verkeer: de attest functie. Niet-audit diensten zijn diensten die niet gerekend kunnen worden tot de attest functie: het gaat daarbij om corporate governance, belastingadviezen, adviezen op het gebied van de information risk management of forensische accountancy (NIVRA, 2006). Corporate governance gaat over deugdelijk ondernemingsbestuur (NBA, 2011). Dit is echter een zeer ruime omschrijving van het begrip adviesdiensten. Vooral wanneer men het verlenen van adviesdiensten aan controleklanten wil verbieden in verband met de onafhankelijkheid van de accountant zal een duidelijkere omschrijving noodzakelijk zijn. De Sarbanes-Oxley act van 2002 noemt in sectie 201 expliciet een aantal NAS die verboden zijn. In de SOX spreekt men van nevenactiviteiten. Dit zijn de volgende: boekhouden of andere diensten in het kader van de financiële verslaglegging door de klant het ontwerpen / implementeren van financiële software diensten op het vlak van waardebepaling uitvoeren van uitbestede interne audit diensten broker/dealer functies of investeringsadviezen juridische dienstverlening, expertise diensten ook al is deze niet gerelateerd aan de audit en elke andere vorm van dienstverlening waarvan de PCAOB stelt dat deze verboden is. Ook aan het heffen van belasting gerelateerde adviesdiensten vallen onder NAS, maar mogen van SOX tot op bepaalde hoogte wel geleverd worden aan audit klanten. 9

10 4. Literatuuronderzoek In dit literatuuronderzoek worden een aantal artikelen besproken waarin de resultaten van onderzoek naar de invloed van niet-audit diensten op de onafhankelijkheid van de accountant worden weergegeven. Dit vraagstuk wordt in elk artikel anders benaderd en de resultaten zijn dan ook uiteenlopend. Over dit onderwerp zijn een groot aantal artikelen te vinden, maar in dit literatuuronderzoek heb ik mij gericht op de wat recentere artikelen namelijk die vanaf Het is namelijk in November 2000 dat de Securities and Exchange Commission (SEC) in de Verenigde Staten de regels omtrent de onafhankelijkheid van de accountant heeft aangepast. Veel van de gevonden literatuur is afkomstig uit Amerikaanse wetenschappelijke tijdschriften en veel onderzoek over dit onderwerp is ook in de VS uitgevoerd. De Verenigde Staten zijn wellicht ook als een voorloper wat betreft regelgeving voor de onafhankelijkheid van de accountant te zien, aangezien ze in 2002 de Sarbanes-Oxley wet doorvoerden. Dit was een van de eerste wettelijke bepalingen die het aanbieden van bepaalde niet-audit diensten expliciet verbood. Alle artikelen die hierna besproken worden doen op basis van verzamelde data een statistisch onderzoek, veelal regressie analyse. Hierbij wordt er onderzocht of er een relatie tussen twee variabelen bestaat, en in dat geval hoe sterk deze relatie is. De relatie die in dit literatuuronderzoek centraal staat is die tussen de kwaliteit van de accountantscontrole en de hoeveelheid niet-audit diensten die door een accountant aan een controle klant geleverd worden. Aan de hand daarvan kan dan geconcludeerd worden of het leveren van niet-audit diensten van invloed is op de kwaliteit van de accountantscontrole, en daarmee op de onafhankelijkheid van de accountant in wezen. De variabelen die de onderzoekers gebruiken om de kwaliteit van de accountantscontrole te meten verschillen per artikel, ze gebruiken bijvoorbeeld earnings management, goingconcern disclosures, clean audit opinions en earnings conservatism. Over de maatstaven die gebruikt worden om de hoogte van de geleverde niet-audit diensten te meten zijn de onderzoekers meer eensgezind. Daarvoor gebruiken ze veelal de fee ratio 2. Wanneer men de onafhankelijkheid in schijn onderzoekt, wordt niet de kwaliteit van de accountantscontrole gemeten maar de reactie van investeerders op informatie over de 2 Het bedrag dat is betaald voor niet-audit diensten gedeeld door het bedrag dat is betaald voor zowel audit- als niet-audit diensten. 10

