Hoe navigatie op zee ontstond...

Transcriptie

1 Navigatie op zee Simon Declerck Bachelor vastgoed: landmeten Klas: 1C2 Academiejaar: Faculteit Natuur en Techniek Valentin Vaerwyckweg Gent 1

2 Inleiding Als onderwerp voor mijn paper heb ik gekozen voor 'navigatie op zee'. Ik heb voor dit onderwerp gekozen omdat ik wel eens zou willen weten hoe men door de eeuwen heen geëvolueerd is op het vlak van navigatie. Een andere reden waarom ik voor dit onderwerp gekozen heb is dat ik later misschien iets zou willen doen op zee, zoals in de baggersector werken. In de paper zal ik vooral bespreken welke methoden en toestellen men vroeger gebruikte om te navigeren. Hoe ging men een kaart opstellen? Welke toestellen gebruikte men om te navigeren? Was er een verschil om 's nachts of overdag te navigeren op zee? Hoe kon men navigeren aan de hand van sterren? Op al deze vragen vind je een antwoord in deze paper. 2

3 Hoe navigatie op zee ontstond... De eerste grote schepen werden gebouwd rond 3500 voor Christus. Vanaf toen ging men aan de hand van bepaalde methoden gaan navigeren. De eerste schepen navigeerden door langs de kust te varen en bepaalde herkenningspunten (steden, bergen,...) te onthouden om te weten waar ze waren. Ze durvden nooit ver van de kust afwijken omdat men bang was om van de platte wereld af te vallen. Men maakten ook gebruik van de wind om te navigeren. Aan de hand van een windroos kon men makkelijk weten waar het noorden lag en zo kon men een bepaalde route volgen. Ze vaarden vooral overdag en 's avonds meerden ze aan op een rustige plaats of haven. In die tijd bestonden er ook nog geen landkaarten maar er bestond wel een lijst met richingen op, dit was dan een soort van routebeschrijving om op hun bestemming te raken. Later kon men aan de hand van enkele methodes en instrumenten zich steeds nauwkeuriger gaan situeren op zee. Deze methoden en instrumenten worden later in de paper besproken. 3

4 Gegist bestek Een gegist bestek is een navigatiemethode waarbij men aan de hand van de koers en de afgelegde afstand je positie op zee kon bepalen. Deze methode gebruikte men vaak wannneer er geen directe plaatsbepaling mogelijk was. Om een gegist bestek te maken heb je bepaalde gegevens nodig. Gegevens die je nodig hebt om een gegist bestek te maken: - de mate van afdrijven: dit kon men berekenen door een boei te laten afdrijven en dan aan de hand van een kompas de hoek van het afdrijven te berkenen - de snelheid: dit kon men berekenen aan de hand van een log (plankje in de vorm van een cirkelsector waarvan de boogkant verzwaard is). De log ging vast aan een lijn en werd overboord gegooid. Door te meten met een zandloper hoeveel lijn er werd afgerold in een bepaalde tijd kon men de snelheid van het schip bepalen. - de koers: die werd op een kaart uitgezet met een passer en lineaal. Er werden lijnen getrokken tussen punten die herkenbaar waren. 4

5 Cartografie Vroeger tekende men kaarten op perkament en pas later op papier. Een leeskaart was een beschrijving van stromen, havens, kusten, getijdetabellen, dieptepeillingen, bakens, bodemkaarten en opvallende herkenningspunten. De leeskaarten bestonden uit schetsen en afbeeldingen. Men maakte niet alleen gebruik van kaarten van kusten maar ook van kleinschalige paskaarten (kaart van een hele oceaan of grote delen daarvan). In deze kaarten vind je een topografische weergave van eilanden, kustlijnen en rivieren en je kan op de kaarten ook de lengte- en breedtegraden zien. Vroeger waren kaarten bedrijfsgeheim, in 1655 bestolen de vier hoofdofficieren van elk schip een blad te laten ondertekenen dat de kaarten bedrijfsgeheim zijn en dat ze niet mogen worden verspreid. De kaart De vermaerde stroemen, Tvlie ende, Tmaersdiep van Lucas Janszoon Waghenaer uit

6 Tijdmeting op zee Vroeger maakte men aan boord van een schip gebruik van zandlopers om te weten hoe laat het was. Zo'n zandloper liep ongeveer een half uur vooraleer die moest omgedraaid worden. Wanneer men acht keer de zandloper had omgedraaid was de hoogste zonnestand bereikt. Sommige zeelui draaiden de zandloper wel eens te vroeg om en zo ontstonden soms grote tijdsverschillen. Tot op heden kan je nog restanten van vroegere gebruiken terugvinden want de Nederlandse marine gebruikt nu nog steeds benamingen van vroeger voor de wachten. 00:00-04:00 uur : hondenwacht 04:00-08:00 uur : dagwacht 08:00-12:00 uur : voormiddagwacht 12:00-16:00 uur : achtermiddagwacht 16:00-20:00 uur : platvoetwacht 20:00-24:00 uur : eerste wacht 6

