Economisch Bulletin Nummer 2 / 2018

Transcriptie

1 Economisch Bulletin Nummer 2 / 2018

2 Inhoud Economische en monetaire ontwikkelingen 2 Overzicht 2 1 Externe omgeving 5 2 Financiële ontwikkelingen 12 3 Economische bedrijvigheid 17 4 Prijzen en kosten 25 5 Geld en krediet 30 6 Begrotingsontwikkelingen 37 Kaders 39 1 Duren de recente olieprijsstijgingen voort? 39 2 Liquiditeit in de markten voor staatsobligaties in het eurogebied sinds de start van het PSPP 44 3 Liquiditeitsverhoudingen en monetairbeleidstransacties van 1 november 2017 tot en met 30 januari Deeltijdarbeid: recente ontwikkelingen 54 5 De betrouwbaarheid van de voorlopige flashraming van het bbp van het eurogebied 59 6 De rol van seizoensinvloeden en uitschieters in de HICP-inflatie ongerekend voedingsmiddelen en energie 63 7 Begrotingskoers tijdens eerdere expansieperiodes 68 8 De beoordeling door de Europese Commissie van de macroeconomische onevenwichtigheden en voortgang van de hervormingen voor Artikelen 79 1 The real effects of credit constraints 79 2 The economic impact of population ageing and pension reforms 91 Statistieken 116 ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Inhoud 1

3 Economische en monetaire ontwikkelingen Overzicht Tijdens zijn monetairbeleidsvergadering van 8 maart 2018 concludeerde de Raad van Bestuur dat een ruime mate van monetaire stimulering nodig blijft om de onderliggende inflatiedruk verder te laten oplopen en de ontwikkeling van de totale inflatie op middellange termijn te ondersteunen. De informatie die sinds de vorige monetairbeleidsvergadering van januari beschikbaar is gekomen, waaronder de nieuwe door medewerkers van de ECB samengestelde projecties, bevestigde dat de economische groei in het eurogebied krachtig en breed gedragen is en in de nabije toekomst naar verwachting wat sneller zal toenemen dan eerder werd verwacht. Die groeivooruitzichten bevestigden het vertrouwen van de Raad van Bestuur dat de inflatie zich in de richting van de inflatiedoelstelling van onder, maar dicht bij 2% op middellange termijn zal bewegen. Tegelijkertijd bleven de maatstaven van de onderliggende inflatie gematigd en vertonen ze nog geen overtuigende tekenen van een aanhoudende opwaartse trend. Tegen die achtergrond zal de Raad van Bestuur de wisselkoersontwikkelingen en de financiële omstandigheden blijven volgen, in verband met de mogelijke gevolgen ervan voor de vooruitzichten op middellange termijn voor de prijsstabiliteit. De voortgezette monetaire ondersteuning die nodig is voor een duurzame terugkeer van de inflatie naar een peil van onder, maar dicht bij 2% wordt verleend in de vorm van de aanhoudende netto activaaankopen, de aanzienlijke voorraad aangekochte activa en aanstaande herinvesteringen, en de beleidsindicaties inzake de rentetarieven. Economische en monetaire beoordeling ten tijde van de vergadering van de Raad van Bestuur van 8 maart 2018 De wereldeconomie groeide zelfs nog sneller in de tweede helft van 2017 en geeft de uitvoer van het eurogebied een extra impuls. De mondiale economische bedrijvigheid zal naar verwachting sterk blijven, hoewel het groeitempo geleidelijk zal matigen. Verwacht wordt dat de wereldhandel in de nabije toekomst gestaag zal blijven groeien, terwijl de inflatie naar verwachting langzaam zal toenemen naarmate de reservecapaciteit wereldwijd afneemt. Tegen de achtergrond van de aanhoudende economische expansie zijn de rendementen op overheidsobligaties van het eurogebied sinds medio december 2017 gestegen. De ecarts op bedrijfsobligaties waren echter grotendeels stabiel en de gemiddelde ecarts tussen het rendement op overheidsobligaties en de rente op daggeldrenteswaps (OIS) zijn al met al wat gedaald. De aandelenkoersen liepen terug in een klimaat van verhoogde volatiliteit. Op de valutamarkten is de nominaal-effectieve wisselkoers van de euro gestegen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Overzicht 2

4 De economische groei in het eurogebied blijft sterk en breed gedragen in alle landen en sectoren, waarbij het reële bbp in het vierde kwartaal van 2017 met 0,6% op kwartaalbasis is gestegen. De particuliere consumptie wordt geschraagd door de toenemende werkgelegenheid, die ook profijt trekt van de voorbije hervormingen van de arbeidsmarkt, en door het groeiende vermogen van de huishoudens. De bedrijfsinvesteringen trokken verder aan als gevolg van de zeer gunstige financieringsvoorwaarden, de stijgende winstgevendheid van de bedrijven en de krachtige vraag, terwijl de woninginvesteringen de afgelopen kwartalen verder verbeterden. Daarnaast werd de uitvoer van het eurogebied gestimuleerd door de breed gedragen mondiale groei. Deze beoordeling wordt ook grotendeels weerspiegeld in de door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van maart 2018, die ervan uitgaan dat het reële bbp in het eurogebied op jaarbasis in 2018 met 2,4% zal toenemen, in 2019 met 1,9% en in 2020 met 1,7%. Vergeleken met de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde macro-economische projecties van december 2017 zijn de vooruitzichten voor de bbp-groei in 2018 opwaarts bijgesteld en blijven ze daarna onveranderd. De risico s voor de groeivooruitzichten worden als grotendeels in evenwicht beschouwd. Enerzijds leidt de huidige conjuncturele dynamiek op korte termijn mogelijk tot een sterkere groei. Anderzijds hangen de neerwaartse risico s nog steeds vooral samen met mondiale factoren, waaronder het toenemende protectionisme en de ontwikkelingen op de valutamarkten en de andere financiële markten. Volgens de flashraming van Eurostat daalde de twaalfmaands-hicp-inflatie in het eurogebied van 1,3% in januari tot 1,2% in februari. Dit was hoofdzakelijk toe te schrijven aan negatieve basiseffecten in de inflatie voor onbewerkte levensmiddelen. Op basis van de huidige futuresprijzen voor olie wordt verwacht dat de totale inflatie op jaarbasis gedurende de rest van het jaar rond 1,5% zal schommelen. De maatstaven van de onderliggende inflatie bleven gematigd maar zullen naar verwachting geleidelijk stijgen op middellange termijn, onder invloed van de monetairbeleidsmaatregelen van de ECB, de aanhoudende economische expansie, de daarmee samenhangende afname van de onbenutte capaciteit in de economie en de stijgende loongroei. In de door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties voor het eurogebied van maart 2018 wordt de HICP-inflatie op jaarbasis geraamd op 1,4% in 2018, 1,4% in 2019 en 1,7% in Vergeleken met de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde macroeconomische projecties van december 2017 zijn de vooruitzichten voor de totale HICP-inflatie in 2019 licht neerwaarts bijgesteld maar blijven ze onveranderd voor 2018 en De afnames van de HICP-energieprijsinflatie in 2018 en 2019 zullen de toename van de onderliggende inflatie naar verwachting grotendeels compenseren, waarbij de HICP-inflatie ongerekend energie en voedingsmiddelen zal stijgen van 1,1% in 2018 tot 1,5% in 2019 en 1,8% in De meest recente projecties voorspellen ook dat het begrotingstekort van het eurogebied over de projectieperiode verder zal dalen, met name als gevolg van ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Overzicht 3