11 hoogte van audit- en niet-audit fees. Hiervoor gebruiken ze bijvoorbeeld de earnings response coefficient (ERC) en de shareholder ratification percentages. Hierna zullen eerst zes artikelen besproken worden die concluderen dat de onafhankelijkheid van de accountant wordt aangetast wanneer deze niet-audit diensten aan een audit klant levert. Vervolgens worden vijf artikelen besproken die juist concluderen dat dit niet het geval is. 4.1 De onafhankelijkheid van de accountant wordt wel aangetast door het verlenen van niet-audit diensten Frankel et al. (2002) De aanleiding voor het artikel van Frankel, Johnson en Nelson (2002, p. 72) is de hiervoor genoemde regelgeving van de SEC omtrent de onafhankelijkheid van de accountant. Deze regelgeving had onder andere tot gevolg dat vanaf 5 Februari 2001 alle beursgenoteerde bedrijven in de Verenigde Staten openbaar moesten maken hoeveel geld zij betaalden aan hun accountants voor het controleren van de jaarrekening en andere adviesdiensten. Deze regelgeving had als doel dat onder andere investeerders een oordeel zouden kunnen vormen over de mogelijke schending van de onafhankelijkheid van de accountant aan de hand van de hoogte van het honorarium voor niet-audit diensten. Frankel et al. (2002, p. 76) doen onderzoek aan de hand van de proxy statements 3 van in totaal 3,074 bedrijven in de Verenigde Staten. Zij onderzoeken zowel de onafhankelijkheid van de accountant in wezen als in schijn. De onafhankelijkheid in wezen onderzoeken zij door de relatie tussen de hoogte van NAS fees en earnings management 4 te onderzoeken. Earnings management zegt iets over de kwaliteit van de 3 Amerikaanse bedrijven zijn verplicht een verklaring bij de SEC in te dienen vóór het plaatsvinden van de jaarvergadering waarin de stemmen van aandeelhouders worden geworven. Deze verklaring is bruikbaar om een inschatting te maken over hoe het management betaald wordt en over potentiële belangenconflicten met de accountants. 4 Een strategie die door het management van een bedrijf wordt gebruikt om opzettelijk de winst te manipuleren zodat deze aan een vooraf gestelde verwachting voldoet. Het doel hiervan is ervoor te zorgen dat de inkomsten over de jaren heen stabiel lijken. 11

12 accountantscontrole omdat het laat zien in hoeverre de accountant heeft toegegeven aan druk van de klant over de gekozen accounting methoden (Frankel et al., 2002, p. 72). Wanneer de accountant earnings management toelaat, laat hij/zij zijn onafhankelijkheid in het gedrang komen, en dit vermindert de kwaliteit van de accountantscontrole. De accountant zal dit eerder doen wanneer er een sterke financiële verbintenis tussen de accountant en zijn klant bestaat, als gevolg van de hoge opbrengsten die de klant genereert met het afnemen van niet-audit diensten. Het accountantskantoor verdient veel geld aan de klant en wil deze daarom niet verliezen. Het gevolg hiervan zou kunnen zijn dat de accountant minder kritisch de jaarrekening van de klant controleert. Daarnaast onderzoeken Frankel et al. (2002, p. 76) ook de onafhankelijkheid van de accountant in schijn. Deze wordt omschreven als de reactie van investeerders, bijvoorbeeld gemeten aan de hand van de aandelenprijs, wanneer bekend wordt welke bedragen de klant aan zijn accountant betaalt voor het leveren van audit en niet-audit diensten. Zij gaan er daarbij van uit dat wanneer de aandelenprijs op de dag van de bekendmaking van de betaalde bedragen zakt, dit geïnterpreteerd mag worden als een verlies van de onafhankelijkheid van de accountant in schijn. Het tegenovergestelde is het geval wanneer de aandelenprijs stijgt. Een verklaring voor dit laatste effect zou kunnen zijn dat wanneer een kantoor meer niet-audit diensten aan een audit klant aanbiedt, het voor dit accountantskantoor belangrijker wordt een goede reputatie te behouden en daardoor een kwalitatief goede accountantscontrole zal uitvoeren om deze reputatie niet op het spel te zetten. De onafhankelijkheid in schijn wordt dan dus verbeterd. Het onderzoek toont aan dat bedrijven die veel niet-audit diensten van hun accountant afnemen, eerder geneigd zijn de verwachtingen van analisten net te halen. Ook wordt er een positieve relatie gevonden tussen de hoogte van NAS en de grootte van discretionary accruals 5, zowel absolute als inkomensverhogende en verlagende discretionary accruals. Volgens Frankel et al. (2002, p. 100) mag hieruit geconcludeerd worden dat er bij deze bedrijven sprake is van earnings management die door de controlerend accountant niet wordt gecorrigeerd als gevolg van het niet voldoende aanwezig zijn van onafhankelijkheid in wezen. 5 Een vorm van earnings management waarbij opbrengsten en kosten die niet het gevolg zijn van de normale operationele bedrijfsactiviteiten worden beïnvloed door het management. 12

