Algemene uitgangspunten

Transcriptie

1 Sociale Veiligheid 2010 Deel I 1 Inleiding Sociale veiligheid is een van de pijlers onder onze samenleving. De diverse facetten die dit complexe fenomeen vormen raken burgers iedere dag. De vraagstukken rond sociale veiligheid zijn bovendien politiek actueel: hoe kan de veiligheid op straat gewaarborgd worden, zodat een burger zich veilig voelt in zijn of haar leefomgeving? De tijd is voorbij dat veiligheid alleen een zaak was van de overheid. De overheid roept daarom steeds vaker op tot zelfredzaamheid van burgers en streeft bij veel vraagstukken naar publiek-private samenwerking. Hoe deze samenwerking vorm moet worden gegeven en wie welke verantwoordelijkheden draagt zijn punten van discussie die in de huidige benadering van veiligheidsvraagstukken hoog op de agenda staan. Sociale veiligheid is een onderwerp waar de frontline van ambtenaren en hulpverleners èn de burgers die zich bewegen in de publieke ruimte direct en dagelijks mee te maken kunnen hebben. Ook bedrijven zijn in toenemende mate betrokken bij het beheersen van de veiligheid, zoals bij horeca-afspraken met gemeenten om overlast en agressie tijdens het uitgaan aan te pakken. Maatschappelijke organisaties werken steeds vaker samen in instituten als de zogenoemde veiligheidshuizen om de leefbaarheid en veiligheid van de inwoners van hun woonplaats te handhaven en waar nodig te verbeteren. Kortom, burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties worden in steeds grotere mate betrokken bij het beheersen van de veiligheid in de maatschappij. Onderwerpen die hierbij hoog op de agenda staan zijn onder meer jeugdcriminaliteit, recidive, diefstal, agressie en overlast. Er zijn veel maatschappelijke thema s die geschaard kunnen worden onder de noemer sociale veiligheid. Ook de aanpak van die problemen is zo divers als de problemen zelf. Die aanpak vindt ook nog eens plaats op verschillende niveaus, waarbij vele instanties zijn betrokken. In het algemeen schept de Rijksoverheid de kaders voor sociale veiligheid en wordt het beleid op lokaal niveau uitgevoerd. Het leeuwendeel van de instrumenten die in deze gids aan bod komen hebben dan ook betrekking op een lokale aanpak. De relevante wet- en regelgeving is al net zo divers als de instrumenten. Er is niet één wet die alles regelt met betrekking tot sociale veiligheid, maar een breed scala aan wetten en regels die van toepassing zijn op verschillende onderwerpen. Deze gids heeft de belangrijkste richtlijnen en wetgeving in kaart gebracht. 2 Wat is sociale veiligheid? Het begrip sociale veiligheid is breed en wordt op diverse manieren gebruikt. Het is dus belangrijk om in ieder geval voor het bestek van deze gids het verschijnsel helder te definiëren. De Kleine Gids Sociale Veiligheid 2010

