Handreiking gestandaardiseerde stresstest light

Transcriptie

1 Inleiding Handreiking gestandaardiseerde stresstest light versie 1 februari 2018 Wateroverlast Hitte Overstromingen Droogte Vervolg na de stresstest light

2 Handreiking gestandaardiseerde stresstest light versie 1 februari 2018* Inhoud Inleiding 3 Klimaatadaptatie en stresstest 3 Ruimtelijke adaptatie en stresstest light 4 Toepassing van de stresstest light 5 Het vervolg: de risicodialoog 6 De uitkomst: Besluiten tot maatregelen 6 Tot slot: Blijf adaptief! 6 Stap 1a Eerste inzichten 7 Over deze handreiking 7 1 Wateroverlast 8 1. Wat betekent klimaatverandering voor het neerslagpatroon? 9 2. Waar blijft het water na hevige neerslag staan? Waar lopen gebouwen risico als gevolg van wateroverlast? Waar neemt overlast door grondwaterstijging toe? Waar lopen landbouw- en natuurgebieden risico als gevolg van erosie? 13 2 Hitte Hoeveel tropische dagen zijn er per jaar? Hoe vaak treedt hittestress op door warme nachten? Wat is de invloed van hitte op oppervlaktewater? 17 3 Droogte Hoe hoog is het neerslagtekort? Welk effect heeft droogte op de grondwaterstand? Welke indirecte effecten kunnen optreden als gevolg van droogte? 21 4 Overstromingen Hoe groot is de overstromingskans voor een bepaald gebied? Hoe hoog komt het water bij een overstroming maximaal te staan? Welke economische schade kan optreden bij een overstroming? Hoe hoog is de kans op overlijden bij een overstroming? 27 Vervolg na de stresstest light 28 Stap 1a Eerste inzichten op basis van stresstest light 28 Stap 1b Benutten lokale en regionale kennis 28 De risicodialoog 29 * Controleer voor aanvang van de stresstest of u de laatste versie van deze handreiking heeft. De laatste versie van dit document staat online. Colofon 33

3 Inleiding Inleiding 3 Klimaatadaptatie en stresstest De kern van de deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie is dat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust is ingericht. Overheden gaan ervoor zorgen dat schade door hittestress, wateroverlast, droogte en overstromingen zo min mogelijk toeneemt en letten daarop bij de aanleg van nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen, het opknappen van bestaande bebouwing, vervanging van rioleringen en wegonderhoud. In het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie hebben de overheden 7 ambities benoemd voor een waterrobuuste en klimaatbestendige inrichting van Nederland. Met deze ambities onderschrijven gemeenten, waterschappen, provincies en het Rijk het proces van ruimtelijke adaptatie te willen versnellen en intensiveren.

4 Inleiding 4 Ruimtelijke adaptatie en stresstest light Ruimtelijke adaptatie start met het in beeld brengen van de kwetsbaarheden voor de vier thema s: wateroverlast, hitte, droogte en overstroming. Voor het in beeld brengen van de kwetsbaarheden op deze vier thema s kunnen zogenaamde klimaatstresstesten gebruikt worden. Klimaatstresstesten zijn er in vele soorten en maten. In het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie hebben we afgesproken dat alle overheden uiterlijk in 2019 een eerste stresstest voor alle thema s hebben uitgevoerd. Veel gemeenten en waterschappen zijn hier mee bezig of hebben dit al gedaan, vooral als het gaat om wateroverlast. Om alle overheden in de gelegenheid te stellen dit te doen, is een eenvoudige gestandaardiseerde stresstest ontwikkeld. We noemen deze eerste stresstest de stresstest light. Deze stresstest light geeft een eerste indruk van de kwetsbaarheden van een gebied en geeft daarmee invulling aan de eerste van de 7 ambities. Het doel van deze eerste ambitie is agendering en bewustwording van de mogelijke kwetsbaarheden van een gebied als gevolg van veranderingen in het klimaat. De stresstest light is van toepassing op zowel stedelijk als landelijk gebied. De stresstest light is speciaal ontwikkeld voor gemeenten en waterschappen die op één of meerdere thema s nog niet of nauwelijks met klimaatadaptatie bezig zijn. De stresstest light is gebaseerd op de beelden uit de Klimaateffectatlas, maar kan bijvoorbeeld ook (deels) ingevuld worden met de resultaten van eigen stresstests. Het uitvoeren van een stresstest light geldt als een invulling van de actie alle overheden hebben uiterlijk eind 2019 een stresstest uitgevoerd, zoals benoemd in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Ook eerder uitgevoerde stresstesten gelden als een invulling hiervan, mits deze de vier thema s wateroverlast, hitte, droogte en overstroming beslaan. Eventueel kan een eerder uitgevoerde stresstest worden aangevuld met ontbrekende thema s door het uitvoeren van de stresstest light. In het Deltaplan is opgenomen dat er een gestandaardiseerde stresstest wordt ontwikkeld. Deze standaardisering gaat over de input en output van de stresstest, niet over het instrument zelf. Deze handreiking is de eerste stap in de standaardisering. De stresstest light geeft een eerste indruk van de kwetsbaarheden van een gebied als gevolg van verandering in het klimaat. Op dit moment wordt gewerkt aan verdere standaardisatie. Nader onderzoek blijft altijd nodig voor het onderzoeken en bepalen van maatregelen. Aanpak van de problematiek van bodemdaling maakt geen deel uit van het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie, maar bodemdaling zorgt in verschillende regio s wel voor grotere kwetsbaarheden voor wateroverlast, hitte, droogte en overstroming. Omdat bodemdaling deze opgaven kan vergroten, heeft het wel een plaats in deze stresstest light. Verschil stresstest en stresstest light De stresstest light is bedoeld voor het vergroten van de bewustwording van effecten van klimaat verandering. De stresstest light brengt de kwetsbaarheid van een gebied op hoofdlijnen in beeld. De stresstest light is gebaseerd op statische kaartbeelden, eenvoudig van aard, kosteloos toegankelijk en gebaseerd op de Klimaateffectatlas. De stresstest is bedoeld om met een modelinstrumentarium de mogelijke kwetsbaarheden van een gebied tot in detail te verkennen en eventuele maatregelen te bepalen. De stresstest is dan ook bedoeld om de risicodialoog te ondersteunen met technische informatie. De stresstest is dynamisch, meer gedetailleerd en kan verschillende berekeningen uitvoeren. De stresstest vraagt deskundigheid bij de gebruikers. Wat is de stresstest (light) niet? De stresstest stelt geen normen. U kunt niet zakken of slagen. De stresstest legt geen maatregelen op, die worden in overleg bepaald. De stresstest is geen kostenraming. Uit de stresstest blijkt niet de situatie in 2050; de stresstest is gebaseerd op scenario s en geeft een eerste beeld van kwetsbaarheden. Behalve het klimaat veranderen ook technische inzichten en maatschappelijke wensen. We blijven dus adaptief werken.

5 Inleiding 5 Toepassing van de stresstest light Voor het gebruiken van de stresstest light is hieronder een tweedelig stappenplan opgenomen. Met het doorlopen van deze twee stappen voldoet u aan de eerste van de 7 ambities van het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie; het in beeld brengen van uw kwetsbaarheden. De beschrijving geeft aan welke twee stappen doorlopen moeten worden om inzicht te krijgen in de kwetsbaarheden van een bepaald gebied. Het is nadrukkelijk geen blauwdruk, en laat ruimte voor inbreng van eigen specifieke zaken, kennis en ervaringen. Stap 1a: Eerste inzichten Voor ieder van de vier klimaatthema s is in deze handreiking een aantal essentiële vragen benoemd. Deze vragen kunt u beantwoorden met behulp van beschikbare informatie (kaartbeelden) uit de Klimaateffectatlas. Of met behulp van eventuele resultaten van uw eigen stresstest. Indien u nog niet eerder met de Klimaateffectatlas gewerkt hebt, bekijk dan deze video. De kaartbeelden als antwoord op de essentiële vragen, geven een eerste beeld van waar binnen uw gebied de mogelijke kwetsbaarheden liggen. Vergelijk deze met uw eigen kennis en ervaringen. Vul de antwoorden aan en verbeter eventueel de uitkomsten. Stap 1b: Benutten lokale en regionale kennis Alleen de kaartbeelden zijn onvoldoende. Bespreek de kaartbeelden uit stap 1a met uw collega s. Denk hierbij in ieder geval aan de collega s die bezig zijn met water, riool, openbare ruimte, groen, ruimtelijke ordening, infra, beheer en onderhoud, cultureel erfgoed en gebiedsontwikkeling. Maar kijk ook buiten uw eigen organisatie. Betrek het waterschap, de provincie, de veiligheidsregio en de GGD. Deze instanties beschikken veelal over gedetailleerdere informatie over de kwetsbaarheden dan de gegevens uit de Klimaateffectatlas. Vraag hiernaar en verwerk deze. U hebt nu uw kwetsbaarheden in beeld gebracht en inzicht in uw klimaatopgave. U heeft de eerste ambitie van DpRA afgerond.