13 Voor een aantasting van de onafhankelijkheid in schijn vinden Frankel et al. (2002, p. 100) geen overtuigend bewijs. Zij concluderen dat de hoogte van de audit en de NAS fees perverse prikkels bij de controlerend accountant teweegbrengen en het vooral de nietaudit diensten zijn die de onafhankelijkheid van de accountant in wezen aantasten. Voor de onderzoekers dus een bewijs dat het verlenen van (te veel) niet-audit diensten aan een audit klant een onaanvaardbare situatie veroorzaakt Krishnan et al. (2011) Ook het artikel van Krishnan et al. (2011, p. 103) richt zich op de relatie tussen earnings management en de hoogte van NAS fees. Zij onderzoeken de daling van het aanbod van niet-audit diensten in de periode vóór de invoering van de Sarbanes-Oxley wet ( ) en hierna ( ). De tussenliggende jaren laten zij buiten beschouwing omdat deze gezien kunnen worden als een overgangsperiode waarvan de data dus niet betrouwbaar genoeg is (Krishnan et al., 2011, p. 105). In het artikel worden twee mogelijke oorzaken genoemd waarom niet-audit diensten schadelijk zouden kunnen zijn voor de onafhankelijkheid van de accountant en dit onderzoeken ze. Ten eerste vanwege de financiële verbintenis die ontstaat tussen de klant en de accountant als gevolg van het aanbieden van niet-audit diensten (DeFond et al., 2002, p. 1252). Ze hebben het hier over dezelfde financiële verbintenis die Frankel et al. (2002) bedoelen (zie het hiervoor besproken artikel). Ten tweede kunnen niet-audit diensten schadelijk zijn voor de onafhankelijkheid door de specifieke aard van de aangeboden diensten (Krishnan et al., 2011, p. 104). Krishnan et al. (2011, p. 105) stellen in hun artikel dat bedrijven die in de periode na de invoering van SOX hun aankoop van niet-audit diensten het sterkst hebben laten dalen, aangemerkt kunnen worden als bedrijven waar pre-sox een grotere kans bestond op situaties waar de onafhankelijkheid van de accountant werd aangetast, en waar wellicht ook meer earnings management plaatsvond. De daling van niet-audit diensten wordt gemeten aan de hand van de betaalde NAS fees. Discretionary accruals worden gebruikt als meetinstrument voor earnings management. Er wordt echter een onderscheid gemaakt tussen absolute discretionary accruals en inkomensverhogende en inkomensverlagende discretionary accruals. Volgens Carmanis en Lennox (2008) zullen accountants eerder voor inkomensverlagende earnings management hun onafhankelijkheid in het gedrang laten komen dan voor inkomensverhogende earnings management omdat bij deze laatste 13

14 de kosten voor de accountants in verband met mogelijke rechtszaken en verlies van reputatie hoger zijn. Zij zullen zich dan minder snel niet onafhankelijk opstellen. De effecten van de verschillende richtingen van discretionary accruals zijn dan ook apart onderzocht door Krishnan et al. (2011, p. 105). Krishnan et al. (2011, p. 111) hebben data verzameld over NAS en AS fees van in totaal 1,768 bedrijven, waarvan ze 7,072 observaties hebben gebruikt van voor en na de invoering van SOX. Bij 72% van de bedrijven in de steekproef werden er post-sox minder NAS afgenomen dan pre-sox. Er wordt een negatief verband gevonden tussen SOX en absolute discrectionary accruals, hetgeen aantoont dat er een algemene vermindering heeft plaatsgevonden van earnings management van de pre- tot post-sox periode (Krishnan et al., 2011, p. 115). Daarnaast wordt er niet aangetoond dat inkomensverhogende discretionary accruals zijn gedaald na de invoering van SOX. Daarentegen wordt er wel aangetoond dat er pre-sox meer inkomensverlagende discretionary accruals aanwezig waren bij bedrijven die post-sox hun afname van NAS het meest hebben verminderd. Uit het onderzoek blijkt inderdaad dat bedrijven die hun niet-audit diensten post-sox het meest hebben verlaagd, de bedrijven zijn waar pre-sox meer earnings management in de vorm van inkomensverlagende/negatieve discretionary accruals aanwezig waren. Dit duidt er volgens de onderzoekers op dat accountants inkomensverlagende earnings management door het management van het bedrijf dat ze controleren hebben toegelaten, door het aanwezig zijn van financiële prikkels die veroorzaakt zijn door het aanbieden van niet-audit diensten. De onafhankelijkheid van de accountant wordt volgens Krishnan et al. (2011, p. 120) dus wel degelijk aangetast wanneer er geen scheiding bestaat tussen controle- en adviesdiensten Sharma en Sidhu (2001) In het artikel van Sharma en Sidhu (2001, p. 598) wordt de relatie onderzocht tussen de hoogte van de NAS fees en het oordeel van de accountant over de jaarrekening van de klant, in het bijzonder over de continuïteit van het bedrijf ofwel het going-concern oordeel. Sharma en Sidhu (2001, p. 598) stellen dat wanneer accountants niet een going- 14