2 Sociale Veiligheid Definitie De definitie van sociale veiligheid zoals we die hier hanteren sluit aan bij de definitie van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), zoals beschreven in het rapport Sociale veiligheid ontsleuteld (2008) 1 : Sociale veiligheid betreft feitelijke overlast, criminaliteit en veiligheidsbeleving. Sociale veiligheid gaat dus niet om bedreigingen van veiligheid met een niet-menselijk karakter zoals natuurrampen en pandemieën, maar om veiligheid met betrekking tot menselijke acties, zoals agressie, geweld en overlast. Sociale veiligheid is dus een onderwerp dat duidelijk afbakening nodig heeft om niet te verdwalen in details en kleine lettertjes. De definitie van het SCP geeft de essentie van het fenomeen aan: het menselijke karakter van alles wat met sociale veiligheid te maken heeft. Daarbij is een beperking die hier gehanteerd zal worden dat het voornamelijk betrekking heeft op het direct of indirect toebrengen van letsel dan wel schade aan mensen en/of aan eigendom. Het gaat in deze gids dus primair om alles wat de burger aan onveiligheid tegenkomt op straat en in de buurt. Waardoor voelen burgers zich onveilig? Wat merkt de burger van misdaad? Van georganiseerde, ondergrondse criminaliteit zal de gewone bevolking weinig merken, maar jongeren die rondhangen en wellicht overlast veroorzaken komen zij wel tegen wanneer ze zich in de openbare ruimte begeven. Daarnaast kan de burger zelf een ongewenste bijdrage leveren aan de verloedering van een buurt door bijvoorbeeld hondenpoep te laten liggen. Dit lijkt op het eerste gezicht triviaal vergeleken met ernstigere vormen van overlast, maar zoals we nog zullen zien kunnen dergelijke acties een keteneffect hebben dat veel verder reikt dan aanvankelijk gedacht wordt. Een andere veel voorkomende vorm van sociale onveiligheid is bekladding van een school met graffiti. Ook dit heeft een groter effect dan alleen de ontsiering van een muur. En iemand die bij het uitgaan agressieve dronken mensen tegenkomt ervaart dit ook als een vorm van sociale onveiligheid. Als winkelier kan een burger te maken krijgen met winkeldiefstal of inbraak als het winkelgebied niet goed beveiligd is. Een drugspand bij iemand in de straat kan ervoor zorgen dat die bewoner zich niet veilig voelt. Dit zijn bij uitstek de zaken die in deze Kleine Gids Sociale Veiligheid worden behandeld. Sociale veiligheid speelt zich dus per definitie af binnen het publieke domein, heeft een menselijk karakter en over het algemeen zijn de personen die de sociale veiligheid aantasten niet professioneel georganiseerd in een groot verband. Bovenstaande problemen worden kort behandeld en gekoppeld aan handvatten ter bestrijding die worden geboden door wet- en regelgeving. Ook andere instrumenten en relevante projecten krijgen aandacht, zodat een breed beeld ontstaat van de manier waarop professionals deze problemen kunnen oplossen. Hierbij gaat het nadrukkelijk niet alleen om repressieve maatregelen, want juist bij sociale veiligheid zijn preventieve acties cruciaal. 2.2 Strafrechtelijk proces De grens van de aanpak van sociale veiligheid ligt in deze Kleine Gids bij het strafrechtelijke proces: de juridische aanpak achteraf wordt grotendeels buiten beschouwing gelaten, mede omdat deze geheel in handen is van politie en Openbaar Ministerie. Doel van bestraffing is echter niet alleen vergelding (op welke manier dan ook boete doen voor de ondernomen illegale activiteiten), maar ook trachten te voorkomen dat de dader zich 1 L. van Noije, & K. Wittebrood, Sociale veiligheid ontsleuteld. Veronderstelde en werkelijke effecten van veiligheidsbeleid, Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau De Kleine Gids Sociale Veiligheid 2010