6 Inleiding 6 Het vervolg: de risicodialoog Met een eerste inzicht in de kwetsbaarheden voor de vier thema s heeft u inzicht in de klimaatopgave waarvoor u staat. Dit inzicht is het startpunt van het werken richting een waterrobuuste en klimaatbestendige inrichting van uw beheergebied. De overheid kan de klimaatopgave echter niet alleen oplossen. Veel partijen zullen betrokken moeten worden bij de gezamenlijke zoektocht naar maatregelen, oplossingen en meekoppelkansen. Uw klimaatopgave moet dan ook besproken worden met alle betrokken partijen. Welke dat zijn hangt af van uw klimaatopgave; in het slothoofdstuk vindt u een aantal mogelijke voorbeelden. Deze dialoog met alle partijen is de risicodialoog. In de risicodialoog worden de opgave en ambities besproken en worden samen mogelijke oplossingen en maatregelen verkend en onderzocht. Vaak zullen aanvullende gegevens nodig zijn alvorens over maatregelen gesproken kan worden. Daarvoor zijn meer of minder complexe modelinstrumenten noodzakelijk. Deze modelinstrumenten noemen we stresstesten. Stresstesten zijn dus nodig om de risicodialoog te ondersteunen en vormen een onderdeel van de totale risicodialoog. Overigens kunt u ook zelf deze verdiepende stresstesten (laten) uitvoeren, voordat u de risicodialoog aangaat. De complexiteit van de opgave en het proces (ambitie, verkenning van oplossingen, aanvullende gegevens, berekeningen, dialoog) betekent dat de risicodialoog een iteratief proces is om tot een gezamenlijke agenda te komen. Daarnaast gaat het in de risicodialoog ook over stimuleren en faciliteren van initiatieven, borgen en reguleren van ontwikkelingen, het handelen tijdens calamiteiten en eventuele meekoppelkansen. De risicodialoog is daarmee met name een procesmatige opgave. Uiteindelijk leidt een risicodialoog tot een bepaalde ambitie in het tegengaan van of omgaan met de effecten van klimaatverandering door de betrokken partijen. Hierbij hoort ook een uitvoeringsprogramma met maatregelen. De uitkomst: Besluiten tot maatregelen Uit de risicodialoog komen uiteindelijk voorstellen wie welke maatregelen gaat treffen. Dit kan een enkele maatregel zijn, maar ook een pakket aan maatregelen, te realiseren door verschillende partijen. Omdat de risicodialoog gezamenlijk wordt gevoerd, zijn de besluiten tot maatregelen ook een gezamenlijk bestuurlijk besluit. Hoe dan ook is het voorafgaand aan het besluiten tot maatregelen goed om eens te kijken naar de vele praktijkvoorbeelden die Nederland rijk is. Tot slot: Blijf adaptief! De bebouwde omgeving verandert minstens zo snel als het klimaat. Vandaar dat in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie afgesproken is dat stresstesten iedere zes jaar worden herhaald. Door zo een vinger aan de pols te houden blijft Nederland klimaatbestendig. Tips: 1. Voor een eenvoudige uitleg over de verschillende buien zie deze publicatie van Rioned. 2. Aangezien de Klimaateffectatlas alleen beschikt over kaarten die landsdekkend zijn is het mogelijk dat bepaalde effecten van klimaatverandering die juist in uw gebied voor extra problemen zorgen, niet voldoende in de KEA zijn geïdentificeerd. Een goed overzicht van alle effecten van klimaatverandering is te vinden in de Nationale Adaptatie Strategie bladzijde 12 t/m Bewaak tijdens het proces dat alle dreigingen aan bod komen. Zowel wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen vragen aandacht. 4. In het Deltaplan is afgesproken dat de overheden resultaten van de stresstest openbaar maken. Door de bevindingen vroegtijdig openbaar te maken Op die manier kunnen organisaties en inwoners zichzelf een beeld vormen en bepalen welke bijdrage zij kunnen leveren.

7 Stap 1a Eerste inzichten 7 Stap 1a Eerste inzichten Over deze handreiking Klimaateffectatlas Bij het opstellen van deze handreiking is een aantal uitgangspunten gehanteerd. Ten eerste is de informatie die in deze handreiking wordt toegelicht, gratis en publiek toegankelijk. Voor de onderwerpen in deze handreiking geldt dat hiervoor ten tijde van het opstellen van de handreiking kaartmateriaal voor heel Nederland beschikbaar is. Veel beelden in deze handreiking zijn afkomstig van de Klimaateffectatlas 1. De Klimaateffectatlas heeft immers publiek toegankelijke informatie(bronnen) aan elkaar gelinkt en vormt daarmee een centrale verzamelplaats voor kaartmateriaal met betrekking tot klimaateffecten. Dat wil overigens absoluut niet zeggen dat andere bronnen niet gebruikt kunnen worden. In de Klimaateffectatlas wordt op verschillende onderwerpen de huidige situatie vergeleken met het jaar Het is zeker dat het klimaat tegen die tijd anders is dan nu, maar daar hangen nog grote onzekerheden aan vast. Mede om die reden gaat de Klimaateffectatlas uit van het scenario waarin het klimaat in het algemeen het sterkst verandert; KNMI 2014-klimaatscenario WH 2. Hierin zijn de wereldwijde temperatuurstijging en verandering in luchtstromen het grootst 3. 1 Kleurstelling van legenda s in deze handreiking kan afwijken van de bijbehorende kaarten, doordat kaartlagen semi-transparant worden weergegeven. 2 Dit scenario is meestal het worst case-scenario voor klimaateffecten. Voor wateroverlast geldt dat het WL-scenario op onderdelen nog extremer is. 3 Voor meer informatie over de KNMI 2014 klimaatscenario s, klik hier. Leeswijzer De Klimaateffectatlas geeft een eerste beeld van de effecten van klimaatverandering op een gebied. Hiervoor wordt in deze handreiking per thema eerst ingegaan op de verandering van het klimaat. Wat betekent de klimaatverandering nu precies voor de thema s overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte? Daarna wordt een beeld gegeven van de mechanismen die daarbij een rol spelen. Zo betekent de klimaatverandering bijvoorbeeld dat er een toename is van het neerslagtekort in het groeiseizoen [verandering]. Per gebied kan vervolgens in beeld gebracht worden wat dit betekent voor de grondwaterstanden in de zomer [mechanisme] en vervolgens de effecten op de landbouw [schadegevoeligheid]. De handreiking is gezamenlijk ontwikkeld Ruimtelijke adaptatie is een onderwerp dat veel partijen raakt en bindt. Deze handreiking is dan ook opgesteld met behulp van deze partijen: Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Vereniging Nederlandse Gemeenten, Unie van Waterschappen, Interprovinciaal Overleg, NL-Ingenieurs, KNMI, Deltares, RIONED, stichting Climate Adaptation Services, Stowa en het Nederlands Normalisatie-instituut. In deze handreiking wordt voor de vier thema s hitte, droogte, wateroverlast en overstromingen een aantal essentiële vragen geschetst, vanuit het doel van bewustwording en agendering. Met behulp van indicatieve kaartbeelden uit de Klimaateffectatlas worden deze effecten geïllustreerd. Voor ieder van de vragen wordt toegelicht welke klimaateffecten in de toekomst kunnen optreden en welke impact deze effecten kunnen hebben. In de kantlijn van deze handreiking ziet u soms tips staan. Deze helpen u om de informatie die u ziet, te vertalen naar uw eigen gebied. Daarbij worden bijvoorbeeld tips gegeven hoe u bepaalde gegevens kunt interpreteren, gebruiken of koppelen aan informatie die u zelf mogelijk heeft. In het afsluitende hoofdstuk wordt een aantal suggesties gedaan over het vervolg na de uitvoering van de stresstest light met behulp van deze handreiking. Hierin wordt u aangemoedigd om ook met uw gebiedspartners in gesprek te gaan. Veel succes!