5 de gunstige conjunctuur en de lagere rentelasten. De begrotingskoers binnen het eurogebied als geheel zal volgens die projecties gemiddeld beschouwd grotendeels neutraal blijven tijdens de periode Hoewel de overheidsschuld in het eurogebied verder zal dalen, is de schuldquote nog altijd hoog. De huidige economische expansie noopt ertoe de begrotingsbuffers weer aan te vullen. Uit de monetaire analyse bleek dat de ruime geldhoeveelheid in een stevig tempo bleef groeien, namelijk met 4,6% op jaarbasis in januari 2018 een groeicijfer dat onveranderd is ten opzichte van de voorgaande maand onder invloed van de door de ECB genomen monetairbeleidsmaatregelen en de geringe alternatieve kosten die verbonden zijn aan het aanhouden van de meest liquide deposito s. Dienovereenkomstig bleef het eng gedefinieerde monetaire aggregaat M1 de grootste bijdrage leveren aan de groei van het ruime monetaire aggregaat. Tegelijkertijd herstelde de groei van de kredietverlening aan de private sector zich verder. De doorwerking van de monetairbeleidsmaatregelen schraagde nog steeds de kredietvoorwaarden voor bedrijven en huishoudens, de toegang tot financiering vooral voor met midden- en kleinbedrijf en de kredietstromen in het hele eurogebied. Monetairbeleidsbeslissingen Op basis van zijn reguliere economische en monetaire analyses heeft de Raad van Bestuur bevestigd dat een ruime mate van monetaire accommodatie noodzakelijk is om te zorgen voor een duurzame terugkeer van de inflatie naar niveaus onder, maar dicht bij 2%. De Raad van Bestuur heeft besloten de basisrentetarieven van de ECB ongewijzigd te laten en handhaaft zijn verwachting dat deze tarieven langere tijd op het huidige niveau zullen blijven, tot ruim na de periode van de netto activa-aankopen van het Eurosysteem. Wat de bijzondere monetairbeleidsmaatregelen betreft, bevestigde de Raad van Bestuur dat het de bedoeling is de netto activa-aankopen voort te zetten ten bedrage van maandelijks 30 miljard tot eind september 2018 of zo nodig langer, en in ieder geval totdat de Raad van Bestuur een duurzame aanpassing in het inflatieverloop constateert die in overeenstemming is met zijn inflatiedoelstelling. De Raad van Bestuur herhaalde voorts dat het Eurosysteem de aflossingen op de in het kader van het APP aangekochte effecten die de vervaldatum hebben bereikt, nog geruime tijd na de beëindiging van zijn netto activa-aankopen zal herbeleggen, en in ieder geval zo lang als nodig is. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Overzicht 4

6 1 Externe omgeving In de tweede helft van 2017 is de wereldeconomie zelfs in nog hoger tempo gegroeid. De mondiale economische bedrijvigheid zal voorlopig naar verwachting sterk blijven, al zal het groeitempo geleidelijk afnemen. Voor de geavanceerde economieën wordt flinke groei voorzien, die wordt bevorderd door de fiscale stimuleringsmaatregelen in de Verenigde Staten. De vooruitzichten voor de opkomende markteconomieën worden ondersteund door de aantrekkende bedrijvigheid in grondstoffenexporterende landen. De verwachting is dat de wereldhandel op korte termijn krachtig blijft groeien en dat de inflatie langzaam stijgt nu de overcapaciteit op wereldschaal afneemt. Mondiale economische bedrijvigheid en handel De groei van de wereldeconomie is in de tweede helft van 2017 versneld. In deze periode gepubliceerde cijfers verrasten over het algemeen in positieve zin, zowel in de geavanceerde economieën als, in mindere mate, in de opkomende markteconomieën. Voor alle landen wijzen de beschikbare bbp-cijfers op aanhoudende groei van de mondiale economische bedrijvigheid in het laatste kwartaal van het jaar. Voornamelijk de reële groei van het Amerikaanse bbp bleek in de tweede helft van 2017 veerkrachtig en had niet te lijden onder de gevolgen van de orkanen. Ook in Japan bleef de economische bedrijvigheid sterk, dankzij flankerend beleid, stevige banengroei en herstel van de buitenlandse vraag. In het Verenigd Koninkrijk daarentegen bleef de groei van het reële bbp in 2017 relatief gering, ondanks een gematigde opleving in de tweede helft van het jaar. De bedrijvigheid in opkomende markteconomieën werd ondersteund door veerkrachtige groei in India en China, terwijl in Brazilië en Rusland het herstel na een diepe recessie doorzette, zij het in een uiterst geleidelijk tempo. Op enquêtes gebaseerde indicatoren wijzen voor de korte termijn op aanhoudende groei van de wereldeconomie. De mondiale Purchasing Managers Index (PMI) voor de totale productie, exclusief het eurogebied, bleef in het laatste kwartaal van 2017 op hetzelfde niveau als in het kwartaal ervoor, d.w.z. iets boven de eerste helft van het jaar en dicht bij het langetermijngemiddelde. Deze index is in januari en februari een fractie gestegen, wat erop wijst dat de mondiale bedrijvigheid begin dit jaar opnieuw stevig is gegroeid (Grafiek 1). ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 5