15 concern disclosure 6 in hun accountantsverklaring opnemen, waarna blijkt dat het bedrijf toch een onvrijwillig faillissement heeft moeten aanvragen, dit duidt op het niet voldoende onafhankelijk zijn van de controlerend accountant. Volgens Barnes en Huan (1993) speelt het niet-competent zijn van de accountant geen rol bij het beoordelen van de continuïteit van het bedrijf. Deze competentie mag aanwezig worden geacht waardoor de enige mogelijke verklaring die overblijft de onafhankelijkheid van de accountant is. Uiteraard zijn er nog andere factoren die van invloed zijn op het al dan niet opnemen van een going-concern disclosure in de accountantsverklaring, hiermee wordt in dit onderzoek rekening gehouden. Deze factoren zijn: de ernst van de financiële problemen, de duur van de accountantscontrole, het aanwezig zijn van mitigerende factoren zoals wederopbouwen herfinancieringsplannen, de reputatie van het accountantskantoor en de omvang van de klant. Het onderzoek is gebaseerd op data van 49 Australische bedrijven die failliet zijn gegaan tussen 1989 en Australië biedt volgens de onderzoekers een representatieve onderzoeksbasis omdat de markt voor accountantscontroles hier zeer competitief en verzadigd is. Accountants krijgen daardoor te maken met sterke financiële prikkels om zich minder onafhankelijk op te stellen.. Uit het onderzoek blijkt dat van de bedrijven die geen going-concern disclosure in hun accountantsverklaring hadden maar later wel failliet gingen, de absolute NAS fees hoger waren dan van bedrijven die wel een going-concern disclosure hadden. Deze relatie is echter niet significant. De relatie tussen het going-concern oordeel en de ratio van NAS fees tot de totale fees is wel significant te noemen. Hieruit concluderen Sharma en Sidhu (2001, p. 623) dat de kwaliteit van de accountantscontrole vermindert door het niet opnemen van een going-concern disclosure wanneer dit wel noodzakelijk is. Accountants stellen zich minder onafhankelijk op vanwege de financiële afhankelijkheid van de klant door de significante inkomsten uit niet-audit diensten. 6 Een extra paragraaf aan het einde van de accountantsverklaring die wordt toegevoegd wanneer er aanzienlijke twijfel bestaat over de continuïteit van het bedrijf. Het bedrijf is dan geen going concern, dat wil zeggen dat het over minder dan één fiscaal jaar niet meer zal bestaan. 15

16 4.1.4 Firth (2002) Firth (2002, p. 669) onderzoekt of er een positief verband bestaat tussen NAS fees en clean audit opinions ofwel unqualified audit reports. Een accountantsverklaring is unqualified als er geen reden is voor de accountant om te twijfelen aan de getrouwheid van de gepresenteerde gegevens en wanneer aanpassingen in de jaarrekening niet nodig zijn. Het geven van een unqualified opinion door een accountant wanneer dit eigenlijk niet op zijn plaats is vermindert de kwaliteit van de accountantscontrole. Volgens Firth (2002, p. 664) zou dit het gevolg kunnen zijn van de financiële relatie die tussen de accountant en de klant ontstaat wanneer er een aanzienlijk bedrag aan inkomsten gemoeid is met het verlenen van niet-audit diensten. Daarnaast wijst Firth (2002, p. 665) er ook op dat wanneer een accountant adviesdiensten aan een klant verleent, de situatie zich zou kunnen voordoen dat de accountant zaken moet beoordelen die gebaseerd zijn op adviezen van zijn eigen accountantskantoor. In een dergelijke situatie van een slager die zijn eigen vlees keurt (Plasterk, 2011) zal de accountant minder kritisch te werk gaan dan anders het geval zou zijn. Om te onderzoeken of accountants inderdaad minder onafhankelijk zijn wanneer er veel niet-audit diensten aan de controle klant worden geleverd, wordt er onderzocht of er meer clean audit opinions worden gegeven wanneer de NAS fees hoger zijn. Dit wordt gedaan op basis van een steekproef van 1,112 observaties bij niet-financiële bedrijven die genoteerd staan op de International Stock Exchange. Op basis van de deze data wordt er inderdaad een significant verband gevonden tussen de hoogte van de NAS fees en clean audit opinions. Wanneer er dus meer niet-audit diensten door een accountant worden geleverd, is de kans groter dat de accountantsverklaring een clean audit opinion bevat. Firth noemt twee mogelijke oorzaken voor deze gevonden relatie. Ten eerste kan de oorzaak een verminderde onafhankelijkheid van de accountant zijn vanwege de sterke financiële afhankelijkheid die de hoge NAS fees met zich meebrengen. Vooral wanneer de inkomsten van een bepaalde klant voor zowel audit- als niet-audit diensten een substantieel deel uitmaken van de totale omzet van het accountantskantoor is de kans groot dat dit van invloed is op de onafhankelijkheid van de accountant. Firth (2002, p. 669) geeft echter ook een andere mogelijke verklaring, en geeft toe geen duidelijk onderscheid te kunnen maken tussen de twee oorzaken. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat wanneer een accountant meer adviesdiensten voor de klant uitvoert dit hem meer betere informatie over de financiële situatie van de klant verschaft. Het is deze betere informatieverschaffing die leidt tot het geven van een clean 16