8 Wateroverlast 8 1 Wateroverlast Met het veranderende klimaat wordt het niet alleen warmer; ook het neerslagpatroon in Nederland verandert. Dat komt doordat warmere lucht meer waterdamp kan bevatten. In de meeste gevallen zal het in een gemiddeld jaar niet eens zo veel meer regenen, maar zal met name de intensiteit van buien toenemen. Dat betekent dat dezelfde (of zelfs een grotere) hoeveelheid neerslag in een kortere tijdsperiode valt met name in de zomer of dat het juist langdurige zware regenval is met name in de herfst en winter. Dit stelt met name eisen aan de verwerking van de neerslag. In veel steden en dorpen is de riolering (nog) niet berekend op zulke buien, waardoor water op straat kan blijven staan en akkers onderlopen. Ook kan het oppervlaktewater (sloten, grachten, kanalen etc.) buiten haar oevers treden. Hierdoor kan, net als bij overstromingen, economische schade ontstaan. Bovendien ontstaan er risico s ten aanzien van de verkeersveiligheid en gaan gezond heids risico s een rol spelen wanneer water uit een gemengd rioolstelsel komt. Op andere plekken kunnen de intense buien onder meer leiden tot grondwateroverlast of tot afspoeling van gronden. Ook daardoor kan schade ontstaan, bijvoorbeeld aan kelders, tuinen, huizen en door het afspoelen van waardevolle landbouwgronden en oogstschade. Kwetsbaarheden voor wateroverlast kunnen met behulp van de stresstest light in beeld worden gebracht op basis van onder meer de volgende vragen: 1. Wat betekent klimaatverandering voor het neerslagpatroon? 2. Waar blijft het water na hevige neerslag staan? 3. Waar lopen gebouwen risico als gevolg van wateroverlast? In dit hoofdstuk wordt tevens een aantal voorbeelden aangedragen van andere locatiespecifieke zaken die bij u kunnen spelen. Deze vragen dienen zowel voor de huidige situatie als voor de toekomstige situatie in 2050 beantwoord te worden. Als er momenteel nog geen of weinig wateroverlast is, wil dat immers niet zeggen dat dit ook in 2050 het geval is.

9 Wateroverlast 9 1. Wat betekent klimaatverandering voor het neerslagpatroon? De beschikbare kaartbeelden met betrekking tot neerslagpatronen zijn relatief globaal. Dit komt door het feit dat het nu eenmaal niet exact te voorspellen is hoeveel neerslag op welke locatie valt en hoe vaak dit voorkomt. Wel zijn er algemene kaartbeelden beschikbaar die op regionaal en nationaal niveau een indicatie geven over het huidige en toekomstige neerslagpatroon. Onderstaand kaartbeeld voor de huidige situatie is gebaseerd op het gemiddelde klimaat in de periode Het kaartbeeld voor 2050 is gebaseerd op KNMI 14-klimaatscenario WH. Kaartbeelden voor het aantal dagen met veel (>25 mm) neerslag, nu (links) en in 2050 (rechts). Let op: neerslagpatronen zijn slechts grofstoffelijk te voorspellen. Deze kaart uit de Klimaateffectatlas geeft een zeer grof beeld van (de verandering van) het neerslagpatroon. Maak indien mogelijk gebruik van meer gedetailleerde en/of lokale gegevens.

10 Wateroverlast Waar blijft het water na hevige neerslag staan? Hoosbuien of langdurige zware regenval kunnen ervoor zorgen dat straten blank komen te staan. De riolering kan de grote hoeveelheid water dan niet voldoende verwerken en het water kan niet of onvoldoende op andere plekken (tijdelijk) worden opgevangen. Bij een dergelijke bui stroomt het water naar de laagstgelegen delen. Dit zijn dan vaak ook de plekken waar wateroverlast ontstaat. Onderstaande kaart toont de potentiële waterdiepte; dat zijn de locaties waar mogelijk water kan blijven staan bij (extreme) neerslag. Hierbij is geen rekening gehouden met een specifieke neerslagintensiteit, afstroming, infiltratieprocessen en het rioolsysteem. Daar zijn uitgebreidere modellen voor nodig. Kaartbeeld met indicatieve locaties die op basis van hoogte kwetsbaar zijn voor water op straat (nu) 1. Tip: Deze kaart geeft niet aan hoe lang het water na hevige neerslag blijft staan. Deze kaart kan wel benut worden om in overleg te treden met waterexperts (rioleurs, RO, waterschap), bijvoorbeeld om te bespreken welke straten en daarmee welke voorzieningen onbereikbaar kunnen worden bij hevige neerslag. De kaart geeft ook niet aan waar het water mogelijk naar toe stroomt. Ga hierover het gesprek met het waterschap aan. Tip: Uit de kaart valt af te leiden welke laaggelegen plekken kwetsbaar zijn voor wateroverlast na hevige neerslag. Het is van belang deze kaartinformatie te toetsen aan de hand van klachtmeldingen. Deze informatie tezamen kan worden benut bij het plannen van toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen, zoals de locatiekeuze van nieuwe woningbouw. Net als bij informatie omtrent overstromingen is het waardevol om informatie met betrekking tot wateroverlast te delen met collega s die betrokken zijn bij de planning van toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. Let op: deze kaart uit de Klimaateffectatlas geeft een zeer grof beeld voor water op straat op basis van een landelijke analyse; gebruik, indien beschikbaar, meer gedetailleerde lokale gegevens. 1 Stowa heeft in 2017 een benchmark voor inundatiemodellen uitgevoerd. Klik hier voor het rapport.

11 Wateroverlast Waar lopen gebouwen risico als gevolg van wateroverlast? Water op straat als gevolg van hevige neerslag hoeft niet per definitie een probleem te zijn, omdat de straat bijvoorbeeld bij beperkte hoeveelheden tijdelijk water kan bufferen indien de riolering de neerslag niet direct kan verwerken of het water niet anderszins afgevoerd kan worden. Water op straat wordt wel een probleem wanneer gebouwen risico lopen. Daarnaast heeft water op straat invloed op de verkeersveiligheid en brengt het gezondheidsrisico s met zich mee indien water uit een gemengd rioolstelsel op straat komt. Onderstaande kaart geeft op buurtniveau een grove indicatie van het risico op wateroverlast. De risicoklassen zijn gebaseerd op de verhouding tussen de eerdergenoemde indicatie water op straat kaart en de nabijheid van gevels van panden. Drempel- en vloerhoogten van panden zijn in deze kaart niet meegenomen. Deze zijn nog niet op grote schaal bekend. Andere relevante kaartbeelden Bovengenoemde kaartbeelden zijn voor een groot deel van Nederland zeer relevant, met name in verstedelijkte gebieden. Wateroverlast kan zich echter ook op andere manieren manifesteren, waarbij ook op andere plekken en in onbebouwd gebied grote kwetsbaarheden zichtbaar kunnen worden. In deze handreiking lichten wij twee van dit soort kwetsbaarheden uit. Kaartbeeld voor het risico op wateroverlast op buurtniveau. Tip: Deze kaart houdt geen rekening met de functies die in een gebied zijn gesitueerd en de schade die daarmee samenhangt. Het is waardevol om lokaal te bekijken waar belangrijke functies en gebouwen, zoals ziekenhuizen en verzorgingstehuizen, zijn gesitueerd. Daarvoor zijn gedetailleerdere kaartbeelden nodig. Kijk voor een lijst van lokale vitale en kwetsbare functies op de website. Let op: dit kaartbeeld uit de Klimaateffectatlas geeft een zeer grofstoffelijk beeld. Benut uw lokale kennis en meer gedetailleerde stresstesten om een nauwkeuriger inzicht te krijgen.