7 Grafiek 1 Mondiale PMI voor de totale productie (spreidingsindex) 58 wereldwijd buiten het eurogebied wereldwijd buiten het eurogebied: langetermijngemiddelde ontwikkelde economieën buiten het eurogebied opkomende markteconomieën Bronnen: Haver Analytics, Markit en berekeningen van ECB-medewerkers. Toelichting: De meest recente waarnemingen betreffen februari Het langetermijngemiddelde betreft de periode van januari 1999 tot en met februari De mondiale financieringsvoorwaarden blijven de vooruitzichten voor de wereldeconomie ondersteunen maar zijn de afgelopen weken wel verkrapt. Na een periode van optimisme en sterke stijgingen van de aandelenkoersen begonnen de aandelenmarkten begin februari flink te dalen en nam de volatiliteit toe. De onrust op de financiële markten bleef beperkt tot de aandelenmarkten en de correctie was weliswaar fors, maar alleen de sinds begin dit jaar geboekte stijgingen werden erdoor tenietgedaan. Bij de volatiliteit op de markt speelde echter mee dat de lange rente in de Verenigde Staten in de afgelopen drie maanden gestaag was gestegen en dat beleggers zich steeds meer zorgen maakten over de vooruitzichten voor de inflatie en een mogelijk sneller dan verwachte verkrapping van het monetair beleid. Na de renteverhoging van december 2017 liet de curve voor Federal Funds futurescontracten de afgelopen weken een opwaartse verschuiving zien. De markten blijven anticiperen op een geleidelijke verkrapping en hebben inmiddels een volgende verhoging van de beleidsrente in maart 2018 en drie renteverhogingen gedurende het hele jaar ingeprijsd, wat overeenkomt met de projecties van het Federal Open Market Committee van afgelopen december. En sinds het inflatierapport voor februari van de Bank of England, dat agressief van toon was, laten ook in het Verenigd Koninkrijk de renteverwachtingen een opwaartse verschuiving zien. De Bank of Japan volgt daarentegen nog steeds een uiterst accommoderende koers door de rendementen op tienjaars obligaties dicht bij nul te houden, conform haar streven om de rendementscurve te beheersen. In China heeft de Chinese Volksbank geprobeerd de schuldenopbouw in het financiële stelsel te beperken en de risico's voor de financiële stabiliteit te bedwingen door gedurende 2017 de financieringsvoorwaarden aan te scherpen. Ze deed dit door een hogere rente te rekenen op openmarkttransacties teneinde de interbancaire rentetarieven naar boven bij te sturen. In andere opkomende markteconomieën, met name Brazilië en Rusland, is de beleidsrente onder invloed van afnemende inflatiedruk verder verlaagd. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 6

8 De verwachting is dat de mondiale economische bedrijvigheid aanvankelijk veerkrachtig blijft om op middellange termijn enigszins afzwak te zwakken. De vooruitzichten voor de geavanceerde economieën wijzen op robuuste groei, die momenteel versterkt wordt door de bijkomende fiscale effecten van de Amerikaanse belastinghervorming en de door het Congres overeengekomen verhoging van de overheidsuitgaven. Voor de middellange termijn wordt echter een vertraging van de groei voorzien: het herstel bereikt dan in sommige landen zijn hoogtepunt en de output gaps worden positiever. De vooruitzichten voor de opkomende markteconomieën worden ondersteund door toenemende bedrijvigheid in grondstoffenexporterende landen als Brazilië en, in mindere mate, Rusland. Tegelijkertijd blijft de groei in India veerkrachtig, terwijl de bedrijvigheid in China de trend van een geleidelijke, langdurige daling voortzet. Het tempo van de mondiale groei blijft naar verwachting onder het niveau van voor de crisis, in lijn met het lagere groeipotentieel. Uit ramingen van de ECB komt naar voren dat het groeipotentieel van de meeste geavanceerde economieën de laatste jaren is afgenomen. In geavanceerde economieën zijn alle componenten van invloed op het groeipotentieel, al geldt dit voornamelijk voor de bijdrage van arbeid en totale factorproductiviteit. Ook de bijdrage van het kapitaal blijft onder de historische gemiddelden, nu investeringsbeslissingen worden uitgesteld als gevolg van geringere verwachtingen voor de groeivooruitzichten en grotere onzekerheid. De investeringen zijn in opkomende markteconomieën eveneens gedaald, vooral in grondstoffenexporterende landen, maar ook in China, als reactie op het beleid om de economie weer in evenwicht te brengen en de schuldenopbouw te beperken. De totale factorproductiviteit was echter de belangrijkste factor in de daling van het groeipotentieel in opkomende markteconomieën. Per saldo wordt verwacht dat het groeipotentieel in de geavanceerde economieën op middellange termijn ongeveer gelijk blijft, ondanks een geringe toename in de Verenigde Staten in de periode , en dat het in de opkomende markteconomieën blijft dalen. De bedrijvigheid in de Verenigde Staten blijft naar verwachting flink groeien dankzij de krachtige binnenlandse vraag. Men voorziet dat het huidige herstel doorzet dankzij stevige groei van de investeringen en de consumptie, waarbij de krapte op de arbeidsmarkt geleidelijk doorwerkt in sterkere loongroei en de nog altijd gunstige financieringsvoorwaarden de vermogensgroei stimuleren. De in december aangenomen belastinghervormingswet en de in februari overeengekomen verhoging van het plafond aan de overheidsbestedingen zullen de binnenlandse vraag naar verwachting verder stimuleren. Voor het Verenigd Koninkrijk wordt een geringe maar veerkrachtige groei van het reële bbp verwacht. Na een duidelijke groeivertraging in de eerste helft van 2017 beleefde de economische bedrijvigheid in de tweede helft van het jaar een gematigde opleving. De veerkracht van de reële bbp-groei in het Verenigd Koninkrijk zal worden ondersteund door de stimulans die uitgaat van een sterkere groei van het uitvoersaldo in de komende kwartalen en een lichte opleving van de investeringen. Voor Japan wordt een geleidelijke afname van de economische groei voorzien. Op korte termijn blijft de economische bedrijvigheid een relatief stevig groei vertonen en profiteert zij van de positieve dynamiek van dit moment en van de ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 7