17 audit opinion. Het onderzoek van Firth (2001, p. 687) is niet toereikend om te mogen concluderen dat de onafhankelijkheid van de accountant in het gedrang komt vanwege het verlenen van niet-audit diensten Raghunandan (2003) In het onderzoek van Raghunandan (2002) wordt de onafhankelijkheid van de accountant in schijn onderzocht. Om de onafhankelijkheid in schijn te meten wordt onderzocht hoe aandeelhouders stemmen over het goedkeuren van de externe accountant. Er wordt namelijk vaak (niet altijd) aan aandeelhouders gevraagd om te stemmen over de goedkeuring van de externe accountant die door het management is voorgedragen. Dit is echter niet verplicht door wetgeving, maar is wel waardevol aangezien het management en de aandeelhouders verschillende belangen hebben (Raghunandan, 2003, p. 156). De aandeelhouders hebben er belang bij dat de externe accountant competent en betrouwbaar is, aangezien deze een oordeel moet vormen over de getrouwheid van de financiële informatie op basis waarvan de aandeelhouders hun beslissingen nemen. De aandeelhouders zullen dus alleen de voorgestelde externe accountant goedkeuren wanneer zij hem of haar vertrouwen, en geloven dat deze onafhankelijk is. Of de accountant ook daadwerkelijk onafhankelijk is (in wezen), is voor de aandeelhouders moeilijk te beoordelen. Zij kunnen alleen de onafhankelijkheid in schijn beoordelen. De SEC heeft dit bevorderd door in november 2000 het voor bedrijven verplicht te stellen bekend te maken welke bedragen zij uitgeven aan hun accountants voor audit- en niet-audit diensten. De aandeelhouders zijn hiervan dan op de hoogte voordat zij over de goedkeuring van de externe accountant moeten stemmen. Omdat het verlenen van nietaudit diensten aan een audit klant een reden zou kunnen zijn voor verminderde onafhankelijkheid van de accountant, zou het voor aandeelhouders nuttig kunnen zijn te weten hoeveel niet-audit diensten daadwerkelijk zijn aangeboden. Raghunandan (2003, p. 157) onderzoekt daarom in dit artikel de samenhang tussen het bekend maken van de bedragen van NAS fees en het percentage aandeelhouders dat vervolgens voor of tegen de goedkeuring van de externe accountant stemt. Wanneer er relatief veel niet-audit diensten naast de accountantscontrole worden aangeboden, maar de aandeelhouders keuren de externe accountant toch goed, zou dit erop kunnen duiden dat het verlenen van niet-audit diensten niet de onafhankelijkheid van de accountant in schijn aantast. 17

18 Zoals in veel andere onderzoeken wordt voor de variabele van de NAS fees een ratio gebruikt, namelijk de ratio van NAS fees tot audit fees. Er wordt in dit onderzoek inderdaad een significante positieve relatie gevonden tussen deze ratio en de stemming van de aandeelhouders over de goedkeuring van de externe accountant. Aandeelhouders keuren de externe accountant dus eerder af wanneer de ratio van NAS fees relatief hoog is. Daarnaast onderzoekt Raghunandan (2003, p. 157) ook of er verschil bestaat tussen het stemgedrag voor en na het invoeren van de regelgeving van de SEC omtrent het bekendmaken van de NAS fees, en of deze nieuwe regelgeving dus nuttig is. De resultaten laten zien dat het voor aandeelhouders inderdaad waardevol is te weten welke bedragen voor niet-audit diensten worden betaald in verhouding met de audit fees. Dit is dus ook van invloed op de onafhankelijkheid van de accountant in schijn. Aan de hand van dit onderzoek mag geconcludeerd worden dat het verlenen van nietaudit diensten aan een audit klant door aandeelhouders gezien wordt als een risico voor de onafhankelijkheid van de accountant. De onafhankelijkheid in schijn wordt hierdoor dus aangetast. Het onderzoek toont echter ook aan dat aandeelhouders de externe accountant gemiddeld in 97% van de gevallen goedkeuren, zelfs bij bedrijven waar de NAS fees ratio erg hoog is. Dit zou kunnen betekenen dat een groot deel van de aandeelhouders zich geen zorgen maken over de onafhankelijkheid van de accountant. Een andere verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de aandeelhouders er nog aan moeten wennen deze informatie over NAS fees tot hun beschikking te hebben. De reactie op deze informatie kan in de loop van de tijd nog veranderen Krishnan et al. (2005) Ook in dit artikel van Krishnan et al. (2005, p. 112) wordt de onafhankelijkheid van de accountant in schijn onderzocht. Zij onderzoeken hiervoor de relatie tussen de hoogte van NAS fees en de earnings response coëfficiënt 7 (ERC). De ERC wordt gebruikt als maatstaf voor de mate waarin investeerders onafhankelijkheid aanwezig achten, het is dus een maatstaf voor de onafhankelijkheid in schijn. Wanneer investeerders menen dat de 7 De reactie van de aandelenprijs op onverwachte veranderingen in de winst van een bedrijf. De ERC zegt iets over het beeld dat investeerders hebben over earnings quality. 18