3 Sociale Veiligheid 2010 nog een keer op ongewenste wijze gedraagt. Instrumenten die recidive moeten voorkomen zijn daarom wèl van belang in het bestek van deze gids, omdat dit ook een vorm is van preventie: preventie van terugval. 2.3 Bestuur en instrumenten De problematiek rondom sociale veiligheid wordt in heel veel gevallen decentraal aangepakt. Elke locatie is immers anders, wijken hebben overal een andere bevolkingssamenstelling en grote steden hebben meestal problemen die in kleine dorpen niet voorkomen. Het lokale bestuur en de uitvoerende instanties ter plaatse staan bovendien dichter bij de burger die beschermd moet worden. Het is onmogelijk om daadwerkelijk alle individuele onderwerpen die onderdeel vormen van het thema sociale veiligheid gedetailleerd te behandelen; gekozen is voor een representatieve behandeling in iedere categorie. De behandelde wetgeving is geselecteerd op de relevantie voor het wettelijk kader waarbinnen praktische instrumenten worden ingezet. Dit is bij sociale veiligheid essentieel, omdat de wettelijk basis voor bepaalde bevoegdheden en methoden van aanpak zeer gefragmenteerd is en dus verspreid is over diverse wetten. De instrumenten die genoemd worden komen voort uit het geschetste wettelijke kader, of worden gevormd door projecten en rapportages die toepasbaar zijn in verschillende gebieden en die niet al te specifiek zijn. Het zijn dus geen instrumenten die maar voor één bepaalde gemeente toepasbaar zijn, maar ze hebben een duidelijke voorbeeldfunctie voor andere gemeenten. 2.4 Best practices en schematisch overzicht De best practices bevatten veelal lokale of regionale voorbeelden van een opvallende en effectieve invulling van het beleid rondom sociale veiligheid. Ten slotte worden per categorie de valkuilen behandeld: tegen welke problemen loopt men aan in de praktijk? Wat zijn belangrijke aandachtspunten bij de aanpak van een probleem? Het schematische overzicht aan het begin van deze gids geeft aan welk onderwerp binnen welk domein van sociale veiligheid wordt behandeld. Dit is gedaan om duidelijkheid te geven over de vraag welke informatie waar te vinden is. Veel onderwerpen overlappen elkaar. Problemen in uitgangsgebieden kunnen namelijk gecategoriseerd worden als overlast, maar ook als agressie. Door dit schema wordt duidelijk hoe de onderwerpen zijn ingedeeld en het zorgt ervoor dat u snel kunt vinden wat u zoekt. De eerste drie onderwerpen zijn ingedeeld met als achterliggende ratio de beweging van kwaad tot erger. De overgangsfases tussen de onderwerpen vormen vaak het grijze gebied waar de hierboven vermelde overlap plaatsvindt. 3 Sociale risico s Diverse partijen houden zich bezig met het opstellen van risico-analyses voor de Nederlandse samenleving. Een aantal van die analyses raakt ook de sociale veiligheid, al gaat het in de meeste gevallen om zwaardere zaken dan we hier in deze gids behandelen. Vanwege de relevantie voor sociale calamiteitenplannen volgen hier de betreffende rapporten. De Kleine Gids Sociale Veiligheid

4 Sociale Veiligheid Nationale Risicobeoordeling (NRB) Een belangrijke doelstelling van de Rijksoverheid op het gebied van risicomanagement is om de vitale belangen van Nederland te beschermen en ontwrichting van de samenleving te voorkomen. Deze doelstelling wordt uitgewerkt in het interdepartementale Programma Nationale Veiligheid, dat bestaat sinds april Ieder jaar publiceert het Directoraat-generaal Veiligheid van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kader van dit Programma Nationale Veiligheid de Nationale Risicobeoordeling (NRB) Bevindingenrapportage. Hierin wordt de Strategie Nationale Veiligheid toegelicht en wordt aan de hand van concrete scenario s een risicoanalyse gemaakt voor Nederland. Tot en met de meest recente Bevindingenrapportage (2008, gepubliceerd juni 2009) heeft het programma Nationale Veiligheid 33 scenario s uitgewerkt, die kunnen worden gegroepeerd in zes overkoepelende thema s: Klimaatverandering. Energievoorzieningzekerheid. Polarisatie en radicalisering. Verwevenheid boven- en onderwereld. ICT-uitval. Ernstige ongevallen. In het kader van sociale veiligheid zijn de polarisatie- en radicaliseringsstrategieën van belang. 3.2 Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) Een meer specifieke risicobeoordeling voor Nederland is de jaarlijkse voortgangsrapportage terrorismebestrijding van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding. In Nederland zijn ongeveer twintig instanties betrokken bij terrorismebestrijding. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) is door de regering aangesteld om de samenwerking tussen al deze instanties te verbeteren. De coördinator doet dat onder meer door op basis van de beschikbare informatie, zoals die van inlichtingendiensten, een risico-analyse te maken. Hieraan gekoppeld bepaalt de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding een dreigingsniveau. Het dreigingsniveau kent de volgende categorieën: Minimaal. Beperkt. Substantieel. Kritiek. De NCTb valt onder de verantwoordelijkheid van twee ministers: de Minister van Justitie, die tevens coördinerend Minister voor Terrorismebestrijding is en de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Organisatorisch en beheersmatig is de organisatie van de NCTb ondergebracht bij het Ministerie van Justitie, op vergelijkbare wijze als een directoraat-generaal. In de meest recente voortgangsrapportage, de Tiende voortgangsrapportage terrorismebestrijding van 19 juni 2009 heeft de NCTb bepaald dat het dreigingsniveau voor 12 De Kleine Gids Sociale Veiligheid 2010