9 accommoderende monetairbeleidskoers. Voor de periode daarna wordt echter een geleidelijke afname van de groei verwacht, niet alleen doordat de groei minder steun ondervindt van het begrotingsbeleid en de overcapaciteit snel terugloopt, maar ook doordat de positieve effecten van de investeringen in de infrastructuur voor de Olympische Spelen van 2020 kleiner worden. In China blijft de bedrijvigheid krachtig groeien, mede dankzij de sterke consumptie en een nog altijd florerende woningmarkt. De nadruk die de autoriteiten leggen op stabiele groei en het verkleinen van financiële risico s is sterk bepalend voor de vooruitzichten op korte termijn. Voor de middellange termijn gaat men ervan uit dat de geleidelijke implementatie van structurele hervormingen wordt voortgezet, met een ordelijke groeivertraging tot gevolg. De economische bedrijvigheid in Midden- en Oost-Europa blijft stevig groeien, zij het minder snel dan in De economische bedrijvigheid in Midden- en Oost- Europa is in 2017 flink gegroeid als gevolg van oplevende investeringen en sterke particuliere consumptie. De bedrijvigheid zal naar verwachting steun blijven ondervinden van forse, uit de absorptie van EU-gelden voortvloeiende investeringen, sterke consumptieve bestedingen en aantrekkende arbeidsmarkten. In de grote grondstoffenexporterende landen trekt de economische bedrijvigheid geleidelijk aan. Na een sterke groei van de economische bedrijvigheid in de eerste helft van 2017 wijzen leidende indicatoren voor Rusland op een tijdelijke daling van de bedrijvigheid in het laatste kwartaal van 2017, als gevolg van een daling van de industriële productie. Voor de middellange termijn wordt gematigde groei van de economische bedrijvigheid verwacht, tegen een achtergrond van begrotingsproblemen die het ondernemingsklimaat aantasten, geringe investeringen in vaste activa en geringe potentiële groei als gevolg van uitblijvende structurele hervormingen. De bedrijvigheid in Brazilië zou zich verder moeten herstellen. De consumptie zou steun moeten ondervinden van het toenemende vertrouwen, een aantrekkende arbeidsmarkt en de aanhoudende monetaire accommodatie, terwijl de inflatiedruk beperkt blijft. De belangrijke risico s voor de betere economische vooruitzichten zijn politieke onzekerheid in dit verkiezingsjaar en een mogelijke omslag in de gunstige financiële omstandigheden in het buitenland. De groei van de wereldhandel houdt op korte termijn naar verwachting aan. De groei van de wereldwijde invoer van goederen is in december iets afgevlakt, maar beschikbare gegevens over afzonderlijke landen en leidende indicatoren wijzen op stevige groei rond de jaarwisseling Het volume van de goedereninvoer is in december met 1% gestegen (driemaands op driemaands), in het derde kwartaal was dat nog 1,6% (zie Grafiek 2). De handel is in de Verenigde Staten aanzienlijk toegenomen, terwijl die in Azië en in Midden- en Oost-Europa juist is afgenomen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 8

10 Grafiek 2 Wereldhandel in goederen (links: driemaands op driemaands mutaties in procenten; rechts: spreidingsindex) wereldgoedereninvoer (links) gemiddelde wereldhandel over de periode (links) wereldwijde PMI verwerkende industrie m.u.v. het eurogebied (rechts) wereldwijde PMI voor nieuwe uitvoerorders (rechts) 2,5 58 2,0 56 1,5 54 1,0 52 0,5 50 0,0 48-0,5 46-1, Bronnen: Markit, CPB en berekeningen van de ECB. Toelichting: De meest recente waarnemingen betreffen februari 2018 (mondiale PMI voor de industrie en voor nieuwe exportorders) en december 2017 (handel). De projecties voor de handel op middellange termijn zijn gebaseerd op het uitgangspunt dat de groei van de mondiale invoer gelijke tred zal houden met de groei van de bedrijvigheid. Dit sluit aan bij de aanwijzingen dat er sinds de financiële crisis sprake is van een afzwakking van de structurele middellangetermijnfactoren die voor de crisis verantwoordelijk waren voor de snelle groei van de wereldhandel, zoals liberalisering van de handel, verlaging van tarieven en transportkosten en de groei van mondiale waardeketens. Het is duidelijk dat er grote onzekerheid bestaat over deze middellangetermijnfactoren en in sommige gevallen zijn de gegevens schaars. Maar de beschikbare gegevens lijken erop te wijzen dat de projectie die ervan uitgaat dat de groei van de invoer op middellange termijn gelijke tred houdt met de bedrijvigheid, een redelijk basisscenario blijft. Naar verwachting blijft de mondiale groei gedurende de projectieperiode per saldo min of meer gelijk. Volgens de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde macro-economische projecties van maart 2018 neemt de wereldwijde reële bbp-groei (ongerekend het eurogebied) toe van 3,8% in 2017 naar 4,1% in 2018, waarna zich in 2019 en 2020 een daling naar respectievelijk 3,9% en 3,7% voordoet. In deze raming komt de voorziene vertraging van de bedrijvigheid in de geavanceerde economieën in het algemeen en de Verenigde Staten in het bijzonder tot uiting, die deels gecompenseerd zal worden door een bescheiden toename van de groeidynamiek in opkomende markteconomieën. De prognose voor de groei van de buitenlandse vraag in het eurogebied is 4,7% in 2018, 4,1% in 2019 en 3,6% in Vergeleken met de projecties van december 2017 is de groei van het mondiale bbp voor naar boven bijgesteld, terwijl de groei van de buitenlandse vraag in het eurogebied voor de gehele projectieperiode naar boven is bijgesteld, in beide gevallen vooral op grond van de verwachte gevolgen van de extra fiscale stimuleringsmaatregelen in de Verenigde Staten. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 9