19 onafhankelijkheid van de accountant aangetast zou kunnen worden door het verlenen van niet-audit diensten, en als gevolg daarvan minder vertrouwen hebben in de accountant en het oordeel dat ze over de financiële informatie geven, zou men verwachten dat hogere NAS fees samenhangen met een lagere ERC. Het zou ook kunnen dat er een positieve relatie bestaat tussen NAS fees en ERC, dat zou er op duiden dat door het verlenen van niet-audit diensten de kwaliteit van de accountantscontrole juist verbeterd, bijvoorbeeld door knowledge spillovers 8. Wanneer de ERC niet significant verschilt tussen bedrijven met hoge of lage NAS fees, zou dit kunnen betekenen dat de accountant en de klant beiden voldoende maatregelen hebben genomen om ervoor te zorgen dat de onafhankelijkheid niet geschonden wordt. Krishnan et al. (2005, p. 117) gebruiken de fee ratio (NAS fees/total fees) als maatstaf voor de hoeveelheid aangeboden niet-audit diensten. Daarnaast gebruiken ze ook als maatstaf de unexpected fees, deze meet het verschil tussen de hoogte van de verwachte fees en de werkelijke fees. Deze laatste informeert investeerders over het belang van de klant voor het accountantskantoor in vergelijking met andere klanten. De relatie tussen de hoogte van de NAS fees en de ERC wordt onderzocht in de eerste drie kwartalen nadat de SEC de regelgeving heeft ingevoerd over het openbaar maken van de NAS fees. Dit is de periode van februari tot en met december Vanaf februari 2001 werd de regelgeving van de SEC namelijk van kracht. De grootte van de steekproef verschilt per kwartaal. Namelijk in het eerste kwartaal na de invoering van de regelgeving onderzoeken Krishnan et al. (2005, p. 120) 2,816 bedrijven, voor het tweede kwartaal 2,473 bedrijven en voor het derde kwartaal 1,828 bedrijven. Alhoewel er altijd wel gespeculeerd werd over de hoogte van NAS fees, bleek dat investeerders en regelgevers toch wel verrast waren over de daadwerkelijke hoogte van de NAS fees. Men benadrukte de negatieve associatie tussen niet-audit diensten en de onafhankelijkheid van de accountant. Uit het onderzoek blijkt dat er inderdaad een negatieve relatie bestaat tussen de ERC en de fee ratio. Ook wordt er voor het tweede en derde kwartaal een negatieve relatie gevonden tussen de variabele unexpected fees en de ERC. Deze relatie wordt in het eerste kwartaal nog niet gevonden. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat naarmate de tijd 8 Informatie die ter beschikking komt wanneer de accountant adviesdiensten aan de klant verleent, die bijdragen aan de kwaliteit van de accountantscontrole en de kosten daarvoor verlagen. 19

20 na de eerste bekendmakingen verstrijkt, er steeds meer informatie beschikbaar komt waardoor investeerders de NAS fees beter kunnen interpreteren en kunnen vergelijken met die van andere bedrijven. Ook wordt er in de navolgende kwartalen meer aandacht aan het onderwerp besteed in de media in de vorm van analyses die mogelijk van invloed zijn op de beslissingen van investeerders. Investeerders maken zich blijkbaar zorgen over de onafhankelijkheid van de accountant wanneer deze een grote hoeveelheid niet-audit diensten aan een klant levert. De onafhankelijkheid in schijn wordt dus wel degelijk aangetast door het verlenen van niet-audit diensten in combinatie met de accountantscontrole aan eenzelfde klant. 4.2 De onafhankelijkheid van de accountant wordt niet aangetast door het verlenen van niet-audit diensten Ashbaugh et al. (2003) Het artikel van Ashbaugh et al. (2003, p. 611) is een directe reactie op het eerder besproken artikel van Frankel et al. (2002). De resultaten uit dat onderzoek worden in dit artikel aangevochten en de conclusie wordt weerlegd. Om een zo goed mogelijke vergelijking te maken met het onderzoek van Frankel et al. (2002), voeren Ashbaugh et al. (2003, p. 612) dezelfde statistische toetsen uit. Door dezelfde variabelen te gebruiken en daarmee dezelfde toetsen uit te voeren, willen ze bekijken of het onderzoek van Frankel et al. (2002) gevoelig zou kunnen zijn voor bepaalde ontwerpkeuzes. Het centrale vraagstuk is in hoeverre accountants earnings management door het management van de klant toelaten, waardoor de jaarrekening geen getrouw beeld geeft van de financiële positie van het bedrijf. De vraag is of, en in welke mate accountants earnings management door de vingers zien doordat de financiële verbinding als gevolg van het aanbieden van niet-audit diensten te sterk is. De fee ratio wordt hier gebruikt om de financiële verbinding tussen de accountant en de klant te meten. Echter dit laat buiten beschouwing hoe belangrijk de klant financieel gezien voor het accountantskantoor in z n geheel is. Daarom gebruiken ze in dit 20