12 Wateroverlast Waar neemt overlast door grondwaterstijging toe? Doordat het neerslagpatroon in Nederland intensiveert, lopen op verschillende locaties ook grondwaterstanden voor kortere of langere tijd op. Deze hogere grondwaterstanden kunnen vervolgens lokaal tot overlast en zelfs gezondheidsproblemen leiden. Veel voorkomende typen grondwateroverlast zijn onder meer: Hoge luchtvochtigheid in huis en schimmelvorming door natte kruipruimtes of optrekkend vocht in muren; Doorslaand vocht in kelders; Overstroming van kelders of souterrains; Drassige tuinen en langdurig natte groenstroken in de wijk; Schade aan stedelijk groen en omwaaien van bomen door verdrinking van wortels; Schade aan panden als gevolg van wijziging in de opwaartse waterdruk onder de fundering; Spoorvorming en ongelijkmatige verzakking van wegen en straatverharding. In de KNMI 14 klimaatscenario s neemt de neerslag in de winter toe, terwijl de verdamping ongeveer gelijk blijft. Een gevolg daarvan is dat de aanvulling van het grondwater in de winter toeneemt, de grondwaterstand stijgt, kwel (uittredend grondwater) toeneemt en daarmee de kans op overlast groter wordt. In grote delen van laag Nederland kan voortschrijdende bodemdaling ook nog leiden tot een versterking van de kans op (grond)wateroverlast. Onderstaande kaart toont de mate waarin de kans op grondwateroverlast voor stedelijke functies (gebouwen, infrastructuur, tuinen en groenvoorziening) toeneemt tussen nu en De kaart zegt alleen iets over de verandering tot 2050 en niets over het voorkomen van overlast in de huidige situatie. Het is daarom waardevol om de kaart met de ontwikkeling tot 2050 te combineren met lokale kennis over plekken waar nu grondwateroverlast voorkomt. Kaartbeeld voor de ontwikkeling van de kans op grondwateroverlast tussen nu en 2050.

13 Wateroverlast Waar lopen landbouw- en natuurgebieden risico als gevolg van erosie? Intense neerslag kan met name in hellende gebieden leiden tot gronderosie. Hierbij spoelen (delen van) de blootliggende grond door toedoen van neerslag af. Daarbij verdwijnen waardevolle voedingsstoffen en kunnen waterafvoer- en drainagesystemen verstopt raken. Omdat het vaak vele jaren kost om dergelijke verloren grond te vervangen, als dit überhaupt mogelijk is, is het belangrijk erosie zo veel mogelijk te voorkomen. Aangezien erosie met name optreedt bij hellende gronden (reliëf) zonder vegetatie,lopen vooral landbouw- en natuurgronden risico (met name in de winter). In de akkerbouw is begroeiing meestal seizoensgebonden. Onderstaande kaart laat in landbouw- en natuurgebieden zien welke grond kwetsbaar is voor erosie door afstromend regenwater. Kaartbeeld voor de gevoeligheid van natuur- en landbouwgronden voor watererosie.

14 2 Hitte Hitte 14 Van de 4 kimaatthema s uit het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie is het thema hitte nog het minst uitgewerkt. Er zijn bijvoorbeeld (nog) geen uitgebreide plannen zoals de Deltaplannen Waterveiligheid en Zoetwater voor de respectievelijke thema s overstromingen en droogte. Ook is de verantwoordelijkheid voor het voorkomen ervan (voor zover mogelijk), of het tegengaan van ongewenste effecten, niet zo expliciet belegd zoals dat bijvoorbeeld veelal voor het waterschap en/of de gemeente in het geval van wateroverlast geldt. Toch is hitte een belangrijk onderwerp dat aandacht vraagt. Door het uitvoeren van een stresstest light met behulp van deze handreiking krijgt u een eerste beeld wat hitte voor uw gebied kan betekenen. Klimaatverandering betekent dat het warmer wordt in Nederland. Negen van de tien warmste jaren die ooit gemeten zijn, dateren uit de periode sinds Volgens het KNMI zullen veel van de huidige klimaattrends in de toekomst doorzetten. De temperatuur stijgt verder. Het meest in de winter, het minst in de lente. Op jaarbasis ligt de opwarming volgens de nieuwste klimaatscenario s van het KNMI in Nederland tussen 1,0 en 2,3 graden rond De stijging van gemiddelde jaartemperaturen in Nederland brengt nauwelijks acute problemen met zich mee. Dergelijke problemen doen zich juist voor bij pieken in de temperatuur, zoals op tropische dagen en tijdens hete nachten. Zo kunnen vooral bij kwetsbare groepen als zieken en ouderen gezondheidsproblemen optreden (hittestress), kunnen infrastructuur en gebouwen schade oplopen door 4 het uitzetten van (metalen) materialen en stijgt de vraag naar energie ten behoeve van koeling sterk. Hittestress is nog vaak een onderschat probleem in Nederland. Langdurig aanhoudende hitte kan leiden tot klachten als vermoeidheid, concentratieproblemen en hoofdpijn. Er bestaat ook risico op uitdroging en (o)verhitting. In het ergste geval kunnen mensen hieraan overlijden. In Nederland stijgt tijdens hittegolven de sterfte met 12% 5. Kwetsbaarheden voor hitte kunnen met behulp van de stresstest light in beeld worden gebracht op basis van onder meer de volgende vragen: 1. Hoeveel tropische dagen zijn er per jaar? 2. Hoe vaak treedt hittestress op door warme nachten? 3. Wat is de invloed van hitte op oppervlaktewater? In dit hoofdstuk worden bovenstaande vragen gerelateerd aan enkele voorbeelden van locatiespecifieke zaken die bij u kunnen spelen. Deze vragen dienen zowel voor de huidige situatie als voor de toekomstige situatie in 2050 beantwoord te worden. Als er momenteel nog geen of weinig hittestress is, wil dat immers niet zeggen dat dit ook in 2050 het geval is. 5 hitte-stad/

15 Hitte Hoeveel tropische dagen zijn er per jaar? Het aantal dagen waarop het warm wordt in Nederland, neemt de komende jaren verder toe. Dat is niet per definitie een negatieve ontwikkeling, omdat bijvoorbeeld de kansen voor buitenrecreatie toenemen en de landbouwsector nieuwe gewassen kan telen. Zodra de temperatuur richting 25 C stijgt, treden er echter problemen op. Het risico op gezondheidseffecten (met name bij ouderen, zieken en jonge kinderen) neemt toe en de oppervlaktewaterkwaliteit komt onder druk te staan door mogelijke algengroei. Als de temperatuur in de buurt van 30 C komt, lopen ook anderen risico op gezondheidseffecten wanneer zij zich intensief inspannen of langere tijd onbeschermd in de zon zijn. Hittestress kan bij kwetsbare groepen leiden tot meer arbeidsuitval, een toename van ziektes en vervroegde sterfte. Op onderstaande kaarten staat het gemiddelde aantal tropische dagen (maximumtemperatuur 30 C) per jaar, over een periode van 30 jaar. Hittestress kan bij kwetsbare groepen leiden tot meer arbeidsuitval, een toename van ziektes en vervroegde sterfte. In de openbare ruimte kan hitte ook tot problemen leiden, bijvoorbeeld doordat beweegbare bruggen niet meer functioneren. Kaartbeelden voor het aantal tropische dagen (maximumtemperatuur 30 C) per jaar, nu (links) en in 2050 (rechts). Tip: Kijk lokaal naar functies die kwetsbaar zijn voor hitte, zoals onderdelen van de weg- en vaarinfrastructuur (bruggen, sluizen, spoorwissels).