11 Op korte termijn is er weliswaar sprake van opwaartse risico's voor de mondiale bedrijvigheid, maar op middellange termijn blijven de risico's eerder neerwaarts gericht. Opwaartse risico's zijn de verbreding van het mondiale herstel, die op korte termijn tot meer investeringen en handel kunnen leiden, en de fiscale stimuleringsmaatregelen in de Verenigde Staten, die grotere gevolgen voor de bedrijvigheid zouden kunnen hebben dan momenteel wordt voorzien. Voor de middellange termijn wordt aan deze factoren echter minder gewicht toegekend dan aan de neerwaartse risico's, zoals toenemend handelsprotectionisme, een plotselinge correctie op de financiële markten (met verkrapping van de mondiale financieringsvoorwaarden als mogelijk gevolg), verstoringen vanwege het hervormings- en liberaliseringsproces in China en (geo)politieke onzekerheid, met name de risico's van de brexit. Mondiale prijsontwikkelingen Wereldwijd is de consumptieprijsinflatie recentelijk licht gedaald, terwijl de loonontwikkeling gematigd blijft. Na een lichte stijging in november is de twaalfmaandsconsumptieprijsinflatie in het OESO-gebied in december en januari gedaald, naar 2,2%. Dit kwam doordat de prijsstijging van energie, hoewel nog altijd een kleine 5%, enigszins afvlakte terwijl de inflatie van de voedselprijzen gelijk bleef. De twaalfmaandsinflatie in de OESO-landen exclusief voedsel en energie is in oktober licht gedaald, naar 1,8% (Grafiek 3). Wat de lonen betreft, hoewel de werkloosheid in de OESO-landen in het derde kwartaal opnieuw is gedaald (naar minder dan 6%) is de loonsom per werknemer min of meer ongewijzigd gebleven op een zeer laag peil (een stijging van 1,5% op jaarbasis). Alleen de uurlonen in de maakindustrie vertonen een sterke opwaartse ontwikkeling, een die meer overeenkomt met de verkrapping op de arbeidsmarkt. Grafiek 3 CPI-inflatie in OESO-landen (mutaties in procenten per jaar; bijdragen in procentpunt) 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0 bijdrage energie bijdrage voedingsmiddelen m.u.v. bijdrage voedingsmiddelen en energie m.u.v. voedingsmiddelen en energie alle componenten -1, Bron: OESO. Toelichting: De meest recente waarneming betreft januari ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 10

12 De prijs van een vat Brent-olie is de afgelopen weken licht gedaald, van USD 70 op 23 januari naar USD 66 op 22 februari. De recente daling was mede toe te schrijven aan de Amerikaanse olieproductie, die een recordhoogte bereikte, aan het feit dat de afspraken tussen OPEC- en niet-opec-landen over vermindering van de olieproductie in hoge mate worden nageleefd en aan beëindiging van de oliepijpleidingstoringen van december en januari, met name het feit dat de Noordzeepijpleiding weer op volle capaciteit werkt. De prijzen van oliefutures wijzen op een daling van de olieprijzen onder het huidige niveau, naar ongeveer USD 65 per vat in 2018 en USD 61 per vat in De prijzen van grondstoffen ongerekend energie zijn de afgelopen weken licht gestegen: voedsel met 3,5% en metalen met 1,6%. De verwachting is dat de mondiale inflatie geleidelijk aantrekt. Op korte termijn volgt de inflatie naar verwachting de recente opleving van de olieprijzen. Voor de tijd daarna zal de onderliggende inflatie waarschijnlijk steun ondervinden van de langzame afname van de wereldwijde overcapaciteit. De inflatiestijging zal echter waarschijnlijk worden gematigd door een negatieve bijdrage van de energieprijzen aan de inflatie: de huidige curve van de oliefutures wijst op dalende olieprijzen op middellange termijn. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Externe omgeving 11

13 2 Financiële ontwikkelingen Sinds de vergadering van de Raad van Bestuur van december 2017 zijn de rendementen op overheidsobligaties in het eurogebied gestegen tegen een achtergrond van economische groei. De inflatieverwachtingen zijn in grote lijnen gelijk gebleven en de reële rente is navenant gestegen. De winstverwachtingen van de bedrijven zijn verbeterd, maar in een klimaat van toegenomen volatiliteit zijn de aandelenkoersen gedaald. Tegelijkertijd zijn de rendementsecarts op bedrijfsobligaties min of meer gelijk gebleven. De rendementsecarts tussen overheidsobligaties in het eurogebied en de rentetarieven op daggeldrenteswaps (OIS) zijn per saldo licht gedaald. Op de valutamarkten is de nominaal-effectieve wisselkoers van de euro gestegen. Aan beide zijden van de Atlantische Oceaan is het rendement op langlopende overheidsobligaties sinds medio december toegenomen. Gedurende de verslagperiode (14 december 2017 tot en met 7 maart 2018) is het bbp-gewogen rendement op tienjaars overheidsobligaties in het eurogebied met 28 basispunten toegenomen tot 1,13% (zie Grafiek 4). In de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk steeg het rendement op langlopende overheidsobligaties met 53 basispunten en 33 basispunten naar respectievelijk 2,88% en 1,50%. De tienjaars OIS-rente in het eurogebied steeg met 31 basispunten naar 0,90%, vooral als gevolg van een stijging van de reële lange rente. De ontwikkelingen op de obligatiemarkten aan beide zijden van de Atlantische Oceaan getuigen over het geheel genomen van een verbetering van de marktverwachtingen omtrent de economische groei en de inflatie en bijstelling van de verwachtingen omtrent de bijbehorende monetairbeleidsreactie. Grafiek 4 Rendementen op tienjaars overheidsobligaties (procenten per jaar) 3,0 bbp-gewogen gemiddelde van het eurogebied Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Duitsland 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5 01/15 04/15 07/15 10/15 01/16 04/16 07/16 10/16 01/17 04/17 07/17 10/17 01/18 Bronnen: Bloomberg en ECB. Toelichting: De verticale grijze lijn geeft het begin van de nieuwe verslagperiode per 14 december 2017 aan. De meest recente waarneming betreft 7 maart De ecarts tussen het rendement op overheidsobligaties en de risicovrije OISrente vertoonden over het algemeen een daling, een uiting van de gunstige ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Financiële ontwikkelingen 12