21 onderzoek, naast de fee ratio, ook het bedrag van de totale fees van de klant (audit- en niet-audit) als variabele. Er wordt een positieve relatie gevonden tussen de fee ratio en absolute discretionary accruals. Echter ze laten zien dat deze positieve relatie vooral voortkomt uit inkomensverlagende discretionary accruals. Inkomensverlagende discretionary accruals duiden op een conservatief gebruik van Generally Accepted Accounting Principles 9 (GAAP). Volgens Becker et al. (1998) leidt een conservatief gebruik van GAAP niet tot verontrusting over de onafhankelijkheid van de accountant, in tegenstelling tot opportunistisch gebruik van GAAP. Deze positieve relatie vormt dus geen bewijs voor het argument dat hogere NAS fees leiden tot meer earnings management in de vorm van discretionary accruals. Een schending van de onafhankelijkheid in wezen van de accountant is dan ook niet aangetoond. Een ander verschil met het onderzoek van Frankel et al. (2002) is dat er geen verband wordt gevonden tussen de hoogte van de totale fees of de fee ratio en het halen van de voorspellingen van analisten (earnings benchmarks), hetgeen zou kunnen duiden op earnings management. Aangezien dit verband niet wordt aangetoond, duidt ook dit erop dat de onafhankelijkheid van de accountant hoogstwaarschijnlijk niet is geschonden. De laatste test onderzoekt de onafhankelijkheid van de accountant in schijn. Daarbij wordt gekeken hoe de aandelenprijzen reageren op de dag van het openbaar maken van de bedragen voor audit en NAS fees. Alhoewel Frankel et al. (2002) ook geen bewijs vinden dat de onafhankelijkheid in schijn wordt aangetast door het verlenen van niet-audit diensten, leggen Ashbaugh et al. (2003, p. 614) uit waarom dit überhaupt geen goede maatstaf zou zijn. De SEC verplicht het openbaar maken van de fees in jaarlijkse rapporten. Echter in deze rapporten staat nog veel meer belangrijke informatie die van invloed zou kunnen zijn op de aandelenprijs. Het is dus zeer moeilijk om de precieze effecten van de fees op de aandelenprijzen te onderscheiden van andere informatie in de rapporten. Het onderzoek van Asbaugh et al. (2003) weerleggen de resultaten uit het onderzoek van Frankel et al. (2002). De conclusie dat het aanbieden van niet-audit diensten de onafhankelijkheid van de accountant in wezen zou schenden wordt hier niet bevestigd. 9 Accounting regels die gebruikt worden om een jaarverslag op te stellen, te presenteren en openbaar te maken voor beursgenoteerde bedrijven, privé bedrijven, non profit organisaties en overheden. 21

22 4.2.2 Ruddock et al. (2006) De aanleiding voor het onderzoek van Ruddock et al. (2006, p. 705) is de recente kritiek op het accountantsberoep wat betreft het verlenen van niet-audit diensten aan audit klanten. Centraal in de kritiek staat het argument dat NAS fees vaak hogere marges hebben dan audit fees, waardoor er dus een sterke financiële verbintenis tussen accountant en klant zou kunnen ontstaan. Deze relatie/afhankelijkheid zou schadelijk voor de onafhankelijkheid van de accountant kunnen zijn en dus voor de kwaliteit van de accountantscontrole. Veel onderzoek naar de relatie tussen niet-audit diensten en onafhankelijkheid vond plaats in een periode waarin het accountantsberoep nauwkeurig onder de loep werd genomen. Dit kan invloed hebben gehad op de onderzochte verbanden doordat accountants strategisch gedrag vertoonden. Ruddock et al. (2006, p. 705) hebben daarom in hun onderzoek geprobeerd data te gebruiken waarbij de kans dat strategisch gedrag de resultaten van het onderzoek beïnvloedt wordt geminimaliseerd. Het onderzoek is gebaseerd op een steekproef van 3,746 observaties van Australische bedrijven. Om de kwaliteit van de accountantscontrole, en daarmee de onafhankelijkheid in wezen van de accountant te onderzoeken gebruiken ze een maatstaf voor earnings conservatism 10. Earnings conservatism wordt als een belangrijke determinant beschouwd die van invloed is op de kwaliteit van de financiële informatie, en waarop de accountant een zekere invloed heeft. Een accountant zou minder conservatieve accounting praktijken kunnen toelaten, om te voorkomen een klant die veel NAS fees genereert te verliezen. Echter, de onafhankelijkheid van de accountant komt daarmee in het gedrang en dus de kwaliteit van de accountantscontrole. Om de financiële relatie tussen accountant en klant te meten gebruiken Ruddock et al. (2006, p. 707) net als in het artikel van Krishnan et al. (2005) de ratio van unexpected fees 10 Het toepassen van een hogere standaard om gunstige informatie te verifiëren. De kwaliteit van de earnings cijfers hangen ermee samen of deze cijfers tijdig en nauwkeurig genoeg rekening houden met slecht nieuws. Verliezen moeten tijdig herkend en in de cijfers verwerkt worden voor een getrouwe beeld naar buitenstaanders toe. Wanneer er niet genoeg earnings conservatism wordt toegepast verlaagt dit de kwaliteit van de gepresenteerde cijfers. 22