16 Hitte Hoe vaak treedt hittestress op door warme nachten? Bij warme nachten is er kans op hittestress. Onderstaande kaarten geven een inschatting van het gemiddelde aantal tropische nachten per jaar, in het stedelijk gebied. Tijdens een tropische nacht daalt de temperatuur niet onder de 20 C. In het rekenmodel achter onderstaande kaarten is het effect van hitte-eilanden meegenomen. In buurten met veel verharding is minder verdamping door planten, waardoor het warmer kan worden. Door de aanwezigheid van gebouwen koelt het s nachts ook minder snel af: de warmte blijft tussen gebouwen hangen. Kaartbeelden voor het aantal warme nachten (maximumtemperatuur 20 C) per jaar, nu (links) en in 2050 (rechts). Tip: Bij hittestress gaat het niet alleen om hoge temperaturen, maar ook om de combinatie met luchtverontreiniging. Uit onderzoek blijkt dat de temperatuur en mate van luchtverontreiniging vaak tegelijk verhoogd zijn. Hiermee vergroten deze factoren de kans op hittestress en het risico op vervroegde sterfte. Kijk daarom lokaal ook naar de luchtkwaliteit. Deze kan net als de temperatuur per buurt sterk verschillen!

17 Hitte Wat is de invloed van hitte op oppervlaktewater? Bovengenoemde kaartbeelden zijn voor een groot deel van Nederland zeer relevant, met name in verstedelijkte gebieden. Hitte kan echter ook andere effecten tot gevolg hebben, die voor veel andere delen van ons waterrijke land van belang zijn. Klimaatverandering zorgt namelijk niet alleen voor een stijging van de luchttemperatuur. Ook de temperatuur van het oppervlaktewater stijgt, waardoor het verkoelende effect van een waterlichaam sterk vermindert. Dit geldt met name voor stilstaand water. Deze hogere watertemperatuur beïnvloedt de kwaliteit van het water en de ecologische toestand van een waterlichaam. Blauwalg groeit veel beter bij temperaturen boven 20 C en ook ziekteverwekkers groeien vaak makkelijker in warm water. Dit komt overigens niet alleen door de temperatuurstijging, maar ook door de grotere hoeveelheden zonlicht en aanwezigheid van nutriënten. Bovendien kan de verspreiding van ziektes door klimaatverandering veranderen. In een land als Nederland waar we veel in en rondom water werken en recreëren is het belangrijk om de gevolgen van klimaatverandering voor watertemperatuur mee te nemen in adaptieve strategieën. Onderstaande kaart geeft een inschatting van het risico op warm oppervlaktewater in de zomer, zowel in de huidige situatie als in Het kaartbeeld toont de langste aaneengesloten periode van dagen per jaar, waarin de watertemperatuur hoger is dan 20 C. Vanaf die temperatuur gedijen (ongewenste) exotische planten en dieren, blauwalgen, ziekteverwekkers- en verspreiders beter. De kaart geeft een indicatief beeld. Kaartbeelden voor de langste aaneengesloten periode van dagen per jaar, waarin de oppervlaktewatertemperatuur 20 C is, nu (links) en in 2050 (rechts). Oppervlaktewater dat meer dan 3 meter diep is, is niet opgenomen in het kaartbeeld. Weersinvloeden en locatiespecifieke factoren zoals waterdiepte en bebouwingsdichtheid zijn opgenomen in het rekenmodel. Tip: Bovenstaand kaartbeeld is met name relevant voor regio s waar veel oppervlaktewater is dat wordt benut als zwem-/recreatie water. Door de opwarming van het water en de aanzienlijke kans op groei van blauwalg en andere ziekteverwekkers, kan de recreatieve functie en waarde van het water onder druk komen te staan.

18 3 Droogte Droogte 18 In hoofdstuk 3 (Wateroverlast) van deze handreiking wordt geschetst dat het neerslagpatroon in Nederland verandert. Dit zal echter niet alleen leiden tot meer intensieve of langdurige neerslag, maar ook tot perioden waarin juist minder of geen neerslag valt. Hoe deze trend zich precies ontwikkelt, is moeilijk te voorspellen. Uitgaande van het KNMI 14-klimaatscenario WH, neemt de kans op drogere zomers toe. Hierbij zal de totale neerslagsom in de zomer afnemen, waarbij ook het aantal opeenvolgende droge dagen stijgt. Langere perioden van droge dagen zorgen voor meer watertekort. Bij zonnig weer, hoge temperaturen en wind, verdampt veel vocht, waardoor het watertekort, naast hittestress, toeneemt. Grondwaterstanden dalen, waardoor in veengebieden de huidige bodemdaling versneld wordt. Ook kunnen houten funderingspalen door de lagere grondwaterstanden gaan rotten. Daarnaast kan watertekort negatieve effecten hebben op de opbrengst van verschillende (landbouw)gewassen. In het Deltaplan Zoetwater staan alle maatregelen en onderzoeken voor de beschikbaarheid van zoetwater in Nederland. Het Deltaplan Zoetwater bevat een concrete lijst van maatregelen voor de periode en een vooruitblik naar de periode Onderstaande kaartbeelden dienen uitdrukkelijk niet om discussies uit dit traject opnieuw te voeren. Deze hebben reeds hun weerslag in het Deltaplan Zoetwater en de hierin benoemde maatregelen. De stresstest light op dit onderdeel is juist bedoeld om restrisico s na uitvoering van het Deltaplan Zoetwater in beeld te brengen. Kwetsbaarheden voor droogte kunnen met behulp van de stresstest light in beeld worden gebracht op basis van onder meer de volgende vragen: 1. Hoe hoog is het neerslagtekort? 2. Welk effect heeft droogte op de grondwaterstand? 3. Welke indirecte effecten kunnen optreden als gevolg van droogte? Deze vragen dienen zowel voor de huidige situatie als voor de toekomstige situatie in 2050 beantwoord te worden. Als er momenteel nog geen of weinig sprake van droogte is, wil dat immers niet zeggen dat dit ook in 2050 het geval is.

19 Droogte Hoe hoog is het neerslagtekort? Het neerslagtekort is een maat voor de droogte en volgt uit het verschil tussen verdamping en neerslag (hierbij wordt veelal uitgegaan het groeiseizoen: grofweg de periode april tot en met september). Als de referentieverdamping hoger is dan de neerslag en er dus sprake is van een neerslagtekort, is er minder vocht beschikbaar voor optimale groei van gewassen. Dit potentieel neerslagtekort is het berekende verschil tussen de hoeveelheid gevallen neerslag en de berekende referentiegewasverdamping. Het potentieel maximaal neerslagtekort treedt doorgaans aan het eind van de zomer op. Toename van het neerslagtekort leidt meestal tot afname van de waterbeschikbaarheid in het grond- en oppervlaktewater en toename van de watervraag voor peilbeheer en beregening. Ook de waterkwaliteit kan onder druk komen te staan, bijvoorbeeld doordat wateren stagnant worden. Onder meer de landbouw en scheepvaart ondervinden dan ook hinder van dergelijke droge perioden. Onderstaande kaarten laat het potentieel maximaal neerslagtekort zien, voor een situatie die gemiddeld één keer in de tien jaar voorkomt. Kaartbeelden voor het potentieel neerslagtekort voor een situatie die gemiddeld eens in de 10 jaar voorkomt, nu (links) en in 2050 (rechts).

20 Droogte Welk effect heeft droogte op de grondwaterstand? De gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) is een berekende waarde die aanduidt hoe laag de grondwaterstand in een gebied kan uitzakken. De laagste grondwaterstanden treden doorgaans op aan het einde van de zomerperiode. De exacte grondwaterstandsdaling als gevolg van droogte is afhankelijk van onder meer de bodemopbouw en het maaiveld. Grondwaterstanden in verharde gebieden dalen minder snel dan in onverharde gebieden. Bepaalde vegetatietypen in natuurgebieden zoals (korst)mossen kunnen zich aan lagere grondwaterstanden aanpassen, maar voor een groot deel van de vegetatie geldt dit niet. Er bestaat het risico op schade aan de natuur door onomkeerbare veranderingen, waarbij nattere doelsoorten verdwijnen en drogere doelsoorten het gebied niet kunnen bereiken. Er kan droogteschade ontstaan en de kans op natuur- en bosbranden neemt toe. Deze landelijke GLG-kaarten geven een goed beeld van regionale patronen maar zijn te grof voor gebruik op lokaal niveau. Kaartbeelden voor de huidige GLG (links) en de daling van de GLG door klimaatverandering in 2050 (rechts).