14 macro-economische vooruitzichten. De daling van de ecarts op tienjaars obligaties varieerde van 31 basispunten voor Spanje en 22 basispunten voor Portugal tot 4 basispunten voor Italië (zie Grafiek 5), waarin de gunstige macroeconomische vooruitzichten tot uiting kwamen. In Italië werd een tijdelijke sterke daling van het ecart in de periode tot en met januari gevolgd door een omslag in de weken voorafgaand aan de parlementsverkiezingen in maart. In Duitsland steeg het rendement op Duitse tienjaarsobligaties met 5 basispunten meer dan de OIS-rente. Dit resulteerde in een minder negatief ecart, wat waarschijnlijk onder andere op lagere schaarstepremies wijst. Grafiek 5 Rendementsecart tussen overheidsobligaties in het eurogebied en de OIS-rente (procenten per jaar) 4,0 bbp-gewogen gemiddelde van het eurogebied Duitsland Spanje Frankrijk Italië Portugal 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5 01/16 04/16 07/16 10/16 01/17 04/17 07/17 10/17 01/18 Bronnen: Thomson Reuters en berekeningen van de ECB. Toelichting: Het ecart wordt berekend door de tienjaars OIS-rente in mindering te brengen op het rendement op overheidsobligaties. De verticale grijze lijn geeft het begin van de nieuwe verslagperiode per 14 december 2017 aan. De meest recente waarneming betreft 7 maart De termijncurve van de euro overnight index average (EONIA) is steiler geworden. De termijncurve van de EONIA is voor de (middel)lange looptijden opwaarts verschoven (zie Grafiek 6). Voor de periode tot begin 2019 vertoont de curve weinig verandering ten opzichte van de situatie aan het einde van de vorige verslagperiode. Hieruit blijkt dat de marktverwachtingen ten aanzien van het rentepeil op de depositofaciliteit voor deze periode min of meer onveranderd zijn. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Financiële ontwikkelingen 13

15 Grafiek 6 EONIA-termijnrente (procenten per jaar) 2,0 7 maart december ,5 1,0 0,5 0,0-0, Bronnen: Thomson Reuters en berekeningen van de ECB. Het gemiddelde van de EONIA lag gedurende de verslagperiode op -36 basispunten. De overliquiditeit nam toe met ongeveer 5 miljard naar circa miljard. De groei van de netto autonome factoren werd ruimschoots gecompenseerd door de liquiditeit uit de aankopen in het kader van het programma van het Eurosysteem voor de aankoop van activa. De liquiditeitsverhoudingen worden nader besproken in Kader 3. Tegen het einde van de periode nam de volatiliteit op de aandelenmarkten toe. Terwijl de aandelenkoersen tussen medio december 2017 en eind januari 2018 stegen, deden zich begin februari een relatief sterke koerscorrectie en een piek in de volatiliteit voor (zie Grafiek 7). De correctie werd zeer waarschijnlijk uitgelokt door de marktperceptie van stijgende inflatie, vooral in de Verenigde Staten, en een daarmee gepaard gaande aanpassing van de verwachtingen ten aanzien van het monetair beleid. De daling van de aandelenkoersen werd later deels weer tenietgedaan, maar onzekerheid naar aanleiding van uitlatingen over het Amerikaanse handelsbeleid lokten begin maart opnieuw een daling van de aandelenmarkten uit, zowel in de Verenigde Staten als in Europa. Al met al zijn de aandelenkoersen van nietfinanciële ondernemingen (NFC's non-financial corporations) in het eurogebied in de verslagperiode met 2,7% gedaald, terwijl aandelen van financiële ondernemingen slechts 1,5% aan waarde verloren. In de Verenigde Staten zijn ondanks de koerscorrectie de koersen van zowel financiële als niet-financiële aandelenindices gestegen met respectievelijk 6,4% en 3,1%. De aandelenmarkten in het eurogebied bleven per saldo de invloed voelen van robuuste winstverwachtingen, terwijl hogere risicovrije rentetarieven en enige stijging van de risicopremies op aandelen de aandelenkoersen drukten. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Financiële ontwikkelingen 14

16 Grafiek 7 Aandelenkoersindices eurogebied en Verenigde Staten (index: 1 januari 2015 = 100) 175 banken in het eurogebied niet-financiële ondernemingen in het eurogebied banken in de VS niet-financiële ondernemingen in de VS /15 04/15 07/15 10/15 01/16 04/16 07/16 10/16 01/17 04/17 07/17 10/17 01/18 Bronnen: Thomson Reuters en berekeningen van de ECB. Toelichting: De verticale grijze lijn geeft het begin van de nieuwe verslagperiode per 14 december 2017 aan. De meest recente waarneming betreft 7 maart De ecarts op door NFC's uitgegeven obligaties bleven in de verslagperiode min of meer gelijk. Op 7 maart 2018 waren de ecarts op door NFC's uitgegeven kredietwaardige bedrijfsobligaties (ten opzichte van de corresponderende AAA-curve voor het eurogebied) min of meer onveranderd ten opzichte van medio december 2017 en ongeveer 79 basispunten lager dan in maart 2016, vóór de aankondiging van het programma voor de aankoop van bedrijfsobligaties (zie Grafiek 8). Met een stijging van 4 basispunten tijdens de verslagperiode nam het ecart op door de financiële sector uitgegeven obligaties fractioneel toe. Het lage niveau van de ecarts op bedrijfsobligaties is in overeenstemming met de huidige economische groei. Grafiek 8 Rendementsecarts bedrijfsobligaties in het eurogebied (basispunten) 160 financiële ondernemingen niet-financiële ondernemingen /15 04/15 07/15 10/15 01/16 04/16 07/16 10/16 01/17 04/17 07/17 10/17 01/18 Bronnen: iboxx indices en ECB-berekeningen. Toelichting: De verticale grijze lijn geeft het begin van de nieuwe verslagperiode per 14 december 2017 aan. De meest recente waarneming betreft 7 maart ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Financiële ontwikkelingen 15

17 Op de valutamarkten is de nominaal-effectieve wisselkoers van de euro sinds half december 2017 gestegen. Deze stijging vloeit vooral voort uit een waardestijging ten opzichte van de Amerikaanse dollar als gevolg van macroeconomisch nieuws (de euro steeg met 2,8% in waarde in de verslagperiode, zie Grafiek 9) en een geringere waardestijging ten opzichte van het Britse pond. De euro werd verder ondersteund door een waardestijging ten opzichte van de munten van de meeste grote opkomende economieën, met uitzondering van de Chinese renminbi, ten opzichte waarvan de euro 1,3% aan waarde verloor. De euro daalde in waarde ten aanzien van de meeste andere belangrijke munten, waaronder de Zwitserse frank en de Japanse yen, en van de munten van de meeste EU-lidstaten buiten het eurogebied, hetgeen de waardestijging van de euro op handelsbasis verder heeft gedrukt. Grafiek 9 Veranderingen in de wisselkoers van de euro ten opzichte van enkele valuta s (procenten) EER-38 Chinese renminbi Amerikaanse dollar Brits pond Zwitserse frank Japanse yen Poolse zloty Tsjechische kroon Zweedse kroon Russische roebel Turkse lira Zuid-Koreaanse won Indonesische roepia Hongaarse forint Deense kroon Roemeense leu Taiwanese dollar Braziliaanse real Indiase roepie Kroatische kuna sinds 14 december 2017 sinds 7 maart Bron: ECB. Toelichting: EER-38 is de nominaal-effectieve wisselkoers van de euro ten opzichte van de valuta s van 38 van de belangrijkste handelspartners van het eurogebied. Alle veranderingen worden berekend op basis van de wisselkoersen van 7 maart ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Financiële ontwikkelingen 16