7 Navigatie-instrumenten Het kompas Het kompas is een navigatie-instrument om de richting ten opzichte van het noorden te bepalen. De oudste kompassen berstonden uit een stukje magnetisch ijzer die op een stukje hout drijvend in het water lag. Rond 1117 werd het kompas voor het eerst vermeld in het Chinese boek Pingzhou Ke Tan. De eerste kompassen gebruikte men vooral voor navigatie op zee. Later werd het kompas ook gebruikt op het land en in de lucht. Het quadrant Het quadrant is een navigatie-instrument om hoeken te meten. Het instrument bestaat uit een kwart van een cirkel en is gemaakt van hout of brons. Om het instrument te gebruiken moest je één rechthoekszijde van het deel van de cirkel richten naar het hemellichaam en dan gaf het schietlood de gemeten hoek weer. Bij slecht weer was dit instrument minder geschikt omdat de meetwaarden niet exact genoeg waren dan. 7

8 Een astrolabium Een astrolabium is het verfijnde toestel van een quadrant. Een draaiende zichtpijl (alhidade) werd naar het hemellichaam gericht en zo kon je de hoogte aflezen. Het instrument werd ook gebruikt om de tijd te bepalen. Daarvoor moest men het astrolabium instellen op de datum van de waarneming en zo kon men met de alhidade de plaats van verschillende sterren bepalen. Door de ligging van de verschillende sterren te bepalen kon men uiteindelijk aan de hand van enkele berekeningen het uur bepalen. 8

9 De Jacobsstaf De opvolger van het astrolabium was de Jacobsstaf. Hiermee kon je de hoogtes en de hoeken meten ten opzichte van de horizon. Het instrument bestaat uit 2 houten staven (een staaf met graden op aangeduid en loodrecht daarop een verschuifbare staaf). Het uiteinde van de lange staaf moest je tegen je gezicht houden en dan kijk je afwisselend naar de horizon en het punt waarvan je de hoogte wil meten. De dwarsstaaf verschuif je dan tot hij perfect tussen 2 punten past en op dat punt lees je dan de hoek af. Daarna kon men de hoogte bepalen aan de hand van enkele formules en zo wist men dan de breedteligging. De sextant en de octant Vanaf de 18 de eeuw werd de Jacobsstaf opgevolgd door de octant en later door de sextant. Deze instrumenten waren nauwkeuriger en men moest niet rechtstreeks in de zon kijken omdat men indirect ging gaan meten aan de hand van 2 spiegels en de schutglaasjes. De octant heeft een raamwerk van 45, dit is 1/8 van een cirkel (vandaar ook de naam octant). Voor het gebruik van dit toestel is het belangrijk dat je het toestel verticaal houdt. Wanneer de opening van het klimvizier en de lijn in het oogvenster op één lijn liggen, dan is dit het geval. Daardoor wordt de alidade zodanig verdraaid dat de alidadespiegel de weerspiegeling van de zon in het midden van de klimspiegel projecteert. Zo kan men dan de waarnemingshoek aflezen op het snijpunt van de alidade en de gradenschaal. 9

10 De sextant heeft een raamverdeling van 60, dit is 1/6 van een cirkel (vandaar ook de naam sextant). Hierdoor wordt het meetbereik vergroot ten opzichte van een octant. Octant Sextant 10

11 Moderne navigatie Tegenwoordig kan men makkelijk bepalen waar je bent met een gps (global positioning system). De gps bestaat ondertussen al zo'n 45 jaar, bij deze methode maak je gebruik van satellieten om je exacte positie op aarde te bepalen. De gps wordt beheerd door de Amerikaanse overheid en hierdoor zijn we ook afhankelijk van hen. Dankzij dit middel is het voor een schip natuurlijk niet meer zo moeilijk om de juiste koers te varen. Ondanks alle nauwkeurige navigatiemiddelen gaan er nog steeds een aantal dingen verkeerd. Kijk maar naar de Costa Concordia, het luxeschip die zonk na het raken van een rots. GPS IIF-satelliet 11

12 Bronnen J.B. Ebbinge en J.E. Alberda. Inleiding landmeetkunde. (geraadpleegd op 21 november) (geraadpleegd op 21 november) (geraadpleegd op 21 november) (geraadpleegd op 21 november) /gedigitaliseerde-zeekaarten-onthullen-historisch-geulengedrag/ 12

13 rce=lnms&tbm=isch&sa=x&ved=0ahukewj2zscwl7vjahvivrqkhbjgapuq _AUIBygB&biw=1280&bih=682 - tbm=isch&q=+mooie+foto%27s+van+schepen+op+zee&imgrc=7ckfi_pg8ivr ZM%3A

14 14