21 Droogte Welke indirecte effecten kunnen optreden als gevolg van droogte? Bovenstaande kaartbeelden met betrekking tot het neerslagtekort en daling van de grondwaterstand geven inzicht in de directe effecten van droogte. Voor grote gebieden in ons land is het echter nog relevanter om dit inzicht te koppelen aan indirecte effecten en omstandigheden die lokaal kunnen optreden als gevolg van droge perioden. In onderstaande kaartbeelden wordt een aantal van deze effecten toegelicht. 3.1 Effecten voor de landbouw De GLG is voor de landbouw van groot belang. In de zomer kan de bodem zo ver uitdrogen, dat planten niet meer optimaal kunnen verdampen. Ze ondervinden dan droogtestress. Eerst sluit een plant zijn huidmondjes om waterverlies via verdamping te voorkomen, maar uiteindelijk kan de plant geheel of gedeeltelijk afsterven. Droogtestress komt vooral voor op bodems met een diepe grondwaterstand beneden het maaiveld en met een grove textuur, zoals grof zand. Op zware kleigrond ontstaat ook makkelijk droogtestress. In de landbouw leidt droogtestress tot een afname van de gewasopbrengst. Boeren zullen opbrengstderving proberen te voorkomen door hun gewassen te beregenen of water toe te voegen via ondergrondse irrigatie. Op onderstaande kaart is de jaarlijkse opbrengstderving als gevolg van droogte weergegeven. Om de verschillen in risico s op droogtestress eenduidig inzichtelijk te maken voor heel Nederland, is er in deze kaarten overal gras verondersteld. Natuurlijk ligt hier in de praktijk vaak geen gras of staat er vegetatie die kwetsbaarder of minder kwetsbaar is dan gras 6. 6 Naar verwachting komt begin 2018 de Waterwijzer Landbouw van Stowa beschikbaar. Deze kan worden benut voor het bepalen van nat- en droogteschade binnen het huidige klimaat en op basis van toekomstige klimaatscenario s. Kaartbeelden met de jaarlijkse opbrengstderving bij gras als gevolg van droogte, nu (links) en in 2050 (rechts).

22 Droogte Aanvullend effect op bodemdaling Heel Nederland is in beweging. In enkele gebieden in Nederland is er sprake van bodemstijging, maar in grote delen daalt de bodem. In een laaggelegen land als Nederland is elk verder verlies aan hoogte onwenselijk. Als het land daalt ten opzichte van het zee- of rivier niveau nemen het overstromings- en wateroverlastrisico toe. Dit vraagt om extra investeringen in waterbeheer. Als er daadwerkelijk een overstroming plaatsvindt duurt deze in bodemdalingsgebieden langer en overstroomt het dieper. Een tweede effect van bodemdaling én -stijging is dat verschillen in bodembewegingssnelheid schade kan toebrengen aan wegen, huizen, kunstwerken en ondergrondse infrastructuur (kabels, leidingen, riolering). De mate van schade hangt af van de snelheid en het snelheidsverschil van de beweging en de staat of aanwezigheid van funderingen. Onderstaande kaart (links) geeft de voorspelde bodemdaling (in cm) in Nederland weer voor de periode , indien er geen beperkende maatregelen worden getroffen. De rechter kaart geeft de mogelijke aanvullende bodemdaling door klimaatverandering weer. Door de opwarming van het klimaat zakken grondwaterstanden dieper uit en neemt de snelheid van veenoxidatie toe. Kaartbeelden voor de voorspelde bodemdaling in centi meter tussen zonder beperkende maatregelen (links) en aanvullende bodemdaling als gevolg van droogte door klimaatverandering (rechts).

23 Droogte Aanvullend effect op houten funderingen Door droogte kan schade ontstaan aan houten paalfunderingen. Door het zakken van grondwaterstanden kan er langdurig of permanent zuurstof bij de natte palen komen, waardoor deze kunnen gaan rotten (paalrot). Onderstaande kaart laat zien welke stedelijke gebieden kwetsbaar zijn voor paalrot. De bouwperiode en bodemkenmerken van een gebied geven een eerste indicatie van de hoeveelheid houten paalfunderingen. De kaart geeft een globaal beeld van de risico s, waarbij niet apart rekening is gehouden met effecten van klimaatverandering. In de risicogebieden staan ongeveer panden, die gebouwd zijn in de periode dat er houten palen zijn gebruikt. Kaartbeeld voor de risico s op paalrot.

24 Overstromingen 24 4 Overstromingen Nederland is beschermd tegen hoogwater door waterkeringen. Ons land staat internationaal bekend om onze sterke dijken, maar toch kunnen ook wij te maken krijgen met de gevolgen van het doorbreken van een dijk. Omdat de effecten van een overstroming groot kunnen zijn en per locatie sterk kunnen verschillen, is het waardevol inzicht te krijgen in de kans op zo n overstroming. Deze kans kan in de toekomst anders zijn dan nu. Doordat het neerslagpatroon verandert en gletsjers smelten, zullen rivieren in de toekomst soms meer of sneller water moeten afvoeren dan nu het geval is. Ook door de stijging van de zeespiegel verandert de kans op overstromingen. Als overstromingen plaatsvinden, zal er economische schade optreden aan bijvoorbeeld gebouwen en infrastructuur en ontstaat grote maatschappelijke ontwrichting. Ook is er een kans dat mensen gewond raken of zelfs overlijden als gevolg van verdrinking of onderkoeling. In werkelijkheid kan de overstromingskans in de toekomst ook kleiner zijn, omdat de sterkte van waterkeringen in 2050 groter kan zijn. Voor de primaire waterkeringen zijn deze kansen via het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) al bepaald en worden dijken daarop versterkt tot Bij versterking van waterkeringen wordt nu al geanticipeerd op klimaatverandering en zettingen in de toekomst. Bovendien is er vanuit de Waterwet een plicht om de keringen te laten voldoen aan de maximaal toelaatbare overstromingskans, deze periodiek te toetsen en waar nodig de kering te versterken aan de hand van actuele prognoses. N.B.: In het Deltaplan Waterveiligheid staat uitgebreid beschreven wat er op dit moment gebeurt aan de versterking van onze dijken, duinen en keringen. Ook staat hier benoemd welke activiteiten en projecten voor waterveiligheid de komende jaren uitgevoerd worden. Met het Deltaplan Waterveiligheid wordt dan ook stevig ingezet op het voorkomen van overstromingen. Dit is de eerste veiligheidslaag en primaire pijler van het waterveiligheidsbeleid in Nederland. De tweede laag betreft het realiseren van een duurzame ruimtelijke inrichting, om slachtoffers en schade bij eventuele overstromingen zoveel mogelijk te beperken. Onderstaande kaartbeelden dienen uitdrukkelijk niet om discussies uit het waterveiligheidsdomein opnieuw te voeren. Deze hebben reeds hun weerslag in het Deltaplan Waterveiligheid en de hierin benoemde programma s, projecten en normeringen. De stresstest light op dit onderdeel is juist bedoeld om restrisico s na uitvoering van het Deltaplan Waterveiligheid in beeld te brengen. Kwetsbaarheden voor overstromingen kunnen met behulp van de stresstest light in beeld worden gebracht op basis van onder meer de volgende vragen: 1. Hoe groot is de overstromingskans voor een bepaald gebied? 2. Hoe hoog komt het water bij een overstroming dan te staan? 3. Welke economische schade kan optreden bij een overstroming? 4. Hoe hoog is de kans op overlijden bij een overstroming? Deze vragen dienen zowel voor de huidige situatie als voor de toekomstige situatie in 2050 beantwoord te worden. Als er momenteel nog geen of een lage overstromingskans is, wil dat immers niet zeggen dat diezelfde situatie in 2050 geldt.