18 3 Economische bedrijvigheid De economische expansie in het eurogebied blijft krachtig en breed gedragen voor alle landen en sectoren. De reële bbp-groei wordt ondersteund door de groei van de particuliere consumptie en de investeringen, en door de uitvoer die profiteert van het breed gedragen wereldwijde herstel. De meest recente enquêteresultaten en binnenkomende gegevens bevestigen de sterke en breed gedragen groei van de economie van het eurogebied, die in de nabije toekomst naar verwachting iets sneller zal aantrekken dan eerder werd verwacht. Vergeleken met de door medewerkers van het Eurosysteem samengestelde macro-economische projecties van december 2017 werden de vooruitzichten voor de bbp-groei voor 2018 in de door medewerkers van de ECB samengestelde macro-economische projecties van maart 2018 opwaarts bijgesteld, terwijl ze ongewijzigd bleven voor 2019 en Het reële bbp van het eurogebied groeit naar verwachting met 2,5% in 2017, 2,4% in 2018, 1,9% in 2019 en 1,7% in De groei bleef in het vierde kwartaal van 2017 robuust en breed gedragen voor alle landen. Het reële bbp steeg in het vierde kwartaal van vorig jaar met 0,6% op kwartaalbasis (zie Grafiek 10). De reële bbp-groei werd gedragen door de nettouitvoer en de binnenlandse vraag, voornamelijk de investeringen in vaste activa, terwijl de voorraadwijzigingen een negatieve bijdrage leverden. Bij de tweede publicatie van bbp-gegevens werd de reële bbp-groei op kwartaalbasis voor het vierde kwartaal van 2017 niet gewijzigd, wat bevestigt dat de voorlopige flashraming een betrouwbare maatstaf blijft (zie het Kader De betrouwbaarheid van de voorlopige flashraming van het bbp van het eurogebied in dit Economisch Bulletin). De groei van de productie in het vierde kwartaal leidde tot een jaar-op-jaar stijging van het bbp met 2,3% in 2017 (2,5% na correctie voor het aantal werkdagen). Economische indicatoren geven aan dat de breed gedragen en robuuste groei zich sinds begin dit jaar heeft voortgezet. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Economische bedrijvigheid 17

19 Grafiek 10 Reëel bbp van het eurogebied en samenstelling (mutaties in procenten op kwartaalbasis en bijdragen in procentpunten op kwartaalbasis) 1,0 bbp tegen marktprijzen particuliere consumptie overheidsconsumptie bruto-investeringen in vaste activa netto-uitvoer voorraadmutaties 0,5 0,0-0,5-1,0 I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV Bron: Eurostat. Toelichting: De meest recente waarnemingen betreffen het vierde kwartaal van De dynamiek op de arbeidsmarkten in het eurogebied blijft krachtig. De werkgelegenheid steeg in het derde kwartaal van 2017 verder, met 0,4% op kwartaalbasis, wat resulteerde in een stijging op jaarbasis met 1,7%. De werkgelegenheid ligt momenteel 1,2% hoger dan het piekniveau van vóór de crisis, dat werd opgetekend in het eerste kwartaal van Ook het totale aantal gewerkte uren heeft zich verder hersteld, hoewel het gemiddelde aantal gewerkte uren per werknemer grotendeels stabiel is gebleven sinds het herstel op gang kwam. Zowel de voltijd- als de deeltijdwerkgelegenheid is tijdens de opleving toegenomen. Voor de deeltijdwerkgelegenheid kwam de stijging vooral tot uiting bij nietonderbenutte deeltijdwerkers, terwijl het aantal onderbenutte deeltijdwerkers recentelijk is teruggelopen (zie het Kader Deeltijdarbeid: recente ontwikkelingen in dit Economisch Bulletin). Het werkloosheidscijfer in het eurogebied kwam in januari 2018 uit op 8,6%, het laagste niveau sinds december 2008 (zie Grafiek 11). De daling tekende zich af over een breed spectrum van leeftijdsgroepen en zowel bij mannen als vrouwen. De langdurige werkloosheid (het aantal personen dat minstens twaalf maanden werkloos is, uitgedrukt als een percentage van de beroepsbevolking) is eveneens verder teruggelopen, maar blijft ruim boven het niveau van vóór de crisis. Volgens enquêtegegevens verbeteren de arbeidsmarktomstandigheden in de komende periode naar verwachting verder. Tegelijkertijd zijn er steeds meer tekenen van tekorten aan arbeidskrachten in sommige landen en sectoren. De inkomens bleven in het derde kwartaal van 2017 krachtig groeien. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Economische bedrijvigheid 18

20 Grafiek 11 Arbeidsmarktontwikkelingen in het eurogebied (links: index: 2008-I = 100; rechts: procenten) werkgelegenheid aantal werkenden (links) werkgelegenheid totaal aantal gewerkte uren (links) werkloosheidsgraad (rechts) Bronnen: Eurostat en berekeningen van de ECB. Toelichting: De meest recente waarnemingen betreffen het derde kwartaal van 2017 voor werkgelegenheid en gewerkte uren, en januari 2018 voor het werkloosheidscijfer. De verbeterde arbeidsmarkten blijven de inkomensgroei en de particuliere bestedingen ondersteunen. De particuliere consumptie steeg met 0,1% in het vierde kwartaal van 2017, wat resulteerde in een stijging op jaarbasis met 0,8%. De spaarquote van de huishoudens in verhouding tot het beschikbaar inkomen bleef laag in het derde kwartaal van 2017 en bereikte de laagste waarde sinds 1999, wat de particuliere consumptie blijft schragen. Ook de monetairbeleidsmaatregelen van de ECB, die de financieringsvoorwaarden hebben verbeterd, ondersteunen nog altijd de bestedingen van de huishoudens. De stijgende reële inkomens blijven de groei van de particuliere consumptie in de hand werken, aangezien de beloning van de werknemers de belangrijkste component van de groei van de particuliere consumptie blijft (zie Grafiek 12). ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Economische bedrijvigheid 19