23 to total fees. Er wordt dus gekeken of de NAS fees in vergelijking met de totale fees onverwacht hoog of laag zijn. Uit het onderzoek blijkt dat er geen verband bestaat tussen de hoogte van NAS fees en minder conservatieve accounting praktijken. Er wordt dus geen bewijs gevonden voor de beschuldigingen dat het verlenen van niet-audit diensten de kwaliteit van de accountantscontrole en dus de onafhankelijkheid van de accountant schaadt. Ruddock et al. (2006, p. 741) stellen dat andere factoren blijkbaar een belangrijkere rol spelen die ervoor zorgen dat accountants hun onafhankelijkheid niet schenden. Bijvoorbeeld het risico op rechtszaken, reputatieschade en het aanwezig zijn van andere corporate governance mechanismen die accountants ervan weerhouden hun onafhankelijkheid in het gedrang te laten komen om meer geld te verdienen aan niet-audit diensten DeFond et al. (2002) Net als in het artikel van Sharma en Sidhu (2001) onderzoeken DeFond et al. (2002, p. 1249) of er een verband bestaat tussen het verlenen van niet-audit diensten aan een audit klant en de onafhankelijkheid van de accountant door als maatstaf voor de kwaliteit van de accountantscontrole de going concern opinion van een accountant te nemen. Naast het onderzoeken van de hoogte van de NAS fees, wordt in dit onderzoeken ook gekeken naar de hoogte van de audit fees. Accountants willen klanten die veel niet-audit diensten afnemen graag behouden vanwege het belang van de klant voor de inkomsten van het accountantskantoor en de financiële verbintenis die daar het gevolg van is. Deze financiële relatie ontstaat echter niet alleen door NAS fees, maar ook door audit fees. Deze beide componenten van de inkomsten voor accountantskantoren moeten dan ook onderzocht worden. Volgens DeFond et al. (2002, p. 1248) is het beter om de going-concern opinion te onderzoeken in plaats van earnings management, omdat de accountant alleen maar indirect invloed heeft op de door het management gepresenteerde cijfers en dus earnings management. De accountant heeft wel directe invloed op het oordeel dat hij/zij over deze financiële gegevens geeft. Wanneer een accountant minder onafhankelijk is, zal hij eerder geneigd zijn geen goingconcern disclosure aan de accountantsverklaring toe te voegen, wanneer dit eigenlijk wel 23

24 noodzakelijk is. Aan de hand van data van 1,158 bedrijven die financiële problemen hadden is onderzocht of dit inderdaad het geval is geweest. In financiële problemen zitten wordt omschreven als het rapporteren van een negatief inkomen of negatieve operationele kasstromen. Er wordt echter geen verband gevonden tussen NAS fees en de neiging van de accountant om al dan niet een going-concern disclosure aan de accountantsverklaring toe te voegen. Ook met audit fees wordt geen verband gevonden. Dit duidt erop dat de onafhankelijkheid van accountants niet wordt aangetast wanneer ze veel niet-audit diensten aan de klant leveren naast de accountantscontrole Ghosh et al. (2009) Wanneer onafhankelijkheid in schijn wordt onderzocht, wordt vaak gekeken naar de eerder genoemde fee ratio. Echter volgens Ghosh et al. (2009, p. 370) is het ook belangrijk om te kijken naar het relatieve belang van de klant voor het accountantskantoor. Het belang van een klant wordt gemeten door de ontvangen bedragen van één klant voor zowel audit- als niet-audit fees te delen door de totale omzet van het accountantskantoor. Dit percentage zegt dan iets over hoe belangrijk de klant in financieel opzicht is voor het accountantskantoor. Hoe belangijker de klant voor het accountantskantoor is, hoe meer zij zullen proberen deze klant te behouden en wellicht hun onafhankelijkheid hiervoor in het gedrang zullen laten komen. In dit artikel word zowel de fee ratio als het relatieve belang van de klant in het onderzoek meegenomen als factoren die van invloed zijn op de onafhankelijkheid van de accountant. Om de onafhankelijkheid in schijn te meten wordt hier, net als in het artikel van Krishnan et al. (2005), de earnings response coëfficiënt (ERC) gebruikt. De ERC is een maatstaf voor de onafhankelijkheid in schijn omdat het iets zegt over de beoordeling van investeerders over de kwaliteit van de accountantscontrole.wanneer investeerders denken dat de onafhankelijkheid van de accountant niet optimaal is door het verlenen van (te) veel niet-audit diensten, zal de ERC laag zijn. 24