25 Overstromingen Hoe groot is de overstromingskans voor een bepaald gebied? De plaatsgebonden overstromingskans is de kans die één persoon op één locatie per jaar loopt om te maken te krijgen met een overstroming. De plaatsgebonden overstromingskans is waardevol, omdat binnen een gebied grote verschillen kunnen bestaan in de overstromingskans. De kaart geeft een beeld van de overstromingskans per buurt, gebaseerd op de kans dat een primaire of secundaire waterkering voor een bepaalde trajectlengte doorbreekt en soms gebaseerd op de veiligheidseis (norm). Kaartbeeld voor de plaatsgebonden overstromingskans, nu (links) en in 2050 (rechts). 1 1 Provincies maken in het kader van de Landelijke Database Overstromingen ROR-kaarten (Richtlijn Overstromingsrisico s). Deze volgen uit de EU Richtlijn Overstromingsrisico s. Deze kaarten zijn mogelijk ook bruikbaar om het overstromingsrisico voor u in kaart te brengen.

26 Overstromingen Hoe hoog komt het water bij een overstroming maximaal te staan? De overstromingsdiepte bepaalt de mate waarin een gebied wordt blootgesteld aan de effecten van een overstroming. Het is een van de factoren die van belang zijn voor de hoeveelheid schade en slachtoffers bij een overstroming. In een gebied met hoge overstromingsdiepten kan het zo zijn dat een plek niet droog blijft en deze verlaten moet worden. Ook bij beperkte overstromingsdiepten, bijvoorbeeld van een halve meter, kan de impact groot zijn, omdat elektriciteit, drinkwater, telecom en internet dan vaak niet meer beschikbaar zijn. De kaart geeft weer welke gebieden kunnen overstromen en welke overstromingsdiepte dan op kan treden. Deze kaart toont verschillende overstromingsscenario s die niet allemaal tegelijkertijd kunnen optreden. Bij een zeer extreme noordwesterstorm wordt bijvoorbeeld alleen de kustzone bedreigd. In de kaart zijn de effecten bij een overstroming van primaire keringen, regionale keringen en buitendijks gebied gecombineerd. Voor de primaire waterkeringen is uitgegaan van de set overstromingsscenario s die in het Deltaprogramma is gebruikt voor het afleiden van de nieuwe waterveiligheidsnormen (2017). 3. Welke economische schade kan optreden bij een overstroming? Ruimtelijke informatie over overstromingen wordt nog bruikbaarder, wanneer deze informatie gekoppeld wordt aan het gebruik van een gebied. Op deze manier kan in kaart worden gebracht welke kwetsbare en vitale functies risico lopen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan elektriciteitsvoorzieningen, communicatiemiddelen, drinkwatervoorzieningen en de bereikbaarheid van ziekenhuizen. Op dit moment zijn er (nog) geen landsdekkende kaartbeelden publiek beschikbaar die inzicht geven in de economische schade bij overstromingen. Om voor uw gebied toch een beeld te kunnen vormen van dergelijke mogelijke schade, is het waardevol om locaties en informatie van kwetsbare en vitale functies aan de hiervoor benoemde kaartbeelden te koppelen. Kaartbeeld voor de maximale overstromingsdiepte, uitgegaan van effecten bij een overstroming van primaire keringen, regionale keringen en buitendijks gebied. Tip: Voor de huidige situatie in uw gebied is vaak goed in kaart gebracht waar welke voorzieningen gesitueerd zijn. Voor de situatie in 2050 is dit vaak nog niet het geval. Betrek daarom bij het inventariseren van economische schade als gevolg van een overstroming in uw gebied, mensen die van (mogelijke) toekomstige ontwikkelingen op de hoogte zijn, zoals collega s van de afdeling Stedenbouw of Ruimtelijke ordening en eigenaren van kritieke infrastructuur.

27 Overstromingen Hoe hoog is de kans op overlijden bij een overstroming? De overlijdenskans speelt een belangrijke rol in het Nederlandse waterveiligheidsbeleid. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het Lokaal Individueel Risico (LIR). Het LIR is de kans per jaar dat een persoon die zich op een bepaalde plaats in overstroombaar gebied bevindt, overlijdt als gevolg van een overstroming. De hoogte van het LIR wordt bepaald door de overstromingskans, de waterdiepte, de stijgsnelheid van het water en de evacuatiemogelijkheden. In 2050 moeten alle waterkeringen voldoen aan de maximaal toelaatbare overstromingskansnorm uit de Waterwet (de kans op overlijden ten gevolge van overstromingen mag niet groter zijn dan 1/ jaar). De kans op overlijden als gevolg van een overstroming zal gemiddeld in ons land in 2050 dan ook kleiner zijn dan nu, uitgaande van het voldoen aan de overstromingskansnorm door alle keringen in Kaartbeelden voor de kans op overlijden bij een overstroming, nu (links) en in 2050 (rechts).

28 Vervolg na de stresstest light 28 Vervolg na de stresstest light Stap 1a Eerste inzichten op basis van stresstest light U heeft op basis van deze handreiking een aantal kaartbeelden voor uw gebied verzameld en daarmee een stresstest light uitgevoerd. Hiermee heeft u een eerste beeld waar in uw gemeente of waterschap mogelijke kwetsbaarheden liggen. De kaartbeelden alleen zijn echter nog onvoldoende om concrete maatregelen te nemen. Stap 1b Benutten lokale en regionale kennis Vergelijk de kaartbeelden daarom met uw eigen kennis en ervaringen. Vul de antwoorden aan en verbeter waar mogelijk de uitkomsten. Bespreek deze met uw collega s. Denk hierbij in ieder geval aan de collega s die bezig zijn met water, riool, openbare ruimte, groen, ruimtelijke ordening, infra, beheer en onderhoud, cultureel erfgroed en gebiedsontwikkeling. Kijk ook eens buiten uw eigen organisatie. Betrek partijen als de gemeente, het waterschap, de provincie, de veiligheidsregio en de GGD. Deze instanties beschikken veelal over gedetailleerdere informatie over de kwetsbaarheden dan de gegevens uit de Klimaateffectatlas. Vraag hiernaar en verwerk deze gegevens. U hebt nu uw kwetsbaarheden in beeld gebracht en inzicht in uw klimaatopgave. U heeft de eerste ambitie van DpRA afgerond. U kunt tevens overwegen om op basis hiervan de mogelijke kwetsbaarheden tot in detail te onderzoeken en eventuele maatregelen te verkennen. Hiervoor heeft u diepgaandere stresstesten nodig. Dit zijn veelal modelinstrumenten met technische informatie. Deze diepgaandere stresstesten kunt u na de stresstest light uitvoeren, maar u kunt met uw gebiedspartners ook besluiten om deze (gezamenlijk) gedurende de risicodialoog met deze partijen uit te voeren. Deze keuze maakt u zelf.