21 Grafiek 12 Reëel bruto beschikbaar inkomen en consumptie in het eurogebied (mutaties in procenten per jaar; bijdragen in procentpunten) 3 reëel bruto besteedbaar inkomen consumptie ruilvoet overige inkomsten inkomen uit arbeid Bronnen: Eurostat en berekeningen van de ECB. Toelichting: Overige inkomsten omvatten exploitatieoverschot, inkomen uit vermogen, directe belastingen en overdrachten. Alle inkomenscomponenten worden gedefleerd aan de hand van de bbp-deflator. De bijdrage van de ruilvoet wordt benaderd aan de hand van het verschil tussen de bbp- en de consumptiedeflator. De consumptie en het beschikbare inkomen worden gedefleerd aan de hand van de consumptiedeflator. De meest recente waarnemingen betreffen het derde kwartaal van De groei in de bouwinvesteringen trok in 2017 fors aan, en in 2018 zet dit herstel zich naar verwachting voort. De productie in de bouwnijverheid nam in het vierde kwartaal van 2017 niet meer verder toe, maar liet een stijging van 2,2% optekenen over 2017 als geheel. Enquêtegegevens over de bedrijvigheid in de bouwnijverheid blijven wijzen op een krachtige groei. Het vertrouwen in het segment gebouwen verbeterde in december 2017 en januari De Purchasing Managers' Index (PMI) voor de bouwnijverheid voor januari kwam uit op 57,0 tegen 53,3 in december. Dat is de scherpste stijging sinds februari Tegelijkertijd nam de indicator van de enquête van de Europese Commissie over tekorten aan arbeidskrachten in de bouwnijverheid in januari nog verder toe, vanaf een reeds hoog niveau. Vanuit een conjunctureel perspectief blijft het peil van de investeringen in woningen gematigd. De werkgelegenheid in de bouwnijverheid en de reële investeringen in woningen liepen scherp terug ten opzichte van het piekniveau van vóór de crisis, dat werd opgetekend in het derde kwartaal van 2007 (zie Grafiek 13). Terwijl de investeringen in woningen zich enigszins hebben hersteld (met 10% sinds het tweede kwartaal van 2015), was de opleving van de werkgelegenheid in de bouwnijverheid veel geringer (2%). Het relatief zwakke herstel van het volume aan woninginvesteringen weerspiegelt overinvesteringen in een aantal eurolanden tijdens de periode vóór de crisis, alsook aanhoudende druk op de huishoudens om hun schulden af te bouwen. Verwacht wordt dat de investeringen in woningen de bbp-groei in toenemende mate zullen schragen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Economische bedrijvigheid 20

22 Grafiek 13 Werkgelegenheid in de bouwnijverheid en investeringen in woningen in het eurogebied (index: 2007-I = 100) 105 woninginvesteringen werkgelegenheid in de bouwnijverheid Bronnen: Eurostat en berekeningen van de ECB. Toelichting: De meest recente waarneming betreft het derde kwartaal van 2017 voor de werkgelegenheid in de bouwnijverheid en het vierde kwartaal van 2017 voor de investeringen in woningen. De groei in de niet-bouwinvesteringen herstelde zich in het vierde kwartaal van 2017 en dit herstel heeft zich begin 2018 naar verwachting doorgezet. Volgens de sectorrekeningen nam het bruto-exploitatieoverschot in het derde kwartaal van 2017 aanzienlijk sneller toe. Dat is bijzonder belangrijk voor immateriële activa, die meer afhankelijk zijn van interne financiering. De enquête van de Europese Commissie toont eveneens aan dat de beoordeling van de bezettingsgraad in de sector die kapitaalgoederen produceert tijdens het eerste kwartaal van 2018 in de buurt kwam van haar historisch hoogtepunt, zowel in het eurogebied als in de grootste eurolanden (zie Grafiek 14). Volgens dezelfde enquête wordt die ontwikkeling ook weerspiegeld in de toenemende productiebeperkingen in deze sector, zowel in verband met uitrusting als in verband met arbeid. In 2018 als geheel blijven de bedrijfsinvesteringen naar verwachting bijdragen tot de productiegroei. Verwacht wordt dat de krachtige vraag en de winstgroei de bedrijfsinvesteringen blijven ondersteunen, ondanks de recente volatiliteit op de aandelenmarkten. Uit nader onderzoek van het recente verloop van de aandelenkoersen van niet-financiële ondernemingen in het eurogebied blijkt dat de volatiliteit van de afgelopen periode meer te maken heeft met de verwachte toename van de rente en de risicopremies dan met een neerwaartse bijstelling van de winstverwachtingen. Aangezien een groot gedeelte van de investeringen met ingehouden winsten wordt gefinancierd, is het onmiddellijk effect op de bedrijfsinvesteringen wellicht niet erg significant. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Economische bedrijvigheid 21

23 Grafiek 14 Bezettingsgraad in de sector investeringsgoederen in het eurogebied en in de grootste eurolanden (procenten) langetermijnmaximum en -minimum langetermijngemiddelde 2018-I 55 eurogebied DE FR IT ES Bronnen: Eurostat en berekeningen van de ECB. Toelichting: Lange termijn verwijst naar de periode sinds De uitvoer van het eurogebied hield een positieve trend aan en won verder aan kracht in het vierde kwartaal van Het uitvoercijfer voor het eurogebied van december bevestigt een robuuste trend met een verdere toename van de uitvoergroei tot 5,7%, jaar-op-jaar, in het laatste kwartaal van 2017 dat is het hoogste peil sinds het derde kwartaal van De uitvoer naar landen buiten het eurogebied werd met name geschraagd door de goederenuitvoer naar landen buiten de EU, en ook alle andere gebieden droegen positief bij (zie Grafiek 15). Het aandeel in de uitvoermarkten buiten het eurogebied blijft grotendeels stabiel, ondanks de recente appreciatie van de euro. Voorlopende enquête-indicatoren wijzen op een aanhoudend robuuste uitvoerdynamiek op korte termijn, hoewel het, zij het nog steeds hoge, peil van de uitvoerorderportefeuilles en de nieuwe uitvoerorders in de verwerkende industrie voor de wereld en het eurogebied licht afnamen. ECB Economisch Bulletin, Nummer 2 / 2018 Economische en monetaire ontwikkelingen Economische bedrijvigheid 22