5 Sociale Veiligheid 2010 Nederland, net als in de vorige rapportage, substantieel is. Hiermee schat de NCTb in dat de kans op een aanslag in Nederland of tegen Nederlandse belangen reëel is. Hij voegt daar echter wel aan toe dat er in de afgelopen rapportageperiode geen concrete aanwijzingen voor aanslagplannen tegen Nederland en Nederlandse belangen zijn geconstateerd. De dreiging die de NCTb constateert komt voor een belangrijk deel vanuit de internationale jihadistische beweging. Internationale jihadistische groeperingen zien Nederland en zijn belangen als één van hun voorkeursdoelwitten, vanwege zijn militaire betrokkenheid in Afghanistan en de vermeende islambeledigingen in Nederland. 3.3 Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) valt onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en heeft als taak om de nationale veiligheid te bevorderen door dreigingen, politieke ontwikkelingen en risico s die niet direct zichtbaar zijn in kaart te brengen. In lijn met de bevindingen van de NCTb concludeert de AIVD in zijn meest recente jaarverslag dat jihadistisch terrorisme voor Nederland een bedreiging blijft vormen. Uit het onderzoek dat de AIVD voerde naar jihadistische netwerken die in of vanuit Nederland opereren is gebleken dat de terroristische dreiging steeds meer uitgaat van transnationale en lokale netwerken met een internationale oriëntatie en minder vanuit lokaalautonome netwerken. Daarbij blijkt het niet alleen meer te gaan om radicalisering die leidt tot terrorisme, maar ook om vormen van radicalisering die een ontwrichtende invloed hebben op de samenleving, wat weer kan leiden tot polarisatie en onverdraagzaam isolationisme. Dat geldt volgens de AIVD vooral voor het politieke salafisme, een niet-gewelddadige variant van het salafisme. Met name deze ontwikkelingen raken aan de sociale veiligheid. Binnen Nederland blijken volgens de AIVD verder ook linksextremisme, rechtsextremisme en dierenrechtenextremisme een bedreiging te vormen. Antifascisten gebruiken regelmatig geweld tegen extreemrechtse tegenstanders. Aan de andere kant van het politieke spectrum neemt het verzet tegen het asiel- en vreemdelingenbeleid toe en raakt dit binnen het linkse activisme steeds beter georganiseerd. De manier van actievoeren is steeds meer vergelijkbaar met die van dierenrechtenextremisten. De Kleine Gids Sociale Veiligheid

6 Sociale Veiligheid 2010 Overlast en verloedering Hondenpoep Graffiti Zwerfvuil Ernstigere vormen van vernieling worden behandeld onder Agressie en geweld. Vernieling Straatmeubilair Jeugdoverlast Overlast buren Ongewenste panden Drugsteelt- en handel worden behandeld onder Kleine criminaliteit. Hier gaat het om de fysieke locatie. 14 De Kleine Gids Sociale Veiligheid 2010