29 Vervolg na de stresstest light 29 De risicodialoog Met een eerste inzicht in de kwetsbaarheden voor de vier thema s heeft u inzicht in de klimaatopgave waarvoor u staat. Dit inzicht is het startpunt van het werken richting een waterrobuuste en klimaatbestendige inrichting van uw beheergebied. De overheid kan de klimaatopgave echter niet alleen oplossen. Veel partijen zullen betrokken moeten worden bij de gezamenlijke zoektocht naar maatregelen, oplossingen en meekoppelkansen. Uw klimaatopgave moet dan ook besproken worden met alle betrokken partijen. Welke dat zijn hangt af van uw klimaatopgave, maar hier vindt u een aantal mogelijke voorbeelden. Ook het onderstaande tekstvak geeft voor de thema s wateroverlast en overstromingen een beeld van verschillende partijen waarmee het dialoog gevoerd kan worden. Deze dialoog met alle partijen is de risicodialoog. In het tekstvak worden de verantwoordelijkheden voor verschillende partijen met betrekking tot het tegengaan van wateroverlast, overstromingen en droogte geschetst. Voor hitte zijn de verantwoordelijkheden beschreven in het Nationaal Hitteplan, ruimtelijke verantwoordelijkheden zijn nog niet belegd. Wateroverlast, overstromingen en droogte wie is verantwoordelijk? Eigenaren van gebouwen en terreinen zorgen voor verwerking van hemelwater en van grondwater op eigen terrein voor zover redelijkerwijs mogelijk en de gemeente dat van hen vraagt. Ook zijn zij verantwoordelijk voor binnenriolering en aansluiting naar het openbare riool. Daarnaast ligt de grondwater ontwatering op eigen terrein bij de eigenaren en zijn zij tevens verantwoordelijk voor toepassing van de bouwvoorschriften en hun eigen funderingen. De voorschriften bepalen in essentie onder meer dat dak, muren en begane grondvloer van een gebouw waterdicht moeten zijn. In het buitengebied kunnen zij ook onderhoudstaken hebben voor wateren. Gemeenten hebben zorgtaken voor hemelwaterafvoer, rioolwaterinzameling en grondwateroverlast en -onderlast door doelmatige maatregelen in de openbare ruimte. Zij zorgen voor de riolering in het openbaar gebied inclusief eventuele infiltratie- en bergingsvoorzieningen. Gemeenten zijn ook verantwoordelijk voor de ruimtelijke inrichting en kunnen bouwvoorschriften of regels voor hemelwaterverwerking op private terreinen opleggen. Via de veiligheidsregio s kunnen bij calamiteiten aanvullende maatregelen worden genomen. Waterschappen zijn verantwoordelijk voor de regionale wateren, zoals beken, kanalen en poldervaarten. Zij bepalen en handhaven de peilen in laag Nederland, waarbij zij rekening houden met het landgebruik. In hoog Nederland reguleren en onderhouden zij de beken en overige wateren. Waterschappen stemmen hun oppervlaktewaterbeheer mede af op de goede grondwaterstanden. De berging- en afvoercapaciteit wordt afgestemd op het functiespecifieke beschermingsniveau. Waterschappen zorgen ook dat de regionale keringen voldoende bescherming bieden. Bij calamiteiten kunnen waterschappen aanvullende maatregelen nemen, zoals de inzet van mobiele pompen. Waterschappen dragen zorg voor de primaire waterkeringen langs zee, rivieren en grote meren. Ook zorgen ze voor zuivering van afvalwater en de kwaliteit en ecologie van het oppervlaktewater. Tenslotte geven ze via het instrument waterbeschikbaarheid inzicht in beschikbaarheid en risico op tekort van zoetwater en hebben ze een adviesrol bij ruimtelijke plannen. Provincies stellen het beschermingsniveau voor wateroverlast en de regionale keringen formeel vast. Ook geven zij de kaders voor de ruimtelijke inrichting, waarbij aspecten als waterbeschikbaarheid kunnen doorwerken. Provincies kunnen kaders stellen voor kwantitatief grondwaterbeheer en zijn verantwoordelijk voor de grondwaterkwaliteit. Rijk: Rijkswaterstaat beheert grote wateren als de zee en rivieren. Zij is met de waterschappen verantwoordelijk voor het voorkomen van overstromingen. RWS draagt daarbij met name zorg voor de verbindende dammen, stuwen en storm vloedkeringen. Ook beschermt RWS samen met waterschappen de kust en geeft het rivieren meer ruimte. Op rijksniveau worden tevens kaders gesteld voor primaire waterkeringen, bouwvoorschriften en zoetwaterverdeling bij schaarste (verdringingsreeks).

30 Vervolg na de stresstest light 30 Het doel van de risicodialoog is tweeledig: de dialoog draagt bij aan het vergroten van het bewustzijn over de kwetsbaarheid voor klimaatextremen en dient tot het bespreken van mogelijkheden om deze kwetsbaarheid door middel van concrete maatregelen te verkleinen. In de risicodialoog worden de opgave en ambities besproken en worden samen mogelijke oplossingen en maatregelen verkend en onderzocht. Tijdens de risicodialoog staan onder meer de volgende vragen centraal: Zijn de in beeld gebrachte kwetsbaarheden juist? Welke kansen biedt de verandering van het klimaat? Welke problemen of toekomstige problemen willen we oplossen? Op welk schaalniveau liggen oplossingen (lokaal of regionaal)? Welke meekoppelkansen kunnen we benutten? Is er behoefte aan aanvullende onderzoeken of kennis? Wie gaat welke maatregelen uitvoeren? Tijdens de risicodialoog is het verkennen van mogelijke oplossingen belangrijk. Vaak zullen aanvullende gegevens nodig zijn voordat over maatregelen gesproken kan worden. Daarvoor zijn meer diepgaande stresstesten in de vorm van modelinstrumenten nodig. Deze worden door diverse adviesbureaus aangeboden. Stresstesten zijn dus nodig om de risicodialoog te ondersteunen en vormen een onderdeel van de risicodialoog. Dergelijke stresstesten kunt u echter ook al eerder uitvoeren, indien uw eigen organisatie behoefte heeft aan meer detailinformatie of het verkennen van adaptatiemaatregelen. De complexiteit van de opgave en het proces (ambitie, verkenning van oplossingen, aanvullende gegevens, berekeningen, dialoog) betekent dat de risicodialoog geen eenmalig gesprek is. De risicodialoog is een iteratief proces om tot een gezamenlijke agenda te komen. Daarnaast gaat het in de risicodialoog ook over stimuleren en faciliteren van initiatieven, borgen en reguleren van ontwikkelingen, het handelen tijdens calamiteiten en eventuele meekoppelkansen. De risicodialoog is dus niet zozeer een technische opgave, maar vooral een organisatorische uitdaging tot samenwerking en commitment.

31 ANNEX 2 31 ANNEX 2: Inventariseren van te betrekken partijen Partij (Voorlopig) niet betrekken Informeren Consulteren Actief samenwerken Meebeslissen/ eindverantwoordelijk voor onderdelen Partij (Voorlopig) niet betrekken Informeren Consulteren Actief samenwerken Meebeslissen/ eindverantwoordelijk voor onderdelen GEMEENTE College B&W / Gemeenteraad Openbare Werken Riolering, stedelijk water Wegen Ruimtelijke Ordening Beheerders openbare gebouwen (scholen, etc.) Groen GG &GD Politie Brandweer Financiën Sociale Zaken Bestuurszaken Overige, nl. WATERSCHAP College van dijkgraaf & (Hoog)heemraden / Algemeen Bestuur Watersysteem(beheer) Waterzuivering Waterkeringen Financiën Bestuurszaken Overige, nl.. PROVINCIE Bestuur Ruimtelijke ontwikkeling Wegbeheerder Overige, nl. KENNISPARTIJEN Advies-/ ingenieursbureau(s) Landschapsarchitecten Stedenbouwkundigen Kennisinstituten DRINKWATERBEDRIJF Winning Distributie WONINGCORPORATIES Naam Naam Overige, nl NETWERKBEHEERDERS Elektriciteit Gas Telecom / internet Water (zie ook waterleiding bedrijf)

32 ANNEX 2 32 Partij (Voorlopig) niet betrekken Informeren Consulteren Actief samenwerken Meebeslissen/ eindverantwoordelijk voor onderdelen Partij (Voorlopig) niet betrekken Informeren Consulteren Actief samenwerken Meebeslissen/ eindverantwoordelijk voor onderdelen VASTGOEDBEHEERDERS Winkelcentra Theater / bioscoop Ziekenhuis Verzorgings-/ Bejaardenhuis Pretparken Dierentuin Overige, nl. NGO S Burgerplatform Bewoners(groep) Vereniging Bedrijfskring/-vereniging Belangengroep Belangengroep Overige, nl GROENBEDRIJVEN Naam Naam Overige, nl BOUWBEDRIJVEN Naam Naam Overige, nl LOKALE INDUSTRIE Type 1 Type 2 Overige, nl BANKEN Naam Naam Overige, nl VERZEKERAARS Naam Naam Overige, nl

33 Colofon Deze rapportage is in opdracht van het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie opgesteld door AT Osborne. Het rapport is samengesteld in de periode tot december De rapportage is verder voorbereid met het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Vereniging Nederlandse Gemeenten, Unie van Waterschappen, Interprovinciaal Overleg, NL-Ingenieurs, KNMI, Deltares, RIONED, stichting Climate Adaptation Services, Stowa en het Nederlands Normalisatie-instituut. Versie 1.0 Februari 2018 Auteurs Matté Egging (AT Osborne) Herbert Bos (AT Osborne) Tim van Veelen (AT Osborne) Jeroen Grutters (Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie) Kaartmateriaal Klimaateffectatlas.nl Graphics Sybren Vlasblom (A10plus) Vormgeving A10plus ontwerp en illustratie